«ПАТРИАРХТАР: ТЕҢСІЗДІКТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ»

Жуырда Илон Маск «Барби» фильмін «патриархат» сөзін жиі қолданылғанын айтып мазақ етті. Саинидің кітабы «Барбиден» бірнеше ай бұрын шыққан, бірақ мұқабаның кейбір қызғылт әріптері оны тиісті контекске сатқындықпен енгізеді.

Сонымен «Барби» фильмінен айырмашылығы, кітапта «патриархат» сөзі жиі айтылмайды. Анджела Саини патриархалдық таптаурын ұғымдардың қоқысынан қайдағы-жайдағы дәлелдерді емес, керісінше қарапайым қағидалардың олқылықтарын жазады. Оның көзқарасы романтикалық, бірақ өте байсалды. Патриархат тым кең жайылып кеткен, тіпті мәңігілікке созылуы мүмкін. Сондықтан оны ақтап алар ғылыми сылтаулар тауып алып, осындай макроқұрылымға көз жұма қарауға негіз жоқ дейді автор.

Мысалы, осы еңбегінде Саини былтырғы желтоқсан айында көз жұмған, «Неизбежности патриархии» (1973) кітабының авторы және ерлердің үстемдігінің табиғи детерминизмін жақтаушы Стивен Голдбергті көндіруге бекер тырысады. Оның пікірі қырық жыл бойы алға тартылды. Өз кезегінде, Сайни бірте-бірте бүкіл алпауытқа нұқсан келтіру үшін ерлердің қасаң дискурсынан жаңа олқылықтар мен саңылаулар іздеуді ұсынады.

Кітаптан археология, антропология және биологиядан дәстүрлі түрде кең дәлелдер жинағы бар осындай көптеген олқылықтар табылды.

Иә, табиғатқа бағынудың айқын мысалдары жетерлік, алайда табиғатты дұрыс зерттесек, еркегі үстемдік құратын шимпанзелер ғана емес, сонымен бірге әлдеқайда тең құқылы боноболар бар ғой.

Иә, өткен заманның өзінің қалыптасқан парадигмаларымен қатар орасан зор және қандай да бір керемет инерциясы бар, бірақ қай кезден бастап әлем, қай кезді үлгіге алып, «солай болды — солай болады» логикасын ұстануға міндетті? Егер табиғатты бағындыру идеясының өзі (және онымен бірге әйел табиғатқа еркектен де жақын жаратылыс ретінде) Жаңа дәуірге жататын болса, ал Жан-Жак Руссо идеалды тек Ежелгі Грецияның өздерін отбасы-ошақ қасына арнаған әйелдерінен көрді. Неге біз бұл үздіксіз қызмет көрсетуді норма деп санауымыз керек?

Егер Месопотамияда әйелдер еркектермен тең отырып сыра ішсе, егер ежелгі Мысырда әйел өз алдына іс бастаса, егер Платон әйелдер мен еркектер оқу мен жаттығуда тең құқықтары болуы керек және сол кезде гимнастика залында қартайған әйел дене бітімінде ешкімнің де шаруасы болмасын деген пікірге толық келіскен болса, онда неге бәрі нәтижесінде ол еркектің пайдасына шешілді және бәрін қайта бастауға болатын нүкте қайда?

Саини патриархаттың негізінен қисынсыз және ырымшылдыққа негізделгенін дәлелдеуге тырысады, осыған сұмдық бір дәлел, Солтүстік-Шығыс Таиландтың бір аймағында тұрғындар ағаштан жасалған үлкен еркек мүшесінің мүсініне табынып, сол арқылы зұлым рухтарды аластаймыз деп сенетін көрінеді.

«Патриархтар» өзінің дөрекі қызбалығы мен пафосы бойынша керемет философ және антрополог Дэвид Гребердің «Заря всего» атты соңғы кітабын еске түсіреді. Гербердің жұмысы, әрине, барлық мағынада әлдеқайда іргелі, бірақ олар сұрақты тұжырымдаумен байланысты: қай сәтте бәрі дәл осылай болды және басқаша емес? Грейбер капитализмнің болмай қоймайтынын және тауар-ақша қатынастары әрқашан адамзаттың ажырамас белгісі болмағанын дәлелдеуге тырысатыны сияқты, Саини да гендерлік теңсіздік бастау алған (жалғасатын) кез келген тарихи кезең қалтарыс-бұлтарыстарына қатты батып кетті.

