ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ БАТЫС ӘЛЕМІ

Саудагерлер мен қасиетті жерге бара жатқан тақуалар ұзақ жолды еңсеру үшін атты, қашырды әрі есекті көлік етті. Кемемен жүзді және жаяу да жүрді. Саяхатшы мен оның жүретін жолының арасындағы қатынас біздікінен әлдеқайда жеке және табиғи сипатта. Біз жұмысқа асықпай, сейіл құрып жүрсек те, жол бір дәрежеде бізді біріктіреді және ажыратады. Ол — межелі жерлер арасындағы километраж, картадағы сызық, ал соңғы жылдары тіпті навигатор экранындағы көрсеткіш ғана. Орта ғасырларда жолдың бәрі ыңғайсыз және қауіпті болды. Бірақ оның қай-қайсысы да бірінен соң бірі көкжиекте пайда болатын орындар, локустар тізбегі. Жолда кездесетін әр ауыл, әрбір жол айрығы, монастырь, көпір, шағын қала немесе төбе — кездесу орны, оқиға.

Әдеткі ортағасырдағы жол жаяу жүргіншіге, әрі кем дегенде ат көлікке арналған. Өйткені салт аттылар, мәселен, патша жасағы қажет болған жағдайда жазық даланы тікелей басып өтері анық. Ал қарапайым адам қалыпты адымдап, айналасындағыларды өз көзімен көріп, оны жан-тәнімен сезініп танып-біледі. Қызметкердің де, саяхатшының да, салт аттының да аяғы мен өкпесі мықты болады (ат — автомобиль емес). Бірыңғай өлшем жүйесі болмаған кезде қашықтық күндіз жаяу немесе сирек жағдайда атпен жүріп өтетін шамамен өлшенді, ол 20–40 километр аралығында болды. Орта ғасыр заманының соңғы жүз жылдықтарында тәуап ететін орындарға апаратын жолдар іс жүзінде бүкіл Еуропаны кесіп өтті және жаяу жүргінші жолдарының оның тарихында атқарған рөлі зор.

Бұған қоса, апостол Иаковтың1¹Сантьяго-де-КомпостелаҚазір Испаниядағы Галисия автономды қауымдастығының астанасы. Қала католик әлеміндегі ең үлкен ғибадатханалардың бірі – реликтер мен Апостол Иаков соборының айналасында пайда болды. Қасиетті иерархияда Сантьяго Иерусалим мен Римнен кейін үшінші орында болды. Қала деп аталатын қажылық маршрутының соңғы нүктесі болған Әулие Иаков жолы. сақталған қабыріне зиярат ету үшін испандық Галисиядағы алыс Компостелаға апаратын жолдар бүгінгі күнге дейін ұлы жаяу жүргінші дәуірінің ең айқын дәлелдерінің бірі болып отыр. Оған табыну 10–11 ғасырларда Галисиядан тыс жерлерге тарала бастады, бізге 12 ғасырда латын тілінде жазылған, жол бойындағы ыңғайлы орындар, сондай-ақ пірәдар адам жолда тап болатын қауіп-қатер туралы да түсінікті түрде баяндайтын нағыз жол көрсеткіш жетті. Тура осы кезде романдық сәулет өнерінің шедеврі ұлы Сантьяго храмы салынды. Дәл осы жерде біз еуропалық ортағасырлық пластика өнерінің тарихында алғаш рет Даниял пайғамбардың күлімдеп тұрған мүсінін көреміз, ол 1188 жылдан бастап собордың кіреберісінде, Даңқ діңмаңдайшасында саяхатшыларды «қарсы алады». Шынында да құтқарыламын деген үмітпен ұзақ жол жүрген адамдардың межелі жерге жеткенде бірінші көретіні Қиямет күнін еске салатын бейне болса, бұл біртүрлі болар еді. Бүгін осында келіп, жүздеген шақырым жол жүрген зияратшылар мен туристерге қарап, біздің әлі де жаяу жүре алатындығымызға сенесің.

Күндізгі уақыт жыл бойында тең емес аралықтарға бөлінді. Монастырь күні дұға оқитын «сағаттарға» бөлінді, онда бір мезгілде күндізгі яһудилік тәжірибе мен римдіктердің түнгі үш сағаттық «күзеті» — түнгі дұға (vigiliae) оқу мұра ретінде қабылданған. Алғашқы христиандар Псалом жарлығын ұстанды: «Әділ шешімдерің үшін Сені жеті рет дәріптеймін». Жалпы дұға оқу үшін ең дұрысы әр үш сағат сайын және түнде римдіктердің күзетшілері ауысқан кезде тұру керек еді. Бірақ бұл жаттығу жалпы үрей тудырған қараңғылықты жеңу болған жоқ. Жерорта теңізі әлемінде пайда болған христиан діні солтүстікке жетті, ал солтүстіктің адамдары жазда түннің ақ түн, ал қыста күннің қараңғы дерлік болатынына үйренген.

