Бөкей ордасының ел таңбасы. Шамамен 1807 жыл/Wikimedia Commons
Бүгін қоғамда Қазақстанның Елтаңбасы және оның өзгеруі туралы көтерілген пікірталас — бұл саяси емес, күн тәртібіндегі әлеуметтік-мәдени, көркем-тарихи мәселе. Егер біз мемлекеттік Елтаңбаны басқару жүйесінің және былайша айтқанда, мемлекеттік таңбалаудың таза саяси, функционалды элементі ретінде қарастыратын болсақ, онда қолданыстағы Елтаңба осы техникалық талаптарға өте жақсы сәйкес келеді. Бірақ ұлттық Елтаңбаның бейнесінің қандай болуы — әлдеқайда күрделі және маңызды мәселе.
Егер біз заманауи елтаңбаларды қарастыратын болсақ, онда бірнеше геральдикалық дәстүрлердің барын және еуропалық геральдикалық жүйенің әсерін байқауға болады. Көптеген елдегі геральдиканың ұлттық ерекшеліктері туралы айтуға болады.
Елтаңба — мемлекеттің символы. «Елтаңба» (герб) термині немістің erbe (мұра) сөзінен шыққан және тұқым қуалайтын айырым белгісін білдіреді, яғни символдық мағына берілген фигуралар мен заттардың тіркесімі. Қазақ тіліне аударғанда «тамға» (таңба, белгі) ұғымын білдіреді.
Әр елде олар бұл тұқым қуалайтын белгіні тек өз тарихы, ел географиясының ерекшеліктері, халық менталитеті және т.б. тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар көркемдік дәстүрлер, дизайн, ұлттық белгілер жүйесі және т. б. арқылы беруге тырысады. Осы себепті мемлекеттер құрамы, түсі, күрделігі, орындалуы және басқа белгілері бойынша әртүрлі елтаңбаларға ие. Нәтижесінде, кейбір елдерде елтаңба иллюстрация түрінде, кейбірі — сурет, енді бірі — эмблема немесе белгі түрінде жасалған, сонымен бірге көне және жаңа елтаңбалар бар.
Елтаңба — бұл тек символ. Мысалы, жапон туы мен Елтаңбасын алайық. Тудағы ақ фонда орналасқан қызыл шеңбер дизайн бойынша ең керемет минимализм үлгісі. Нәтижесінде, осы символға сәйкес, барлығы Жапонияны күншығыс елі ретінде біледі. Елдің атауы екі иероглифпен жазылады, бұл күн мен бастауды, қайнар көзді білдіреді, яғни Жапония сөзбе-сөз аударғанда «Күннің көзі», «Күннің Отаны» дегенді білдіреді.
Жапония туы/Wikimedia Commons
Сол жалаудағы күн Жапонияның Елтаңбасына да әсер етті. Жапонияның императорлық мөрі (жапон. 菊の御紋 кику-но гомон) — стиліндегі сары немесе қызғылт сары түсті 16 жапырақты хризантема түріндегі символ. Ұлттық эмблеманың қызметін императорлық мөрдің бейнесі атқарады. Алтын хризантема түріндегі белгі ұзақ уақыт бойы билеуші әулетпен байланысты болды. Жапондар үшін Ұлттық гүл — мемлекеттіліктің бейнесі және бақыт пен әл-ауқаттың ежелгі символы.
Жапондардың санасында хризантема мен күн ажырамас бірлік. Бұл ұғымдарды білдіретін сөздер «кику» деп бірдей дыбысталады және бір иероглифпен бейнеленген. Жапонияның басты гүлі аңыз бойынша жапон халқы өз тарихын жалғастыратын шамшырақтың атымен аталған. Жапон тілінен аударғанда, хризантема атауы «Күн» дегенді білдіреді, сондықтан ол осы аспан денесін бейнелейді.
Жапон туы мен император мөрі/The Print Collector/Getty Images
Тек тұтас бір халықтың, мемлекеттің ғана белгісі Елтаңба мен Ту оңай есте сақталатын белгілер болуы керек және оларды саусақ ізі сияқты шатастыруға болмайды. Бұл — мемлекет әлеуетінің, болашақ дамуының, кодының және өткен тарихы туралы ақпараттың нышаны. Бұл халықтың жан дүниесінің, тарихының, арманының, ертеңгі күнге деген сенімінің ізі.
Кез келген белгі — бұл код, болашаққа арналған бағдарлама, табысқа, дамуға, ілгерілеуге арналған ой. Елтаңбаның мақсаты — осы елдің тарихы туралы жалпы білім болған жағдайда белгілі бір байланыс жасау.
