ШЫРШАДАН «МҮКТЕНГЕН САЗАНҒА» ДЕЙІН

Еуропаның қысында мәңгі жасыл ағаштардан тек қылқан және сүйір жапырақты ағаштар, ал жеміс ағашынан тек алма ғана болған. Ағаштар шіркеуде немесе басқа қоғамдық жерге отырғызылған. Біраз уақыттан кейін ағашқа пірәндіктер мен жаңғақтар іліне бастады. Мерекелік қызметі аяқталғаннан кейін ағашты сілкіп, тәттілерді жинап алған. Алғашқы болып шыршаны үйіне бай протестанттар орната бастады, бірте-бірте бұл әдет-ғұрып католиктерге де таралды. Шырша Англияға 19 ғасырдың бірінші жартысында ғана келді. Одан кейін барып Ресей империясына жетті.

Google мен уикипедиядағы ақпараттар жеткіліксіз болғандықтан, мен кітапханаға барып, кітап сөрелерін аралап жүріп іздендім. Жағдай күрделене түсті, шырша туралы алғашқы деректерде Страсбург пен Шуарцуалд деп жазылған, бірақ көп ұзамай дәстүр солтүстікте бай протестанттардың отбасыларына таралды. Католиктер Рождество шыршаларын Наполеон соғысы кезінде француз басқыншыларына наразылықтың символы ретінде 19 ғасырдың басында орната бастады. Бір қызығы, шырша Солтүстік Америкаға 18 ғасырда келді (алғашқы дерек) және Тәуелсіздік соғысы кезінде неміс Гессен сарбаздарының арқасында кеңінен тарады. Америкадан шырша Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Еуропаның католик дінін қатты ұстанатын Италияға жетті.

Католик шіркеуінің әкейлері бұл ағашты құрақ ұшып қарсы алды деп ойлайсыз ба? Әрине, жоқ. Католиктік Рождествоның символы — қуыршақтар қойылымын, қорадағы сәбиді, аңдарды, Мәриям мен Жүсіпті бейнелейтін заттар. Бірақ оған қарсы тұру қиын болды, жаңа символды игеру үшін жұмыс істеу керек болды. Тіпті қазіргі кезде де, әлемнің барлық дерлік дінінде кездесетін жалпы мифологиялық контексті — ғаламдық ағашты мойындай отырып, христиан теологтары христиандық символизмді атап көрсетеді. Шырша — күнәға батқан жұмақ ағашы әрі крест. Үйде ешқандай пластикалық немесе синтетикалық шыршалар болмауы керек, бәрі шынайы болуы керек, әйтпесе шіркеу әкейлері қатаң жазалайды!

Әдет-ғұрыптың біреуін талдап болған сияқтымыз, ағашты алдын-ала сатып алуды және безендіруді үйрендік. Бірақ содан кейін балалар өсіп, мерекелердің белсенді ұйымдастырушысы болғысы келді. Сонымен, бізде адвент (рождествоны күту айы) күнтізбесі мен гүл шоқтары пайда болды. Мен тағы да уикипедияға жүгініп, шыршадан кейін пайда болған жаңа әдет-ғұрыпты үйренуіме тура келді. 19 ғасырдың бел ортасында протестанттық баспананың бір директоры тәрбиеленушілерге нәресте Исаның дүниеге келуін күту идеясын қалай жеткізуге болатынын ойлады, оларға қазіргі психологтар айтқандай бірігіп, сезінуді үйретті. Ол дөңгелекке 24 шам орнатып, күн сайын бір шамнан жағып отырды. Мұны да протестанттар істеді! Католиктер салт-дәстүрдің сүйкімділігіне тап болды, енді бәрі гүл шоқтарын «тоқып», шам жағып жатыр. Рас, тек төртеуі — адвенттің жексенбісі, Рождествоны күту айы. Әрине, христиан теологтары тағы да бәрін гүл шоқтары да, түс символикасы да (жасыл және қызыл), шамның оты да пұтқа табынушылық тарихына, христианға дейінгі Еуропаға ешқандай қатысы жоқ екеніне сендіруге тырысты.