Ортағасырдағы шіркеу дінге сенушілерге уақыт — Құдайдың жаратылысы екенін, сондықтан Шіркеу жердегі тіршілікте оны басқаруға тиіс екенін анық білдірді. Антика дәуірінен мұраға қалған апта христиандық ой-пікірге сәйкес қайта ойластырылды. Біз білетіндей, Исаның өзі сенбі2²СенбіДемалыс деген сөз. (ивр.) Еврейлер аптаның жетінші күнін осылай атады, онда жаратылыс кітабына сәйкес жұмыстан бас тарту керек күн болып бекітілді. Христиандық жексенбі аптаның бірінші күні деп аталады, сондықтан Израильде жұмыс күні деп есептеледі. күнін аса елемейтін. Соның нәтижесінде христиан дәстүрі өзінің назарын жексенбіге, яғни «Құдайдың күніне» ауыстырды. Бұл күні Жаратушының өзі алты күнде әлем мен адамды жаратып болғаннан кейін «ұйқыға батты». 14–15 ғасырларда дінге берік адамдардың жексенбі күні жұмыс істеуі қатаң айыпталды. Олардың бұл күні қаққан әрбір шегесі креске қағылған Исаның денесіне қадалады деп сендірді.

Ислам елдерінде азаншының дауысы намаз уақытын ескертетін сияқты, бастапқыда металл ұрғыштар, содан кейін қоңырау адамдардың Шіркеу билеген заманда өмір сүретінін еске салды. Саудагерлер мен қолөнершілер айтарлықтай күшейіп, мүддесі көктен жерге түскенде, олардың уақыты шын мәнінде діннің ырғағына қайшы келген кезде, олар да қоңырауды пайдаланды. Бірақ бұл жолы қоңырау сыңғыры дұға оқитын сағатты емес, ақы төленетін жұмыс уақытын өлшейтін. Бұл төңкеріс Орта ғасыр заманының соңында ғана болды. 13 ғасырдың аяғында мұнара сағаты пайда болды, оны әдетте қала қауымдастықтары сатып алатын. Ағылшын тіліндегі clock сөзінің ортаңғы латын тіліндегі clocca — «колокол», «қоңырау» деген сөзден шыққаны кездейсоқ емес, онысы өз кезегінде көне ирланд тілінен алынған. Орта ғасырдағы ғалымдарға белгілі минуттар тіпті іскер азаматтарды да ұзақ уақыт қызықтырмаған сияқты, сондықтан минут тілі 15 ғасырдың аяғында ғана, ал секунд тілі бір ғасырдан кейін қолданыла бастады. Бір қызығы, біздің өмірімізде механикалық сағат сақталып қалды, ал ортағасырлық цех қоңырауының «мұрагері» — фабрика дабылының гуілдеуі тарихтың еншісінде. Тек шіркеу қоңырауының соғуы, көбінесе сағат электроникасы арқылы бағдарламаланған болса да, бүгінгі Батыста жедел жәрдем сиренасының гуіліндегідей үйреншікті дыбыс.

Еңбек туралы бірауыз сөз қозғасақ. Оның жағдайы да, нәтижесі мен қоғам өміріндегі маңызы да әр дәуірде және әлемнің түкпір-түкпірінде бір-бірінен қатты ерекшеленетінін бәріміз жақсы түсінеміз. Бірақ сонымен бірге бүгінгі күні еуропалық өркениетте азды-көпті жалпы қабылданған еңбек ұғымының өзі Жаңа дәуірдің басында пайда болғанын және сондықтан оны Орта ғасырдан қалған мұраның ең қызықты көріністерінің бірі деп есептеуге болатынын нақтылау керек. Шынында да дәл 15 ғасырдан бастап бірқатар елде бізге үйреншікті феномен — жалақы төлеу дәстүрі тарала бастады. Сонымен қатар әртүрлі еуропалық тілдердегі еңбек сөзі әртүрлі даму кезеңінен өтіп, адамдардың іс жүзінде шұғылданып жатқан кәсібі туралы әртүрлі идеяларын сіңірді.

