АБАЙДЫҢ БАСҚА ӘЛЕМІ

Семей қаласының Географиялық бөлімшесінің «Семипалатинский листогында» 1905 жылы жарияланған Әлихан Бөкейханұлының қазанама сөзінде былай жазылған: «Абай әке жағынан алғанда тобықты руының белгілі шонжары мен биінен тарайды. Ақынның бабасы, тобықтының батыр биі Ырғызбай Торғай облысындағы Ырғыз өзенінің бойында 17-ғасырдың елуінші жылдарында дүниеге келген. Ат төбеліндей көсемнің бірі ретінде ол тобықты руын Түркістаннан аса құнарлы жайылымы мол Шыңғыс тауына көшіріп әкеледі. Абайдың атасы Өскенбай дала халқына әділ би ретінде танылды. Оған басқа рулардың қазақтары да жүгініп, дауларын шешкізді. Абайдың әкесі Құнанбай да басқа рудың қазақтарына өктемдік жүргізген, оны тек қана төре тұқымдарының сұлтандарына ғана тән лауазым — Қарқаралы округінің аға сұлтаны болып сайлануы дәлелдейді».

Би тұқымынан шыққан бала Абайдың балалықтағы болмыс-бітіміне қатысты да пікір біржақты болмаған сыңайлы. Ерте жетіліп, ел ісіне араласса да, оған қатысты айтылған сөздің енжарын да, елгезегін де ұшыратамыз. Кәкітай Ысқақұлы (Абайдың інісінің баласы): «Он бес жастан-ақ балалық қылмай, үлкендерден білімі артылып, ел ішінде жұртты аузына қаратып, басшылыққа бұрынғы төрелермен талас қылып, әкесіне үлкен көмегі тиген.

Тұрғылас елдің жақсылары баласынбай, аузына қарай бастаған. Ол уақытындағы елдің адамдары не қылса да аталарындай атақты үлгі аларлық би болады дескен», – десе, Мұхтар Әуезов: «Жай өмір­де пы­сық, ши­рақ емес, аң­қау бол­ған­дық­тан, өз ше­ше­сі­нің ауы­лын­да­ғы көр­ші-қо­лаң­шы­ның үл­кен­де­рі Құ­нан­бай­дың бұл ба­ла­сы­нан да Күң­ке­нің қо­лын­да­ғы Ыс­қақ­тан кө­бі­рек дә­ме қыл­ған. Ол Абай­ға қа­ра­ған­да жас кү­ні­нен ты­қыл­да­ған пы­сық, ши­рақ бол­са ке­рек. Құ­нан­бай­дың ор­нын ба­сып, кі­сі­лік­ке ие бо­ла­тын ба­ла­сы кім деп жас ба­ла­лар­ды сы­на­ған­да, жұрт­тың кө­бі әл­гі бел­гі­ле­рі­не қа­рап, Абай­дан Ыс­қақ­ты ар­тық са­на­ған», – дейді.

Абай әуел баста қызметке ықтиярсыз, ырықсыз араласқанға ұқсайды. Он үш жасында әкесі Құнанбай оқудан шығарып алып, ел билеу ісінде қасына алады. Мұның сыры — «Ел жұ­мы­сы­на өзі­не се­рік бо­ла­тын іні-ба­ла­ның Абай­дан қо­лай­лы­сы бол­ма­ған­ды­ғында». Жиырма жасында жиылған жұртқа жөн айтар, жол көрсетер байыпты, бағдарлы жас болып шыққаны тағы анық.

Кәкітай Ысқақұлының «Қазақтың ескі заманы болса, бұрынғы қазақтың атақты биінің бірі болмағы анық еді» деген сөзінен гөрі «Бірақ ондай би болуға заманның өтіп кеткенін қайдан білсін» деуі замана сырын айғақтап тұрғандай.

«Аталмыш ережеде патша үкіметі қазақ жеріне болыстық билеу жүйесін ендірді. Дұрыс-ақ, Абай да, басқа­лары да бұған көнді. Өйткені бодан ел болған соң патша билігіне бағынады. Болыстық билеу жүйесінде рулық-әулеттік басқару және территориялық-аумақтық басқару жүйесі бар еді. Абай осы рулық-әулеттік басқаруды қалады. Осы жүйе қазақ жеріне енгізілсе, әулеттік тұтастықта өмір сүріп үйренген ел тыныш болады деп түсінді. Расында солай еді. Бір рулы елді бір болыс басқарады. Сол рудың ақсақалдары ұсын­ған адам сайлауға түседі. Ең бастысы, тыныш отырған ел алатайдай бүлінбейді, таласып даурықпайды. Бірақ патша үкіметі территориялық-аумақтық басқару тәсілін қолданды», – дейді абайтанушы Мекемтас Мырзахметұлы. Сәкен Сейфуллиннің сөзімен айтқанда, Абай елдің бар жұмысына қатынасты: болыс та, би де болды. Барлық елді өз аузына қаратып ескі билерше билеп отырғысы да келді. Бірақ Абайдың табы — билер-феодалдар табының әкімшілік дәуірі ол кезде келмеске кеткен еді.

