Бұл 1630 жылдардың басында, сол кездегі Бельгия мен Люксембургті қамтитын Нидерланд провинциялары бір мезгілде қанды отыз жылдық соғысқа қатысқан, сонымен бірге сексен жылдық соғыс деп аталатын соғысты жалғастырған кезде болды. Шығыс Жерорта теңізінен ең құнды сәлемдеменің келгені туралы қуанышты хабарды әкелген теңізшіге, қатты қуанғаннан бір саудагер жомарттық танытып, оған ысталған майшабақ сыйлайды. Бұл матрос бір майшабақтың өзін жеуді ақымақтық санап, көпестің сәнді үйінің көп бөлмесінің біріндегі үстел үстінде иесіз жатқан пиязды жұлып алып, тамақтанып алады. Оның бақытсыздығына, көпестің бақытсыздығына, сондай-ақ оның бүкіл сауда үйінің бақытсыздығына орай, сол алған сәл дәмсіз пияз бірінші Рим императорының атымен аталған ең қымбат қызғалдақ — Семпер Августтың (Semper Augustus) (лат. Август мәңгілік) баданасы болып шықты. Бұл аштықтан келген коммерциялық залал сол теңізші болған кеменің бүкіл экипажын ұстауға жұмсалатын жылдық шығынға тең болып шықты. Әрине, ол ауыр қылмыс жасағаны үшін түрмеге қамалды, әрі оның тағдыры туралы ештеңе белгісіз. Өйткені Александр Дюма 17 ғасырдағы Голландия тұрғындарының әдет-ғұрыптары туралы өзінің «Қара қызғалдақ» романында: «Нағыз бағбанның алдында қызғалдақты өлтіру — адам өлтіруден де ауыр қылмыс» деп бекер айтпаған.
Якоб Маррель. Екі қызғалдақ, ұлу қабыршағы және жәндік. 1634 жыл / Wikimedia Commons
Бұл оқиғаны 1841 жылы әйгілі шотланд жазушысы әрі журналисі, «Қызғалдақ маниясына» жеке тарауды арнаған «Көпшіліктің ең көп кездесетін қателіктері мен ақылсыздықтары» (Memoirs of Extraordinary Popular Delusions and the madness of Crowds) кітабының авторы Чарльз Маккей баяндады. Қызғалдақтарға құмарлық Нидерланды тарихындағы сауда, ғылым және өнердің өркендеуіне байланысты «Нидерландының Алтын Ғасыры» деп аталатын кезеңге алып келді, бірақ, ащы да болса шындық, бұл бейкүнә гүлдің баданалары біраз уақыт осы гүлдену дәуіріндегі асыл метал нарқын жауып тастады, өйткені салмақ қатынасында олар көбіне алтыннан да қымбат болуы мүмкін еді.
Бұл гипотетикалық әдеби салыстыру емес, өйткені сол кезде қызғалдақ баданалары тек салмақ бойынша сатылып, бұл үшін таразының жеке және шағын өлшемдері қолданылған. Сонымен, кейде флориндер деп аталатын 17 ғасырдағы голланд гульдендерін еуроға, долларға немесе теңгеге күрделі айырбастаумен, сондай-ақ инфляцияны түзетумен алаңдамас үшін Чарльз Маккейге қайта оралайық. Семпер Августтың (Semper Augustus) кішкентай пиязы үшін біздің теңізшіміз жеген 5500 гульден тиімді баға боп есептелінді; 2,500 гильденге төрт тонна бидай, сегіз тонна қара бидай, төрт ірі өгіз, төрт майлы шошқа, он екі ірі қой, 500 литр шарап, 4,000 литр сыра, екі тонна сары май, жарты тонна керемет голланд ірімшігі, толық жабдықталған төсек, сол кездегі киімнің толық жиынтығы және күміс ішетін ыдыс сатып алуға болатын еді. Әр затты бөлек емес, барлығын бірге. Мойындаңыз, тіпті сол кездегі сұйықтықтардың күрделі және өзгермелі өлшемдерін өзіміз түсінетін өлшемдерге аудару процесінде біз аздап қателескен шығармыз; жарты тонна ірімшік қосылған төрт тонна сыра қазірдің өзінде өмірдің мәмілесі болып көрінеді.