ҚР-ның елтаңбасы мен совет символикасы
Қазақстан Республикасының советтік рәміздері мен елтаңбасы КСРО-ның елтаңбасы жаңа мемлекет ретінде жаңа ереже бойынша жасалды. Елтаңбаға идеология қосылды, атап айтқанда, «Барлық елдің еңбекшілері, бірігіңдер!» деген Карл Маркстің дәйексөзі, орақ пен балға — жаңа жүйенің символы ретінде әлем картасының фонындағы жұмысшылар мен шаруалардың рәміздері, сонымен қатар республикалардың санына сәйкес бидай масақтарын 15 рет оралған қызыл лента. Осының барлығы көтеріліп келе жатқан күн сәулесімен жарықтандырылған, ал жоғарғы жағында бес бұрышты жұлдыз орналасқан.
Нәтижесінде мемлекеттің қысқаша символы емес, стильдендірілген иллюстрация болды, оның көмегімен «плакаттың өрескел тілі» әлемге жаңа мемлекет туралы айтты. Осы үлгі негізінде Қазақ КСР Елтаңбасы дүниежүзілік картасыз жасалды. Ленталарда бірыңғай ұран және екі тілде республиканың аббревиатурасы тұрды.
Егер сіз Қазақ КСР мен Қазақстан Республикасының Елтаңбаларын салыстырсаңыз, композициялық ұқсастықты ғана емес, сонымен қатар КСР және ҚСР аббревиатурасы бар жазуды ҚАЗАҚСТАН, ал 2018 жылы — QAZAQSTAN деп ауыстырған суреттелген детальдарды пайдаланатын «әңгіме» табасыз. Таңба атаусыз болуы керек болса да: ол жазудың орнын ауыстырады. Өйткені дизайн бойынша жазу болмаса, ол символ емес.
Салыстыру кезінде композициялық элементтердің қайталануы анықталады, яғни күн сәулесі мен шаңырақ, масақ бүйірлерінде — тұлпардың қанаты, контурлары бойынша олар көбінесе тоқылған бидай масағына ұқсайды, төменде — республикалардың жазулары, жоғарыда — екі елтаңбадағы жұлдыз.
Тіпті Қазақстан Республикасы Елтаңбасының орындалу техникасы да жаңалық емес еді. Елтаңбаның нобайы Совет Одағының сыртқы жарнамасында, көркем дизайнындағыдай көбік пластиктен жасалған, яғни елтаңба көлемді, ірі, монументалды болып шықты.
Нәтижесінде, Қазақстан Республикасының Елтаңбасында көшпелілердің танымал субъектілерінің комбинациясында дәл осындай «әңгіме» бар: мақсат — Қазақстан аумағындағы ежелгі көшпелілер өркениетімен тарихи байланысты, мысалы, елтаңба бейнесін атап өту. Тұлпарлар біздің дәуірден бұрын өмір сүрген Алтын адам бейнесінен алынған, ал шаңырақ — қазақтың мәңгілік символы. Мифтік жылқылардың қанаты гүлденген болашақты, мүйізі шаңырақты қорғайды, ал бес бұрышты жұлдыз асқақ және мәңгілікке ұмтылысты бейнелейді.
«Өнердегі әдебиет сымақ» деген ұғым бар. Әдебиет сымақ — бұл суретші көркем образды үлкен жалпылауға көтеріле алмаған кезде пайда болатын әлсіз кескіндеменің бір түрі және оны эстетикалық, көркемдік деңгейдің жетіспеушілігі көркем емес сипаттағы мазмұнмен, алыс символизммен толтырылған кезде оны сәтті табылған тақырыппен алмастырады.
Мысалы, Елтаңбадағы мүйіз туралы айтсақ, олардың әрқайсысында жеті сақина «жеті ата» дәстүрін көрсетеді, оған сәйкес қазақ өзінің ата-бабасының жеті ұрпағын білуі керек. «Жеті ата» дәстүрі бұрын-соңды мал мүйізімен байланыстырылған емес, енді олар бұл дәстүрдің «жаңа бейнесін» ойлап тапты.
Қазақстан Елтаңбасы. Пырақ/Wikimedia Commons
Нәтижесінде гетерогенді элементтердің шатастырылуына әкеп соқты, сонымен қатар олар кескінге келмеді. Расында да, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанның Мемлекеттік Елтаңбасын қабылдау тым қиын, эклектикалық және советтік дәуірдің белгілері бар екенін дұрыс атап өтті.
Қазақстанның Елтаңбасы қандай болуы тиіс?
Әрине, сұрақ орынды, ал Қазақстанның Елтаңбасы қандай болуы керек, оның символы ретінде негізі қандай болуы керек?