Ал Жаңа жыл ше? Рождестводан кейін Германияда ол енді тойланбайтын болды ма? Тойланғанда қандай! Қазір отшашулар (аз болса да, этика мен экологтар қайтадан араласқан), ертеректе 18 ғасырға дейін атыспен тойланған (содан кейін өрт сөндірушілер араласқан). Бірақ ол Сильвестер деп басқаша, сонау 335 жылы 31-желтоқсанда қайтыс болған Бірінші Рим Папасы Сильвестрдің есімімен аталған. Жаңа күнтізбелік жылдың басталуы 1582 жылы Григориан күнтізбесінің енгізілуімен бір уақытта ауыстырылды (тарих пен даталар міндетті!). Түн жарымдағы отшашудан басқа, шампан ашылған дәстүрлі ойын-сауық кештері, сыйлық ретінде шошқа, мұржа тазартқыш, төрт жапырақты беде және шыбынжұт түріндегі гүлдер мен талисмандар. Шошқа — байлық, мұржаны тазартқыш — сәттілік, бұл барлық Жаңа жылдық атыс кезінде қисынды, беде — бақыт, шыбынжұтқа келсек мұнда ғалымдар бұл талисманның мағынасын қатысты ортақ шешімге келмеген.

Бірнеше жыл бойы жағдайды оңай еңсердім, шет елдегі рәсімдер арасынан өз жолымды таптым. Ал одан кейін жағдай қиындай түсті, біз үлкен қалалардан шалғай, таулы жерде орналасқан ауылға көштік. Ал Еуропада қалалық агломерациялардан неғұрлым алыс болса, тауларға неғұрлым таяу болса, соғұрлым ерекше және жұмбақ болады, уақыттың мәдени «бәліш» қабаты соғұрлым көп болады, пұтқа табынушылық, суымшылдық, христиандық және қазіргі қалалық рәсімдердің голливудтық нұсқасы арасындағы перде соғұрлым жұқа болады.

Гараж қабырғаларына ілінген таға мені таңғалдырған емес. Бірақ жертөледе түсі жоғалып кеткен өсімдіктің сыпырғышын көргенде, өзімді жайсыз сезіндім. Бұлардың ертеде друидтер қасиетті рәсімдер мен құрбандық шалу кезінде кесіп алған кельттердің қасиетті өсімдігі омелдің бұтақтары екенін кейінірек білдім. Омел үйді зұлым рухтардан қорғайды. Мүмкін ескі гүл шоғын жаңасына ауыстыру керек шығар, бұл бұтақтар жыл сайын Рождество мен Жаңа жыл қарсаңында базарларда сатылады, бірақ мен бұл мәселені әлі зерттеген жоқпын. Айтпақшы, қауіпсіздік символы туралы айтсам, біздің үйге кіре берістің үстінде «христославтар» дұғасы ілулі тұр, олар жұлдызды сиқыршы болып киінген балалар, эпифания күні үй-үйді аралап, ән айтып, қайырымдылық жинайды, қайырымдылық жасағандар сиқыршы мен жыл есімдерінің бастапқы әрпі жазылған коды бар стикер алады.

Дәл осы ауылда мен 1-қаңтар, күнтізбелік жаңа жылдың басы қорқынышты уақытта — «түтінді түндер» уақытында келетінін білдім, ол зұлым рухтар барлық саңылаудан шығатын кез. Ол кезде құрып кетпеу үшін дұрыс нәрселерді істеп, жамандыққа жоламау керек. Бұл оңай нәрсе емес!

Бірақ алдымен осы 12 оғаш түннің не екенін және олардың қайдан келгенін түсіндіруіміз керек. Қазіргі пұтқа табынушылар мұны қуана-қуана жасайды, (ондай адамдар Еуропадан да табылады). Ай жылы мен күн жылы бар, ай жылы 29,5 күннен 12 айдан тұрады, яғни 354 күн, күн жылы 365 (6) күн. Олардың айырмашылығы осы оғаш күндер мен түндер. Күнтізбеге нақты қатысы жоқ. Кейбіреулер бұл уақыт Рождество қарсаңынан эпифания күніне дейін, яғни 24-желтоқсаннан 6-қаңтарға дейін созылады деп санайды, басқалары бәрі ертерек, қысқы күн тоқыраған кезде басталып, содан кейін Рождествоға үзіліс болып, ары қарай 2-қаңтарға дейін жалғасады дейді. Бірақ бәрі келісетін ортақ нәрсе: әр бұрышта, әсіресе түнде қауіп бар. Сондықтан, жап-жарық жерде жиналып, тамақ ішіп, ойнап, ән айтып, бір сөзбен айтқанда, арғы дүниенің барлық жамандығына қарамастан өмір сүру өте маңызды.