Жаратылыстың бастауы кітабының алғашқы беттері христиандардың санасына «еңбек — бастапқы күнә үшін берілген жаза» деген идеяны заңнамалық дерлік деңгейде орнатты. Дегенмен монах жарғылары мен оларға берілген көптеген түсініктеме маңызды өзгеріс болғанын көрсетті. Қол күшінің еңбегі рухани иерархияның басында тұрған монахқа лайық, демек әр еңбеккер дұрыс жолмен келе жатыр. Цистерциандар — 11 ғасырдың аяғында негізі қаланған монахтық ордені, аскеттердің аскетіiгрекше «аскеза» (жаттығу) сөзінен шыққан. Киелілік пен терең білім алу үшін жан мен тән жаттығуларының ежелгі тәжірибелері осылай аталады. Бос жатқан жерлерді игеруге көп еңбек сіңірді. Бұған бүгін де, мысалы, Бургундиядағы Фонтен, Нуарлак, Сенанк және қалалар мен үлкен жолдардан қашық орналасқан басқа да ежелгі цистерциан шіркеулеріне барсаңыз көз жеткізуге болады. Оларды қоршай орналасқан мұнтаздай таза және жайлы бау-бақшалар — монахтардың да, айналадағы шаруалардың да әл-ауқатының негізі болған шаршы шақырым жерге созылған алқаптар туралы лирикалық естелік.

Шын мәнінде «еңбек ақталды», бұдан былай ол жаза әрі құлдар мен зұлымдардың жазмышы деп есептелмей, жақсы игі кәсіпке айналды. 16 ғасырдағы протестантизм3³ПротестантизмПротестантизмнің негізін қалаушы неміс монахы және теологы Мартин Лютер (1483-1546) болды. 1517 жылы ол сөзбе-сөз католик шіркеуінің индульгенция (күнә) саудасына және басқа тәжірибелеріне наразылық білдірді. Протестантизм Киелі кітапты түсіндіру еркіндігін болжайды, сондықтан бүгінде ол көптеген бағыттарға ыдыраған. еңбек төңірегінде жаңа этиканы қалыптастырып, одан Макс Вебер «капитализм рухын»4⁴Макс ВеберНеміс философы, әлеуметтанушысы және тарихшысы, атап айтқанда, капитализмнің дамуын өзінің еңбек және өзін-өзі шектеу культімен ерекше протестанттық этикамен негіздеді. Бұл этикадағы өмірлік жетістік адамға Құдайдың орналасуының белгісі ретінде түсіндірілді. көрді. Қалай болғанда да дәл осы Орта ғасырларда қазіргі мағынадағы еңбек, яғни адам мен еңбек құралының арасындағы позитивті байланыс біртіндеп индустриялық дәуірге мұра болып қалған мәдени, әлеуметтік және материалдық формаға ие болды деп нық сеніммен айтуға болады.

Біздегі оқулықтар құл иеленушілік шаруашылықтың феодалдық жер иеленушілікке ауысқаны туралы әңгімелегенде, көп жағдайда «өндірістік күштердің» дамуының адамды жалықтыратын схемалары мен «заңдылықтарын» жамылып, шындықтан бұлтарып кетеді. Феодализм кезінде тұрмыстық құлдық та, құл базарлары да жойылған жоқ, тек латын тіліндегі servus сөзіне («құл») sclavus, «славян» этнонимі қосылып, бұл сөзден қазіргі Батыс Еуропа тілдеріндегі тиісті термин пайда болды, өйткені славяндар жиі-жиі, әсіресе өздерінің саяси бірлестіктері пайда болып, нығайғанға дейін құлдыққа сатылатын. Солай болғанымен, құл еңбегі Антика дәуірінің соңында болмыстың жасампаз негізі болудан қалды.

Ауылда да, қалада да ортағасырлық аграрлық әлем ғасырлар бойы өмір сүрді дегеннен гөрі аман қалудың қамын жасады деуге болады. Ол өзінің тіршілігіне қажетті кеңістікті сақтап қалу үшін айналадағы табиғатпен күресті: Батыстағы бізге үйреншікті «берг» (тау немесе төбе), «дорф» (ауыл), «форд» («аяқ өткел»), италиялық «вилланова» және француздық «вильнёв» пен «шатонёф» — «жаңа қала», «жаңа ауыл», «жаңа қамал» осының жемісі. Ақырында, іс жүзінде теңізден тартып алынған Фландрия мен Зеландиядағы польдерді еске түсірейік. Осының барлығы адамның орманнан, судан немесе ми батпақтан тартып алған, игеріп, құрылыс салған жері туралы естеліктер.

