ЗАРАТУСТРА ОСЫЛАЙ ТОЙЛАҒАН

Мереке атауы ежелгі Иранда қалыптасқан, ол көне парсы сөздерінің қосындысынан, яғни «ноу» — жаңа, «руз» — күн сөзінен пайда болған. Сондықтан көптеген адамдар оны әуел бастан таза ирандық мереке ретінде есептеген.

Бұл жерде айта кететін маңызды бір жайт бар, зороастризм дәстүрі ретінде Наурыз мейрамы тарихи Иран аумағынан бастау алмайды, ол заманауи Иран Ислам республикасының аумағынан неғұрлым ауқымды, Персияны атаудың қажеті де жоқ, оның бастауы едәуір солтүстікке таман орналасқан. Бұл жерлер ежелгі Иран әдебиетінде Тұран деп аталған — иран тілдес көшпелі бөтен тайпалардан тартып алынған жерлер. Кейіннен Тұран атауы көшпелі иран тілдес тайпалармен мифтік байланысын жоғалтып, Орталық Азияның, одан кейін бүкіл Түркі әлемінің көшпелі және отырықшы халықтарының географиялық синониміне айналады.

Иран аумағына қоныс аударғаннан кейін үнді-ирандықтардың бастапқы көшпелі конфедерациялары ақырында, отырықшы өмір салтына көшеді, содан кейін отырықшы Иран мен көшпелілер басым тұратын Тұран арасындағы мәдени алшақтық неғұрлым анық көріне бастайды, бұл Көне Иран әдебиетінде жиі көрініс табады.

Шығыс Ираннан шыққан Заратуштра пайғамбардың есімінің «түйе айдаушы» деген мағынаны білдіруі өз руластарының көшпелі өмір салтына күмән келтірмейтінін білдіреді. Сондықтан Наурыз мейрамы көнеден келе жатқан Тұран дәстүрімен және Махаббат, Береке, Тірек, Нұр сыйлаушы Бірыңғай Жаратушының ілімін уағыздаған көшпелі пайғамбармен байланыстырылады. Бір қызығы, «Заратуштра» немесе «Зардушт» қазақтың «Жаратушы» сөзімен керемет үндеседі, осының өзі ирандықтарға бірыңғай Жаратушыға сенім сыйлаған Данагөй туралы аңыздар тудырады. Оның уағыздары гаттарды ізбасарлары жазып алып, таратқан, кейін олардан мобед діни қызметкерлерінің кастасы пайда болған. Олар қазір ешкім сөйлемейтін авестия1¹ «Авестиялық» тіл ирантануда қабылданған термин; бұл тілдің шын атауын біз білмейміз және бұл тілде «Авестадан» басқа мәтіндер сақталмаған. тілінде жазылған Авеста кітабын шығарды.

Заратуштра деген атпен белгілі болған Зоратустра пайғамбардың өмір сүрген жылдарын дәл анықтау өте қиын. Дегенмен зерттеушілердің көпшілігі ол жылдар біздің дәуірімізге дейінгі 11 ғасырдан 6 ғасырға дейінгі кезеңнің еншісінде деп санайды...

Александр Македонскийдің1¹Ескендір Зұлқарнайын (б.з.б. 336-323 жж.) Ежелгі Македонияның патшасы, көрнекті қолбасшы, ұлы державаның негізін қалаушы. Авеста қолжазбаларын өртеуге бұйрық бергені белгілі, сондықтан оның ғажайып түрде аман қалғаны, сасанидтік Иранда пехлеви тіліне аударылып, көшіріліп жазылғаны және және араб-ислам экспансиясы дәуірінде бас сауғалап, аман қалған мобед діни қызметкерлерінің арқасында біздің заманымызға жетті.

Тірі кезінде Авеста тілі мен зороастризмнің әлемдегі ең керемет білгірі болған профессор В. С. Соколовтың шәкірті шығыстанушы Вячеслав Шуховцовтың пікірі бойынша, гаттарда айтылатын Арьянэм Ваэджа — Заратуштра келген арийлердің түпкі отаны Жетісуда орналасқан. Бұл ресейлік жазушы және тарихшы Евграф Савельевтің жазбасына да сәйкес келеді: «Риг-Веда мен Авестаның нұсқауына сәйкес, арийлердің Отаны — мінсіз жаратылған ел, ол биік таулармен шектеседі..., жеті өзен бастау алған жер... — біздің Жетісу, қазіргі Түркістан жерінде орналасқан».

Оның анық-қанығы бізге беймағұлым. Мүмкін, жақын уақыттарда біліп қалуымыз да ықтимал.