Кітаптың осындай өткір тұстарының бірі — 20 ғасырдың екінші жартысында литвалық археолог Мария Гимбутас тұрғызған Оңтүстік Анадолыдағы ежелгі түрік Чатал-Хюк қаласы, ең үлкен неолиттік қоныс және онымен байланысты ескі Еуропа теориясы.

Гимбутас, ескі Еуропа — құдайаналарды қастерлейтін жойылып кеткен таза бейбіт аграрлық қоғам (демек Чатал-Хюктың қисық пішіндері бар мүсіншелердің көптігі). Оны тікелей матриархалдық деп атауға болмайды, бірақ ол кем дегенде гендерлік теңдікті сақтады. Біздің заманымызға дейінгі 4 мыңға жуық уақытта бұл элизийді агрессивті ерлер иерархиясын отырғызған үндіеуропалық жауынгерлер жаулап алды. Гимбутастың қорған теориясына сәйкес, бұл тайпалар қазіргі Ресей аумағынан келді, бұл 2023 жылы ерекше гипнозды болып көрінеді. (Айта кету керек, Анджела Саинидің кітабы мүлдем алыпсатарлық немесе бос хайп жасау емес, тіпті Путин де оның саяси жауы Анджей Дудамен бір антифеминистік қатарда бір рет айтылады.)

Гимбутас теориясын әртүрлі фем-белсенділер қаншалықты жоғарылатса, соғұрлым ол академияда сынға ұшырады. Атап айтқанда, ежелгі құдайаналардың бейнесі барлық жерде көрініс берді: су ағындарында, құстарда, V әрпінде, жыланда, қошқарда, «3» санында, бұғыда, торларда, зигзагтарда, көздерде, кеудеде — барлық жерде, қалай болғанда да, Саини бұл теорияға тым айқын жанашырлық танытады және неолит пен қола дәуірі арасында гендерлік тепе-теңдік шайқалғанына сенімді, ал ежелгі Греция мен Рим патриархалдық дертті жұқтыру тұрғысынан үмітсіз болды.

Кітаптағы КСРО деген тарау Саини методикасының кейбір осал тұстарын көрсетеді. Бір жағынан, ол Кеңес Одағы мен бұрынғы Шығыс елдерінің әйелдер эмансипациясы ісіндегі елеулі ілгерілеуін мойындауы керек, екінші жағынан, ГУЛаг пен Терешковадағы осыған байланысты қалай некелескенінен автор хабарсыз. Сондықтан бұл гендерлік сипаттағы талаптардың өте күлкілі жиынтығына байланысты: мысалы, саяси бюрода тіпті қайта құруда кейбір ер адамдар болған (бұл, әрине, кеңестік саяси бюроның басты проблемасын құрады) және 1913 жылдан 1959 жылға дейін әйел дәрігерлердің үлесі 10 пайыздан 79 пайызға дейін артты, бірақ хирург ер адамдар әлі де көп болды және олар жақсы ақша тапты, бірақ сол 59 жылы КСРО-дағы барлық дәріханаларда әйелдер қызмет етті.

Диссиденттік самиздатқа сілтеме жасай отырып (аты-жөні жоқ) Саини КСРО-да мизогиния белең алғаны туралы жазады, ал 20 ғасырдың екінші жартысындағы тең құқылы кеңес әйелдері барлық ойлары мен сезімдерімен өткен шақты аңсайды, дәріхана қызметіне, әйелдер мен үй шаруасындағы әйелдер мәртебесіне, Руссо мен Президент Джефферсонның ошақ басындағы қызмет бұл — әйелдің басты еркіндігі деген түсініктегі патриархалдық эмпирейлеріне асығады.