Абайды Патша әкімшілігі қалай таныған? Мәселен, Абай өмірінің ақырғы жылдарында, Семей облысы әскери губернаторының 1903 жылы сонау Петерборға, Ішкі істер министрлігінің департаментіне жөнелтілген мінездемесіне назар салайық:

Осы құжаттан Абайдың екі рет үш жылдан би болғанын, үш рет үш жыл мерзімге болыстыққа сайланғанын көреміз.

Абайға осы қызмет қажет болды ма? Әке жолымен жүріп, әке қолынан шығып бара жатқан билікті қайтару, «бақ пен абұйыр, қай­рат пен қо­жа­лық бол­са, со­ны бұ­рын­ғы­ша то­лық қал­пын­да қайта қо­лы­на жиып алу, жі­гіт бол­ған Абай­дың бар­лық бой­ын­да­ғы қуаты­мен тү­гел ұм­ты­лып қу­ған ар­ма­ны, мақ­са­ты бо­лғанын» жазады Әуезов Абай өмірбаянының алғашқы нұсқасында. Кейін өзге нұсқаларын жазу үстінде бұл нұсқаларды өзгертіп отырғанын байқаймыз. Дегенмен жас Абайдың, қырық жасқа дейінгі Абайдың әке үмітін ақтау үшін сол бағытты дұрыс деп білгенін де аңдаймыз.

Әкеге қолайлылық өзгелердің қытығына тиіп, қолайына жаға қоймады. Абайдың үстінен арыз-шағым көбейіп, 12 үлкен іспен тергеледі. Тіпті Қоңыр-Көкшеде Үзікбай Бөрібаевтың жалған айыбы тағылып, «қылмыстық іс» сегіз жылға созылып, 700 кісі куәлік береді.

Мұндай жалған айыптар, жандайшаптардың ісі, өз өміріне жасалған қастандық, бауырдан, баладан айырылу Абайды күйзелткенін, оның өмірге, қоғамға, адамға деген көзқарасын өзгерткенін шығармашылығынан анық көреміз.

Абайдың қоғамдық-саяси қызметін сөз еткенде, оның бір тарихи суреті еріксіз еске орала береді. Ол — 1896 жылы Семейде, Н.Г.Кузнецовтің фотосалонында түскен суреті. Онда елуге енді шыққан Абай екі ұлы — Ақылбай мен Турағұлдың ортасында отыр. Осы суреттен біз тағы да болыс Абайды көреміз. Себебі ол үш жыл бұрын Семей облысы әскери губернаторының бұйрығымен Шыңғыс болысына болыстыққа сайланған еді.

Бұл сурет Абайдың саяси қызметінің соңғы сәті. Қажыған, қартайған, құлазыған Абайды емес, қайраты қайтпаған, тауы шағылмаған, тайсалмаған дала данышпаны үнсіз ойланып, алысқа көз жіберіп отыр. Осы сәттен кейінгі өмірінде ол өзінің даңқты шығармаларын жазды. Елу бір жасқа дейін ел қызметінде жүрсе, одан кейін келешектің ісі, ертеңнің сөзін өзіне лайық көрді. Сөйтіп ерегіспен өткен елу жыл артта қалды.

Семей облысы губернаторының өкімімен 1915 жылы жарыққа шыққан «Сельско-хозяйственный обзоръ Семипа­ла­тинской области» деген кітапша бізге Абай және оның айналасы, үрім-бұтағының мал-дәулеті жөнінде тамаша деректер ұсынады.

«Чингисская волость» адм. аул №1» деген бөлімінде 30 адамның тізі­мі беріледі. Онда Шыңғыс болысында­ғы қыстауларды, ондағы қалың елдің қамбасын да, қазанын да, қорасындағы малын да сөз қылады. Тізімде 13-ші тұрған «Ибрай Кунамбай» деген кісінің аты-жөні, мал-мүлкінің жайы көрсетілген. Оның қыстауы — Жидебай.

Ел аралап жүрген еріктілер Жидебайды жайлаған Абай Құнанбайұлын «Ибрай Кунам­бай» деп қате көрсеткені көп таңданыс тудыра қоймаса керек. Оған қоса, профессор Серікқазы Қорабайдың зерттеуі де осы маңайдан табылып отыр: «Ұлы ақынның азан шақырып қойған есімі — Ибраһим. Бірақ бүкіл Алаш жұртына және дүние жүзіне Абай деген атпен белгілі. Зерттеушілер мұны әжесі Зеренің Ибраһим деген араб сөзіне тілі келмегендіктен Абай атапты-мыс деп түсіндіреді. Бұл дәлел бола алмайды. Ауызекі айтуға Ибраһим есімі соншалықты қиын емес. Қазақы түсінікпен Ыбырайым, Ыбырай деп те атауға болатын еді ғой. Біздің бала кезі­мізде ауыл ақсақалдары Абай туралы сөз бола қалса: «Қажының Ыбырайы немесе Құнанбайдың Ыбырайы» десетін».