Сонымен қатар кейбір ғалымдар Заратустраның шығу тегіне қатысты оңтүстікорал, орталық және шығыс-қазақстандық нұсқаны ұстанады. Әрі арийлердің түпкі Отанын Ферғана аңғарымен, Әзірбайжанмен, Валдай қыратымен, тіпті, Солтүстік полюспен шектейтін зерттеушілер де жоқ емес.

Десе де Жаратушыны уағыздаған пайғамбар үндіеуропалық және Орал-Алтай халықтарының этникалық-мәдени кешенінің топырағында бүршік жарған скиф-сақ тармағының өкілі болуы әбден мүмкін.

Бұл нұсқа ежелгі славяндардың, фин-угорлардың, түріктердің, моңғолдардың, ирандықтардың және тунгус-манчжурлардың аңызға айналған шежірелерінде, наным-сенімдері мен салт-дәстүрлерінде көрініс тапқан. Бірқатар түркі халықтары Наурыз мейрамын тойлау дәстүрін ежелгі заманнан бері жалғастырып келеді.

Қазақтар бұл мерекені «Ұлыстың ұлы күні» деп атайды. Бұл түркі-моңғол халықтарының аңызға айналған бабаларының Ергенеқоннан аттанып, жауын жайратып, күш-қуат алып, темір ұстасы мен жауынгер халыққа айналған кезін баяндайтын мифологиялық тарихтың жаңғырығы.

Содан кейін олар өткелді жауып тұрған тауды ерітіп, Жаңа Дәуірдің кеңістігіне шықты.

Қазақстанда Наурызды күн мен түннің теңелетін күні ретінде тойлау дәстүрі мыңдаған жылдардан бері келе жатқаны туралы астаналық мәдениеттанушы Серік Ерғали да айтады. Ол өз сөзінің дәлелі ретінде Алматының солтүстік-батысындағы 170 км жерде орналасқан Аңырақай тауындағы жартастарға салынған суреттерді мысал етеді.

Олардың жас мөлшері, шамамен, 5–6 мың жылды құрайды. Ежелгі суреттерде Наурыздың және онекімүшелік түркі күнтізбесінің байланысы көрсетілген. Ұлы Селжұқ мемлекетінде2²Селжұқ мемлекетіСелжұқ әулеті бастаған оғыз түріктерінің Таяу және Орта Шығыс елдерін жаулап алуы кезінде құрылып, 1037-1194 жылдар аралығында өмір сүрген түркі-парсы мемлекеті. өмір сүрген Омар Хайам Наурызға арналған «Наурызнама» дастанын жазды, осы шығармаға сәйкес, бұл мерекені тойлауды аңыздың кейіпкері Жамшед патша бастапты, ол таудың басына алтын тақ орнатыпты. Бұл жерде алтын күнді, жарқын жаңа өмір мен жаңа жылды бейнелейді.

Бір қызығы, Батыс-Қазақстан, Сырдария, Қостанай және Тоғай өңірлерінің, сондай-ақ Ресейдегі Астрахан, Саратов, Самара, Орынбор облыстарының тұрғындары жылдың және көктемнің басын 14 наурызда Амал Көрісу мерекесі ретінде атап өтеді.

Бұл күні аталған аймақтардың тұрғындары үлкендерден бастап, бір-бірімен амандасып, көрісу, көктемнің келуімен құттықтау үшін таңертең ерте тұрады.

Олар бір-бірін құттықтап, «Жаңа жасың құтты болсын!», «Жасыңа жас қосылып, ғұмырың ұзақ болғай!» деген ізгі тілектер білдіреді.

Амал Көрісу мерекесі қарсаңында үлкендерге құрмет көрсетіп, кішілерге ізет білдіреді. Бір-біріне қамқорлық танытып, араз адамдар татуласулады. Ақсақалдар жастарға батасын берсе, ал жасы кішілер үлкендерге сәлем береді. Көпшілік бір-бірімен құшақ айқастыра сәлемдесіп қол алысады (Келіндерге қайын атасын, күйеуінің бауырларын құшақтауға болмайды, оларға енесі мен қайынсіңлілерін ғана құшақтауға рұқсат).

Ежелгі заманда бұл күн көшпелі қазақтар үшін қыстың аяқталғанын, малшылардың тауқыметті күндерінің артта қалғанын білдіреді. Бұл күні олар бір-бірінің үйіне қонаққа барады, көктемнің келуімен құттықтайды, емен-жарқын әңгіме дүкен құрады.