Сыртқы көрінісіндегі барлық аймақтық ерекшеліктерін ескергенде, бүгінде біз білетін ауыл — адамдардың орта ғасырда ашқан жаңалығы. Мәселе біздің жадымыздың сезімталдығын реттеуде ғана. Неге? Жер — Орта ғасырлардағы бар нәрсенің негізі. Бұл негізгі материалдық құндылық, экономикалық және әлеуметтік қатынастар сонда құрылады. Сондықтан оны өңдеу техникасындағы кез келген өзгерістің тарихи маңызы зор болды, ол күнде қайталанып жасалатын істе көп нәрсені өзгертті. Ұшында қайырмасы мен темір тісі бар асимметриялы доңғалақты соқа қарапайым соқаны ауыстырып, 1000 жылға дейін шаруа еңбегінің тиімділігін күрт арттырды. Осы төрт дөңгелекті «каррука» салмағы ауыр шөгінді, тасты, құрғақ топырақты игеруге жол ашты, демек шаруа мен сеньор шаруашылықты кеңейтіп дамытудың жаңа мүмкіндіктеріне ие болды. Оның қайырмасы жерді аударып, атыз жасады және солтүстіктің ылғалды климатындағы маңызды нәрсе — дренажды жақсартты және соқашының күші мен уақытын үнемдеді. Атыз тереңдей түсті, жер әлдеқайда борпылдақ болды, демек дәстүрлі тыңайтқыштарға: үй шаруашылығының қалдықтарына, көңге, күлге қаныққан топырақтан құнарлы болды. Тұқым жел мен құстардан жақсырақ қорғалғандықтан, нәтижесінде астық өнімі бітік шықты. Бұған алғаш рет 11 ғасырдың аяғында «Байё кілемі» картинасында бейнеленген қамыт мен тағадан бастап жарма пен тырмаға дейін жегу әбзелі мен жалпы тарту күшін пайдаланудағы ілгерілеу қосылды.

Орта ғасыр — ол қандай да бір ашылған жаңалықпен, бұған қоса техникалық немесе басқа прогреспен байланыстыратын дәуір емес. Біз — ортағасырлық емеспіз! Біз ғарышқа «белка-стрелка» мен Гагаринді ұшырдық, Армстронгты Айға қондырдық, Енисей мен Гудзонды жаптық, бу машинаға міндік, тікен сымды ойлап таптық және атомды бөлшектеп, ядролық оқтұмсықты ойлап таптық. Біз — обаны да, тырысқақ ауруын да жеңдік, дегенмен әзірге қатерлі ісікке қарсы қолымыздан келетін қайран жоқ. Ковидке қатысты барлығы анық дей алмаймыз. Ортағасырдағы әлемді «қайта өрлеуді» де, «ағартуды» да басынан өткермеген үмітсіз Арканар5⁵АрканарАғайынды Стругацкийдің "Құдай болу қиын" әңгімесінде сипатталған планетада орналасқан ойдан шығарылған қала. деп елестету оңайырақ. Олар туралы емес, біздер туралы маңызды нәрсені айтудың көркемдік тәсілі, әдісі ретінде, қаншалықты гротескілі болса да, мұндай көрініске әбден келісуге болады. Оның үстіне көптеген егжей-тегжейі жағынан ол археологиялық тұрғыдан дәл. Бірақ ол нағыз Орта ғасыр туралы ештеңе айтпайды. Алайда ғылыми және техникалық жаңалықтардың тарихына қызығатын кез келген адам қазіргі ойлап тапқан және іске асып жатқан жаңалықтардың барлығы генетикалық тұрғыдан өткен заманның жаңалықтарынан бастау алатынын, олардың «шежіресі» ғасырлар қойнауына бойлайтынын түсінеді. Бұл «тереңдікті» әртүрлі түсінуге болады, біздің оқулықтар мен энциклопедиялар гректер мен римдіктерді, мысырлықтар мен қытайларды мақтайды, ал Орта ғасырдың еншісіне Колумбтың көлеңкесінде әрең байқалатын теңіз саяхатшыларының қарапайым ерліктерін ғана қалдырады. Осынау мектептегі аберрация ішінара ғана негізделген.