«Обзорда» Абай Құнан­бай­ұлының (Ибрай Кунамбай) он үш киіз үйі бары айтылады. Мұхтар Әуезовтің «Абай өмірбаянының төртінші нұсқа­сы» ма­қаласында мынадай дерек бар:

«Обзор» 1900 жылғы мәліметтерді қамтитынын ескерсек, осы он үш киіз үйде кімдер тұрғанын болжау қиын емес.

Он үш киіз үйде елу адам тұрса, оның ішінде еңбекке жарамды он екісі — ер адам, он екісі — әйел затынан. Оның төртеуі — жалшылар, малшылар. Осы тұста ерекше айта кетер бір мәселе бар. Абай­дың төрт қызметшісі бар деп көрсетілсе, соның бәрі 20 жылға жуық уақыт осы үйде жүріпті.

Абай алдындағы төрт-түлікті аз дей алмаймыз. Оның еншісінде 593 бас жылқы, 167 құлын, 51 сиыр, 24 бұзау, 51 түйе, 7 бота, 1417 қой, 19 ешкі болған.

Семей облысы әскери губернаторының 1903 жылғы рапортында келтірілген мына мәлімет те осы деректен алысқа кете қоймайды:

Мұхтар Омарханұлы жоғарыдағы мақаласында: «Осы екі арада Абай өмірінде болған үлкен өзгеріс — 1896 жылы Оспанның үйіндегі (бұл Құнанбайдың үлкен үйі) Еркежан деген келінін алады. Оспан өлгенде артында қалың дәулет пен үш әйелі қалған. Бірақ еш біреуінен бала жоқ. Оспанның үш қатынын Тәңірберді, Абай, Ысқақ сияқты үш ағасы алып, ­ауылдары, көп мал мүліктерін де ке­лін­дері отырған орындарға қарай бөлісіп ала­ды. Көп сыбаға үлкен келін мен Абай­ға тиісті болады», – дейді. Осыдан Абай Оспан­нан қалған дәулетті ағайын­ды алакөз қылмай бөліп бергенін аңғарамыз:

Абайдың алғашқы кітабы өзі өмірден өткен соң, арада бес жылдан кейін, 1909 жылы жарық көрді. Сондықтан ол көзі тірісінде өзге ақын-жазу­шылар секілді кітабын шығарып, қалам­ақы алып көрген емес. Қайта Абай өзі қаламақы төлеп отырды. Абайды қазақ арасына қолжазба күйінде таратқан, қазір де бірден-бір сенімді дереккөзіне баланатын Мүрсейіт Бікіұлы Абайдың әдеби хатшысы болған. Бұл жа­йында Мұхтар Әуезовтің пікірі мынадай:

Тағы бір сөзінде: «Қазақ ортасында Абайдың шығармаларын сүйіп, сүйсініп оқып, ұзатылар кезінде Мүр­сейіт, Самарбай, Дайырбай сияқты көшірушілерге жаздырып алып, өзде­рінің жасау сандығына салып алып кеткен бір топ қыздарды білеміз», – деп Мүрсейіт туралы деректі нықтай түседі.

Бір анығы, Абай қаламақы алмақ тұрмақ, үш мәртебе би болып, төрт мәртебе болыс болса да, билік қолында тұрмаған сәттің өзінде — Құнанбай әулетінің қуаты қолында тұрса да, сол құзіретті не мал жиюға, не атақ шығаруға, я болмаса дүние кезіп, дүрмек көруге пайдаланбағанын аңғарамыз. Ол «Жаңа низам» әкесінен сұлтандықты, өзінен билікті, елінен бар аяулыны алғанын біліп кетті.

Ол байтақ даланың басынан бақ тайған сәтте қызмет етті, өмір сүрді, өлең жазды. Бір дәуірді — ұлы даланың ұнжырғасы түскен сәтті кеше отырып, әке өткерген әділетті заманның көшкенін көріп, бір дәуірді аяқтап, жаңа дәуірге — Абай дәуіріне қарай аяңдап кете барды.

1. Мұхтар Әуезов, «Абайдың туысы мен өмірі» (Абай өмірбаянының алғашқы нұсқасы), 8-том. Алматы, 2014 жыл

2. Мұхтар Әуезов, «Абай өмірбаянының төртінші нұсқа­сы», 30-том. Алматы, 2007 жыл

3. Кәкітай Ысқақұлы, «Абай (Ибраһим) Құнанбайұғылының өмірі», Алматы, 2015 жыл

4. Әлихан Бөкейханұлы, «Ибраһим (Абай) Құнанбаев», Алматы, 2015 жыл

5. Ахмет Байтұрсынұлы, «Қазақтың бас ақыны», Алматы, 2015 жыл

6. Сәкен Сейфуллин, «Ибраһим Құнанбайұлы туралы», Алматы, 2015 жыл

7. «Сельско-хозяйственный обзоръ Семпа­ла­тинской области за 1914 годъ». Семей қаласы, 1904 жыл