2019 жылы Сенат депутаты Сәрсенбай Еңсегенов бұл мерекеге ресми мәртебе беруді ұсынды.«Көрісу күні — жеке бір өлкенің немесе қазақ халқының ғана мерекесі емес. Оның ауқымы кеңейіп, қоғамдық өмірдегі орны артып келеді. Қазіргі кезде шетелде жүрген өзге азаматтар да бұл күнді тойлап жүр», – деп атап өтті Сенат депутаты. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2023 жылғы 14 наурызда Қазақстан халқына Амал Көрісу мерекесіне арналған ресми құттықтауын жолдады. Кім біледі, мүмкін, келешекте бұл күн республика күнтізбесінде мерекелік дата болып енер.

Батыс қазақстандықтардың Наурызды басқалардан бұрын тойлауының бірнеше себебі бар. Олардың бір нұсқасы былай баяндалады: Кіші жүздің немесе Батыс Қазақстанның тұрғындары бұл дәстүрді ежелде өздері мекен еткен өлкеден әкелген. Өйткені сол өлкеде мекен ететін қазіргі тувалықтар мен моңғолдар да бұл дәстүрді әлі күнге дейін үзбей ұстанып келеді және тағы бір нұсқада, алғашында бүкіл қазақ халқы жаңа жылдың келуін наурыз айының ортасында тойлаған, бірақ григориан күнтізбесіне көшкен сәтте тойлау күні де өзгерген.

Қазақтардың мерекелік дастарқанындағы басты тағамы — «Наурыз көже». Бұл — жеті түрлі дәмнен дайындалатын тағам, оның құрамына су, ет, тұз, май, ұн, жарма және сүт кіреді.

Қазақ халқы үшін жеті қасиетті сан. Бұл — көптеген елдерде кездесетен ортақ құбылыс. Наурыз көже құрамындағы жеті компонент күнделікті тұрмыстағы жеті жәйтті білдіреді: қуаныш, даналық, табыс, денсаулық, байлық, жылдамдық және жауыздықтан қорғайтын жоғарғы күштер. Наурыз көже пісірілетін үлкен қазан бірліктің, тоқшылық пен молшылықтың символы.

Дастарқандағы сиқырлы жеті зат пен тағам түрлері Күнге арналған сияпат, себебі Күн адамдарға молшылықты тарту етуді өз міндетіне алуға тиіс болатын-ды.

Ал тәжіктер болса мерекелік дастарқанға сүттен бөлек, әртүрл үйі жануарларының етінен дайындалған тағамдарды қоюға тырысады.

Орта Азияда Наурызға арнап ерекше дастарқан жайылады оны «хафт-син» деп атайды. Дастарқанда міндетті түрде атауы араб әліпбиінің «син» әрпінен басталатын жеті тағам түрі болу керек: рута тұқымы — сипанд, алма — себ, қара тұқым — сиахдане, жабайы зәйтүн — санджид, сірке суы — сирке, сарымсақ — сэр және өсімдік — сабзи.

Жеті заттың басқа жиынтығы болуы да мүмкін, мәселен, Иранда оның құрамына мына заттар кіреді: секке — тиын, серке — сірке суы, сэр — сарымсақ, сумақ — дәмдеуіш, суманақ — өскен бидай дәндері, санжед — олеастр жидегі, сабзе — көк шөптер, сондай-ақ табиғаттың жандануын білдіретін суда өскен зығыр және жарма тұқымдары.

Наурыз бен Жаңа жылдың нышаны суманақ (сумалақ) деп аталатын бөлек тағам — қайнатылған және езілген өскін бидай дәнінен дайындалған қою қара көже.

Мәдениеттанушы Серік Ерғалидың пайымдауынша, Наурызбен байланысты қазақтың салт-дәстүрлері, ұлттық ойындары мен рәсімдері — Аластау, Айтыс, Көкпар, Алтыбақан өзінің бастауын қысқы суықтан кейінгі Жердің көгеруін тойлайтын ежелгі түркі мерекелерінен бастау алады. Ал Бастаңғы — қазақтардың таңның атуын, Наурыз мерекесі күні Күнді қарсы алатын салты, мифологиялық тұрғыдан қасиетті Қыдыр ақсақал бейнесімен байланысты, ол бұл күндері адамдардың көзіне көрінбей, қонаққа келіп, оларға батасын береді. Көптеген халықтарда жаңа өмірге тазарып бару үшін бұл күні от жағып, оның үстінен секіріп өтетін салт бар. Қазақтар ежелден мұны жаман ырымға балайтын және Отқа құрмет танытпау деп санайды. Олар шырақ жағып, алақандарын оттың жалынына жақындатып, бетін жеңіл тигізу рәсімімен шектелетін. Сондай-ақ үйдің әр бұрышында шам жағып, тазарту рәсімін жасайтын.