Айтар болсақ, ең заманауи батыс өркениеті технологияның күнделікті өмірдегі маңыздылығын түсініп, патенттер жүйесін, яғни ғылыми институттар немесе әуесқой өнертапқыштар ашқан жаңалықтарды бекіту және сынақтан өткізу жүйесін әзірледі. Бірақ бүгіннің өзінде олардың барлығы бірдей іске аса бермейді. Ашылған жаңалықтың және ол адам өмірінің үйреншікті бөлігіне айналатын кездің арасында жылдар, ондаған жылдар, тіпті ғасырлар өтуі мүмкін. Тарихшылардың арасында үйреншікті түрде айтылатындай, ойлап тапқан нәрсені іске асыру немесе құралды, техниканы немесе тәжірибені қандай да бір модернизациялау, жетілдіру үшін нақты тарихи ортаның осы жаңалықты қабыл алуға бейім болуы, мәдени климат, ұжымдық ақыл-ойдың дайын болуы немесе осы ашылған жаңалыққа қатысты қандай да бір сыртқы қажеттілік қажет.

Айталық, неліктен антика заманының ойы батылдығына қарамастан эллинизм дәуірінде ашылған дүниенің гелиоцентрлік жүйесін қабыл алмады? Айналып жатқан планетада өмір сүру жайсыз болатын ба еді? Неліктен ежелгі адамдарда болған диірмен қажет етілмей, Еуропаға тән көкжиек сызығындағы үйреншікті тік доминантаға, яғни біз 17 ғасырдағы голланд суретшілерінің туындыларынан және тіпті Монмартрдан білетін доминантаға айналуы үшін шамамен мың жыл өтуі керек болды? Құл еңбегінің салыстырмалы түрде арзан болғанынан ба? Бірақ құлдырау дәуірінде оны техниканың көмегімен үнемдеу бірдеңені сақтап қалуға мүмкіндік беретін еді. Оның үстіне, римдіктердің инженерлік қабілеті тамаша еді.

Мың жыл бұрын викингтер Солтүстік Америкаға6⁶Америкадағы викингтерШамамен 900 жылдары Норвегиядан келген викингтік кеме бағытынан адасып, Гренландия аралына тап болады ("Жасыл ел"). Ол жерден Лейф Эриксон Америка жағалауларына шамамен 1000 ж. 20 ғасырда археологтар АҚШ-тағы Викинг қонысының қалдықтарын тапты. жетті. Бірақ олар жабайы және халқы аз қоныстанған, жолсыз Ресейден де, ыстық Сицилиядан да, тынышсыз Палестинадан да жиіркенбей, бұл жерге неге тұрақтамады? Неліктен Жаңа заманда ислам әлемі Еуропадан келген көптеген техникалық және мәдени жаңалықты оңай қабыл алды да, бірақ мысал үшін, кітап басып шығаруды енгізуге табанды түрде қарсылық көрсетті? Ағартудан қорықты ма? Қызғаныштан ба? Бірақ мұсылман аумақтарындағы христиандар өз кітаптарын басып шығара берді. Неліктен Мәскеу Русі өзінің астанасын италиялық бекініспен және италиялық соборлармен безендірді, бірақ кітап басып шығару ісін бір ғасырға кейінге қалдырды? Басып шығаратын ештеңесі болмады ма? Әлде кітап оқитын адам болмады ма? Ол замандағы орыс мәдениетін кітапсыз немесе жазуы жоқ деп айтуға болмайды, бірақ оның жазбаша өнімінің көлемі, әлбетте, тура сол жылдары Италияда немесе Францияда өндірілгенмен салыстыруға келмейді.

Біз үшін ең үйреншікті кез келген құбылысты, затты немесе тәжірибені алып қарасақ, оның генеалогиясы — шатысып кеткен жұмбақ, ал оның өзегі Орта ғасырлардан болып шығады. 13 ғасырдың басында адамдар ерекше тәсілмен жылтыратылған әйнектің заттарды үлкейтіп көрсететін бірегей қасиеті бар екенін білді, тағы жүз жылдан кейін бір италиялық уағызшы бәріміз білетін көзілдірік туралы «өнердің кереметі», яғни таңғажайып, бірақ өмірде бар нәрсе деп әңгімеледі. Әуешары ойлап табылған заманға дейін әлі алыс болды, бірақ Леонардоның конструкторлық тәжірибелері Орта ғасырда адамдардың аспанға ұшу туралы армандағанын анық көрсетеді. Португалдар мен испандар жаңа жерлерді ашқанға дейін кеме жасау ісі мен теңізде жүзу техникасы жылдам ілгеріледі. 12 ғасырдың аяғында ағылшын Александр Неккам көлденең тоқыма станогын сипаттады. Ол тоқымашының жұмысын тездетіп, жеңілдетті, онысы бұдан былай атқа мінген шабандоздай станокқа отырып алып, педаль жетегін аяғымен басып, оны басқаратын болды.