Даламыз белгі мәдениетіне бай. Мысалы, тамға жүйесі, ежелгі түркі руникасы, петроглиф және т.б. және бұл белгі жүйесі жаңа Елтаңба жасауға негіз бола алады. Осындай бай мәдениетіміз бола отырып, біз оны толықтай көрсете алмадық, оны іс жүзінде, оның ішінде мемлекеттік рәміздерде жүзеге асыра алмадық.
Сонымен қатар біздің тарихымыздағы Елтаңба «тарақ» тамғасы түрінде болды. Айтпақшы, ежелгі түркі жазуында үшбұрыш түрінде стилінде жасалған әріп бар. Бұл белгі бейнені, өзіндік ерекшелікті және бірегейлікті беру үшін дизайн тұрғысынан жаңарту үшін қалады. Сондай-ақ, петроглиф үңгірлеріндегі суреттерде кездесетін күнбағыс адамның бейнелері бар, олар Құдайдың бейнесі деп қателеседі. Ол кезде дін, құдай әлі болған жоқ. Бұл — абыздардың бейнесі (данышпандар, ұстаздар). Ал абыздар өмір үлгісі ретінде күннің, яғни Жаратушының символын алды.
Күн басты адам бейнесі — дайын сурет, бұл ежелгі даланың символы. Ежелгі белгі жүйесінде даланың мұндай рәміздері көп. Ең бастысы, бұл — тамға рәміздері.
Күн басты адам петроглифі/Wikimedia Commons
Тамға — елтаңбамен тең
Тамға көбінесе «дала елтаңбасы» деп аталады, дегенмен бұл анықтама идеалдан алыс. Тамға – бұл еуропалық немесе, айталық, жапондық мағынадағы Елтаңба емес: рулық, тайпалық белгі. Тамғадағы бұл мағына бар болса да, ол қазіргі құжаттағы таңбаға, тавроға, мөрге, қолтаңбаға жақын болды... тамғаның функциясы өте көп.
Бұл белгілер әлі де тарихи, символдық, эстетикалық және семантикалық маңыз тұрғысынан егжей-тегжейлі зерттеуді қажет етеді. Олардың көптігіне қарамастан, тамғалар қысқа, қайталанбайтын, ежелгі түркі жазуы осындай белгілерден бастау алады деген нұсқа бекер емес. Оларда көптеген эстетика мен ақпарат бар. Өздеріңіз білетіндей, қысқалық – талант нышаны.
Мысалы, «көсеу» тамғасы бар, оның мағынасы қазіргі адамға түсініксіз, бірақ тарихи тұрғыда бұл тамға ұстаның қадірлі кәсібін, «от шебері» — ежелгі металлургияның өкілі, прогресс қозғалтқышын көрсеткен болуы мүмкін. «Балға» тамғасы — ұстаның символы.
Тамға – бұл мөр, отбасылық мүлікке, соның ішінде малға қойылған жалпы әулет белгісі. Тамға ерекше белгі ретінде үй жануарларының терісіне немесе мүйізіне басылады. Тамға арқылы адамды қай рудан екенін анықтауға болады. Тамға әртүрлі материалдарға — тас, металл, былғары, ағаш және т.б. салынды, сондықтан белгіні қоюды жеңілдету үшін оның қарапайымдылығына көп көңіл бөлінді. Егер тамға пайда болған уақыт туралы айтатын болсақ, онда Еуразияда оның таралуы қола дәуірінен басталды деп саналады.
Боспор патшасы Тиберий Эупатордың таңбасы, б.д. 2 ғ./Wikimedia Commons
Бұл туралы «Үлкен орыс энциклопедиясы 2004-2017»-да былай деп жазылған: «Тамға (түрік. «таңба», «мөр») — отбасылық-рулық бірегейліктің, жеке меншіктің, тиесіліліктің, қатыстылықтың белгісі, саяси және басқа да бірлестіктердің Елтаңбасы. Таңба геометриялық пішінге, жануардың немесе заттың схемалық бейнелерінің түріне, алфавит белгісіне және т.б. ие болуы мүмкін. Олар егістік жерлердің, жайылымдардың шекарасын белгілеп, ең құнды жеке заттарды, үй жануарларын, монеталарды, билеушілердің құжаттарын және т. б. белгіледі. Оның ішінде сиқырлы қорғаныс және басқа да қасиетті функциялар болуы мүмкін. Бұл Еуразияда қола дәуірінен бастап кең таралған»
Сарыүйсіннің геометрикалық тамғасы/Qalam редакциясы
Бұл энциклопедияда тамғаның өзіне тән ерекшелігі — оның көпфункционалдығы атап өтілді. Мысалы, Ұлы Далада тамға рудың немесе тайпаның қасиетті символы, сонымен бірге саяси және сауда қатынастарында қолданылатын белгі болды. Рулық белгілер жауынгерлік жалауға салынды, олар тайпалардың қоныстану шекарасындағы мөр мен тастарға қашалды. Олар көбінесе тарихи ескерткіштермен, нысандармен — керуен-сараймен, кесенемен безендірілген, сонымен қатар олар зиратта, жеке жартаста және т.б. мысалы, Қазақстанның батыс аймақтарында 19 ғасырдағы құлпытаста (қабір құрылыстары, қабір үстіндегі стелалар) рулық таңбалар кездеседі.