Қонаққа бару, той тойлаудың — еш қиындығы жоқ. Бірақ бұл уақытта кір жууға болмайды, әсіресе, Жаңа жыл қарсаңында бәрін кептіріп, үтіктеп, шкафқа жасыру керек! Әрине, мен рухтарға сенбеймін, бірақ қалай болғанда да, қазір Рождество қарсаңында мен үнемі түгелдей жуып-тазалаумен айналысамын, бәрін соңғы шұлыққа дейін жууға тырысамын. Жайылған кірді алдын ала жинап алу керек керек! Рождество мен эпифания арасында кір жаюға болмайды, өйткені біреу асылып қалады немесе ауру мен зұлым рухтар дымқыл кірге «жабысып» қалады деп сенген, жаюлы тұрған кірлерді сабан деп білген.

Басқа тыйымдар бұрынғы қала тұрғындары үшін сөз емес: мал қорасына іш киіммен бармау, мысалы, ол тек әйелдерге қатысты болды. Бізде тауық та, мал да жоқ. Жіп иіруге немесе тоқыма тоқуға болмайды, мұндағысы жіп үзілуі мүмкін, ал үзілген жіп біреудің өмірінің қиылғаны деп сенген. Үйде ұршық та, тоқыма станок та жоқ...

Көптеген нұсқаулар бар, оларға сүйене отырып, сіз ай және күн жылдары арасындағы бұл тәртіпсіздіктен аман шыға аласыз. Мысалы, ерекше бірдеңе пісіріп, оны жеп қойыңыз: Рождествода күріш я кеспе секілді көпіршікті нәрсе пісіру керек, ақша мол болуы үшін көшеге соның бір уысына шашып тастаңыз; 31-желтоқсанда қырыққабатты бұқтыру керек және сол түнде оны міндетті түрде жеу керек, сонда келер жылда да ақша болады, (мұндағы ақша байлық емес, ерекше күнге керекті қаржы); 31-желтоқсанда тұқы балығын аршып пісіріңіз, жыл бойы ақша кетпес үшін сол балық қабығының бір қабыршағын әмияныңызға салып қойыңыз, келер жылы денсаулық мықты болып, сәттілікке жету үшін Жаңа жыл қарсаңында балық түрінде пісірілген бисквиттің басынан тістеуіңіз керек.

Бұл әрекеттердің символы туралы бірауыз айта кетейік. Үстел басында дөңгелене отырып тамақтанса, зұлым рухтар кіре алмайды. Ескі жылдың соңғы тамағынан қалған тағамдарды ертесі күні жейді, мұның мәні — Жаңа жылда аш қалмау. Табалдырықтан лақтырылатын күріш — желе немесе күріш сүтінен жасалған ботқа; бұрын оны үй рухтарына беріп, үй мысығымен бірге жейтін. Ең қызығы, әрине, сазан — құнарлықтың, көбейудің, байлықтың нышаны, Жаңа жыл қарсаңында сазанның уылдырығының алғашқы қасығы үй иесіне берілуі тиіс.

Тұқы Еуропаға оңтүстіктен әкелінді немесе орта ғасырда Дунай бойында өздігінен өсіп-өнді, монахтар тоғандарда тұқы балығын қалай өсіру керектігін түсінді, балық өте танымал болды, солтүстік пен оңтүстікте де көптеген әртүрлі пысыру тәсілдері кеңінен таралды. Олардың ішінде өте қызық, тон астындағы майшабақ балығын еске түсіреді — «Мүкке бөккен сазан», жасыл мүкке көмілген сазан. Қайнатылған және салқындатылған балық ақжелкенмен және майдалап туралған жұмыртқаның сарысы, пияз, асшаяндар, қыша мен майонез қосылған корнишондармен безендірілген «мүк» қабатымен жабылған.

Ай мен күннің күнтізбесі аралығында адамдар рухтардан тек тамақ арқылы емес, күлкі мен жарық арқылы да сақтанды. Сонымен бірге түтін түтету де ырымның бір түрі. Бұл кезеңнің түндері «түтінді түндер» деп аталуы бекер емес.

Үй мен қораны, тауықтың күтегін және омарталарды түтіндету үшін шөптер мен шайырлардың арнайы қоспалары қолданылады. Шынымды айтсам, мен тазартқыш қоспаларды жағуға арналған арнайы құрылғыны сатып та алдым, оны орыс тілінде «кадильница» (қаз., хош иісті нәрсе салынған темір ыдыс) деп аталады. Бұл менің ендігі «сүңгитін» тақырыбым, менің келесі бөтен ритуалым болады.