Жалпы, мизогиния проблемалары, әйелдің рөлін күшейту және әлсіз ер адамның реактивті табыну культі (Высоцкийдің «куда мне до нее?» дегені сияқты) — мәдениетте жомарттықпен бейнеленген КСРО-ның ең қызықты құбылысы (және бұл Саинидің «Маймылдар планетасы» кітабынан гөрі қызықтырақ). Айтпақшы, male chauvinist pig сөзін орыс әдебиетіне Василий Аксенов енгізген сияқты — «Қырым аралдары» (1979) шығармысының алғашқы келекелі беттерінде кездеседі.

Кітап жоғары көркем дүниелерге жүгінудің орнына Хорват жазушысы Славенка Дракуличтің терімен бірге банан жеген адамдар туралы ертегілерін қайталайды, өйткені Кеңес елдерінде бұл жеміс қалай пайдалану керегін білетіндер аз. Саини бұл оқиғаларды шынайы қабылдайды, ал зерттеушінің орнында «сорлы» бананға тек азық-түлік тапшылығының белгісін ғана емес, сонымен қатар Таиландтың солтүстік-шығысында зұлым рухтарды қуған халықтың әрекеті сияқты айқын фалликалық символ ретінде қарау орынды болар еді.

Ең қызығы, Саини Ирандағы ислам революциясы туралы жазады. Шын мәнінде, шах Ираны туралы бұқаралық ақпарат құралдарының ортақ бейнесі бар, онда қыздардың барлығы дерлік мини-юбка киіп, ғашықтарымен мейрамханаларға еш шектеусіз тамаша жергілікті шираз ішіп, тіпті түсік жасатуға да құқылы болды, содан кейін Хомейни келді де, Иранды ортағасырға сүйреп әкетті...

Шын мәнінде, зерттеушінің пікірінше, Хомейни бастапқыда Шах режимінің өзгеруін жақтаушыларын да сескендірмеді (басқа либералдар осындай саяси себептермен айтқандай, «үрейлі, бірақ естен танарлықтай емес»). Жүйенің өзгеруін қоғамның әртүрлі салаларындағы көптеген әйелдер жақтады, содан кейін көшелерде поп-хиттермен араласқан діни әндер айтылды. Саини наразылық білдірушілер елді монархиядан да, американдық протекционизмнен де (бұлар патриархаттың бір түрі) арашалауды мақсат етті деп жазады. Қалай болғанда да, Иран әйелдерінің трагедиясы — (даусыз), революция нәтижесінде олар бірден әлдеқайда қатал патриархалдық жүйеге көшуі. Сонымен Иранның жалғыз әйел министрі Фаррухру Парса 1980 жылы өлім жазасына кесілді.

Анджела Саинидің кітабынан алынған тұжырымдарды таңғаларлық дүние немесе көңілге жұбаныш деп атауға болмайды. Тұтас құбылыс (феномен) ретінде патриархат деген дүние жоқ. Тек қаптаған патриархалдық құрылымдар бар, олардың әрқайсысы белгілі бір қоғам санасына еніп, ондағы теңсіздік мәдениетін өршітер паразитке айналады. Діндер, дәстүрлер, манипуляциялық капиталистік жүйе — барлық жерде бұл дерт асқынған. Бұған жеке ер адамдардың үстемшілдік түсінігін қосыңыз. Әйелді еркектің меншігі ретінде қарастырған Энгельстің заманынан бері жаһандық деңгейде ештеңе өзгерген жоқ. Патриархия бақылаудың бір түрі ретінде үнемі қайта туып отырады және «бөліп ал да, билей бер» қағидаты бойынша жұмыс істейді.

Бұл кітапта Калашников автоматы туралы кеңестік мәтел (что не делай, все равно собирается именно он) бұл кітапта келтірілмеген (бірақ ерлер мен әйелдердің әртүрлі формациядағы әскери теңдігі туралы жеткілікті айтылған. Сонымен бірге Саинидің ойы абайсызда дәл осы мектеп тәжірибесіне сілтеме жасайды: автоматтық-патриархатты жою үшін, ең алдымен, өлімге әкелетін кемшіліктерді іздеп, бөлшектеп, қайта жинауды үйрену керек. Бұл оған тән олқылықтар және олар түптің түбінде айқындалады.