Ғалымдар 43 тайпадан тараған қазақ руының 84 таңбасын тапқан.
Мысалы, Алтын Орданың символы — жарты аймен бірге Бату үйінің «Босаға» тамғасы.
Каталон атласының фрагменті (14 ғ. аяғы). Жәнібек хан (1342-1357) бейнеленген. Алтын Орданың иелігі тамға мен тумен белгіленген/Wikimedia Commons
«Тарақ» таңбасы – билік символы.
Қазақ хандығы өзіне дейінгі далалық басқа саяси бірлестіктер сияқты рулық мемлекет болғанын ерекше атап өту керек. Бұл ерекшелік қазіргі мағынада мүмкін болатын ортақ мемлекеттік елтаңбаны қолдануда да көрінеді: себебі көшпелілер өздерінің рулары мен тайпаларымен байланысты болды, олардың өздерінің, елтаңба қызметін атқарған тамғалары да болды.
Қазақ хандығының ортақ елтаңбасының қызметін Шыңғыс тұқымының «төре таңбасы», тарақ таңба, «үштік», «хан» таңбалары атқарған болса керек.
Бұл туралы белгілі жазушы Мұхтар Мағауин былай деп жазған: «Бірлігі жарасқан қазақ халқының ұлттық үні (шақыру, үндеу) «Алаш!» болды. Мемлекеттік Елтаңба – «төре таңба» (Шыңғыс тұқымының «негізгі таңбасы» деген мағынаны білдіреді) – ежелгі түркілер дәуірінен бастау алатын, Алтын Орда дәуірінде орнатылған және ортақ тармақтан туындайтын үш тармақтың бірлігін бейнелейтін сандық белгі. Негізгі ту «төре таңбасы» бар қызыл ту болды.
Бір рудан тараған, хандар мен сұлтандардың қызметінде болған төлеңгіт, төлеңғұттың да «тарақ» таңбасы болған.
Тарақ тамға. Төленгіт/Тарақты руы/Qalam редакциясы
Сірә, «тарақ» («үштік») таңбасы ежелден рудың, үлкен маңызға ие саяси бірлестіктің, «патша әулетінің» және т.б. белгісі болған. Кем дегенде бірнеше атақты және көне руларда, мәселен, ертеде өздерінің мемлекеттік құрылымдары болған тарақты арғындар, табындар, жалайырларда осындай таңба болған.
Тарақты — қазақ құрамындағы ру. Сондай-ақ рудың «ноқта аға»i
әдетте бұл көшпелілік кезінде алдыңғы түйенің тізгінінен ұстайтын, ауыл көсемінің есімі болған дәрежесі – оның орта жүз иерархиясындағы ең маңызды рөлде екенін білдіреді. Төре (Шыңғыс ханның ұрпақтары) болмаған жағдайда айналадағылар тарақта руының үлкеніне бағынуы керек. Кіші жүздегі Табын руы, Кіші жүздегі Жалайыр руы да осындай дәрежеге ие.
«Тарақ» таңбасының үш тісті діңден тұратыны тегін емес: үш жүзде бұл таңбасы бар үш ру болған, ал дің төре руын құраған. Қазақ төрінің «төре таңба», «хан» таңбасы билік нышаны ретінде басқа «тарақ» таңбаларынан детальдары мен дизайны жағынан ерекшеленетін шығар.
Бұл белгі ежелгі әлемде кең таралған және әртүрлі халықтар арасында кездеседі.
Мысалы, Ежелгі Грецияда мантиндіктер арасында мемлекеттік елтаңбаға ұқсас тридент табылған. Ал мұндай мысалдар жетерлік.
Тридент Киев Русі кезіндегі кейбір славян княздерінің символы болды.
Тридент Украинаның елтаңбасында бейнеленген және князь Владимир Святославовичтің жеке белгісі оның монетасында соғылған, бірақ, әрине, өте көне.
Тамға Гераев (қырым тарақ таңба «тарақ-тамға») — Қырым хандығын басқарған Гераевтар әулетінің жалпы белгісі, бүгінде Қырым татарлары ұлттық символ ретінде қолданып жүр.