Ыстамбұл мешітінің тақташалырында салынған қызғалдақтар / Alamy
Бір қызығы, бұл оқиға Осман империясының сұлтаны I Сүлейменсіз болған жоқ. 1554 жылы егде жастағы, бірақ сөзсіз түрік билеушілерінің ең үлкені Аустрия сотының елшісі ретінде романтикалық 22 жастағы фламанд Оджиер Гислен де Бусбекті жіберді, ол сонымен бірге өсімдіктерді медициналық мақсатта пайдалануды зерттейтін гербалист — шөп дәрігері болып шықты. Аустрияны басқарған Габсбургтер әулетінің үлкен өкінішіне қарай, Сүлеймен Венаны басып алу идеясын тастамағаны сияқты, аустро-түрік соғыстары мұнымен де тоқтап қалмады. Бұл сапар, әсіресе, сол кезде ішінара өзінің туған Фландриясын қамтитын Нидерландыға қайғы-қасірет әкелді. Қасиетті Рим императоры I Фердинандтың елшісін ұлы сұлтанмен кездесуден немесе мемлекеттік істердің маңыздылығынан гөрі, әдемі гүлдердің алуан түрі мен Осман империясы тұрғындарының осы әдемі өсімдіктерге деген шексіз құштарлығы қатты толқытқан сияқты. «Түрік хаттары» деп аталатын естеліктерінде де Бусбек түріктер өздеріне ұнаған гүл шоғын сатып алуды ысырап көрмейтінін жазған. Кейінірек білгеніміздей, голландтар әлі ашылмаған бір қызғалдақ баданының 5500 гульден бағасын ысырап деп санамайды. Қалай болғанда да, Оджер Гислейн де Бусбек Батыс Еуропаны қызғалдақпен, сондай-ақ сирень гүлімен таныстырған адам ретінде танылды.
Клод Моне. Голландиядағы қызғалдақ даласы. 1886 жыл / Wikimedia Commons
«Ауданды аралап жүріп, біз түркілер айтқандай, нарцис, гиацинт және қызғалдақ секілді көптеген гүлдерді көрдік. Біз олардың ең қолайлы маусымда емес, қыстың ортасында гүлдегеніне таңғалдық», – деп жазды де Бусбек өз күнделігінде. Әрине, түріктер оны «қызғалдақ» деп атаған жоқ, оны парсы тілінде «ляле» (түр. Lâle) деп атаған, ал «қызғалдақ» (түр. Tülbent), сондай-ақ парсы тілінен алынған, біз «тақия» деп атайтын осы матадан жасалған жұқа, қымбат өрнекті мата немесе бас жамылғысы деп аталды. Де Бусбек онда бір нәрсені шатастырғаны анық: ол дұрыс емес жерде көрсетті ме, әлде тақиядағы қызғалдақ үлгісін көрсетті ме, бірақ ол бәрібір бұл әдемі гүлді абсурдтық атаумен болса да алып кетті. Сонымен бірге қызғалдақ әрқашан Осман империясында және бүкіл мұсылман әлемінде ең кең таралған және сұранысқа ие үлгілердің бірі болды, өйткені елде оның эстетикасына енбейтін бірде-бір адам болған жоқ. Оның құрметіне Осман империясы тарихындағы ең бейбіт кезең (1718–1730), дәстүрлі түрік музыкасының ауқымы мен Осман поэзиясының романтикалық эпитеттері «Қызғалдақтар дәуірі» (түр. Lale Devri) деп аталады. Ол кезде қызғалдақтар қабір тастары мен қымбат Изник фарфорынан бастап әйелдер кафтандары мен Құран басылымдарына дейін суреттелді.
Қызғалдақ туралы сөз болғанда, тіпті Константинопольді жаулап алған ұлы сұлтан II Мехмедтің өзі мұңайып, қарапайым лақап атымен «Авни» (түр. Avni — көмекші) қызғалдаққа арнап: «Шарапшы, маған шарап құйыңыз, өйткені бір күні мен қызғалдақ бағынан айырыламын», – деген өлең жолдарын арнайды.
Хендрик Герритс Пот. Флораның ақымақтар арбасы. 1637-1638 жж. / Alamy
«Қызғалдақ маниясы» өзінің сауда-саттығымен және алыпсатарлығымен, әрине, Батыс Еуропаға кеш жеткен тарихи тақырып, өйткені Шығыста — Орталық Азияда, Иран мен Анадолыда ол бұрыннан белгілі болды. Осман империясының күшеюімен қызғалдақ эстетикасы да одан әрі кеңейе түсті. Оның еуропалық иеліктерінің барлық дерлік тілдерінде грек пен албаннан серб пен румынға дейін, бұл атау бүлінген «тюрбан» емес, түріктің «Lâle» сөзінен шыққаны кездейсоқ емес. Дәстүрлі түрде иран мәдениеті мен тілі әсер еткен елдерде бұл сөз әзірбайжан, түрікмен, өзбек, ұйғыр, сондай-ақ урду және хинди тілдерінде де қолданылады. Бірақ барлық жерде көпшілік үшін қызғалдақ шабыт көзі, сұлулықтың метафорасы болып қала берді. Осыдан 450 жыл бұрын Бусбэк Ыстамбұлға кетер алдында Омар Хайям сұлулық туралы: «Қызғалдақ гүлден күлгін алдың», – деп жырлаған. «Lâle» парсы және осман тілдеріндегі «Алла» сөзінің анаграммасы болғандықтан, қызғалдақтарды Саади, Руми, Хафиз, Науаи сияқты сопы ақындар да жырлаған.
Бірақ қазақта бұл «Ләле» емес, «қызғалдақ» (қызыл гүлі); әрине, Моғол империясының негізін қалаушы Бабырдың: «Кейде раушан түсіндегі қызғалдақтар шексіз даланы бояйды» дегенімен, парсы тіліндегі «Ләле» «қызыл» түбірінен шыққан. Қазақстан қызғалдақтардың атамекені есебіндегі ықтимал аумақтардың бірі ретінде кеңінен таралған мәлімдемелер де гүлге деген қызығушылықты оятады. «Қызғалдақтар. Морфология, цитология және биология» (1962) қызғалдақтардың ең танымал зерттеушісі Зинаида Бочанцеваның зерттеуінен көргеніміздей, 1930 жылдардан бастап-ақ ғалымдар Орталық Азия мекендейтін түрлердің саны бойынша бірінші орында, сондықтан қызғалдақтардың шығу орталығы екенін, ал «Түркістан қызғалдағы» (Tulipa turkestanica) прототипке жақын түр екенін жазған. Тиісінше, мәдени қызғалдақтар Орталық Азияның жабайы қызғалдақтарынан: Памирден, Гиндукуштан және Қазақстан далаларынан шыққан.
Саудагер мен тюльпаноман. 17 ғасырдың ортасындағы карикатуралық сурет / Musée des beaux-arts de Rennes
Сонымен бірге сұраныстың артуы, алыпсатарлық және фьючерстік сауда-саттықпен қолдау тапқан, әртүрлі таптардағы адамдар инвестициялаған қызғалдақ «көпіршігі» (сауда мағынасында) 1637 жылы жарылып, қызғалдақтардың бағасы бірден ондаған есе төмендеп, қызғалдақтарды жоғары бағамен сатып алуға уәде берген қызғалдақ әуесқойларын қиын жағдайға қалдырды. Сонымен бірге әлемдік әдебиет Чарльз Маккей сипаттаған ақылсыздық, ашкөздік және үмітсіздік туралы ең жарқын оқиғалардың бірімен толықтырылды. Бүгінгі таңда қызғалдақ маниясы мен оның күйреуі қоғам мен экономикаға соншалықты жойқын әсер етпеді деп есептелгенімен, содан бері «Қызғалдақтар елі» эпитеті Нидерландыға мәңгілікке бекітілді. Қалай болғанда да, бүгінде жыл сайын 3 миллиардқа жуық қызғалдақ пияздарын өндіретін Нидерланды, қызғалдақтардың ата-баба мекенін қоса алғанда, дүниежүзіндегі қызғалдақ экспортының 81 пайызына жауапты.
Якоб Маррель. Қызғалдақтар. 1645 жыл / Wikimedia Commons
НЕ ОҚУҒА БОЛАДЫ?
1. de Busbecq, Ogier Ghiselin (1968). The Turkish Letters of Ogier Ghiselin de Busbecq, Imperial Ambassador at Constantinople, 1554-1562. Oxford: Clarendon Press.
2. Goldgar, Anne (2007). Tulipmania. Money, Honor, and Knowledge in the Dutch Golden Age. Chicago: The University of Chicago Press.
3. MacKay, Charles (1841). Memoirs of Extraordinary Popular Delusions. Vol. 1. London: Richard Bentley.
4. Бочанцева, З. П. (1962). Тюльпаны. Морфология, цитология и биология. Ташкент: Издательство Академии наук Узбекской ССР.
