Кеңес Одағында интернационализм туралы көп айтылғанымен, кеңес азаматтарының паспортында адамның ұлты көрсетілетін. «Бесінші графа» деп аталатын бір өріс адамның жолын ашып, оқуға түсуіне не жұмысқа тұруына сеп болуы да, жолын байлап, тағдырын талқандауы да мүмкін еді. Кеңес Одағының ұлттар саясаты неліктен соншалық кереғар болғаны туралы Qalam порталына берген сұхбатында Калифорния университетінің профессоры Адриенн Эдгар айтып берді.
КСРО-да «бесінші графа» неге керек еді?
Тереңнен ойласақ, КСРО — марксизм іліміне сүйенген мемлекет болатын. Ал Маркс болса, ұлтi
Дүниедегі практикада «национальность» (nationality) сөзі адамның азаматтығын білдіреді. Кеңес одағында ол сөз адамның этносын білдіруге қолданылатын маңызды емес дейтін. Алайда большевиктер, бәрінен бұрын Лениннің өзі ұлт мәселесін маңызды көретін. 20-ғасырдың басында ол ұлттық сезімге әкімшілік жолмен тосқауыл қоюға болмайды, патша тұсындағыдай ол сезімді жаншымақ болған кез келген әрекет «орыс емес» халықтардан қарсылық көреді дейтін.
Адриенн Эдгар / автордың жеке жинағынан
Сондықтан да Ленин халықтарға автономия береміз әрі өзін танып-білуге кедергі болмайды деп уәде етіп, патшалық Ресейді «халықтардың түрмесі» деп атаған.
Кеңестердің ұлттар саясаты дәл осы тұста басталады. Өкімет «коренизация» (ағылшынша әдебиетте — nativization): ұлттық республикалар құрып, жергілікті элиталарды «тәрбиелеу», тілдер мен мәдениеттерді қолдау бағытын таңдады. Олардың қисыны қарапайым болатын: халықтар өз мәдениетін ұстануда тосқауыл көрмесе, олар кеңес өкіметін де, коммунизм идеясын да қолдайды.
Александра Платунова. Татар клубы. Кеңестік Шығыс плакаты. 1918–1940 / Flickr
Ал өкімет ұлт болу құқығын бекітіп, ұлт сипатына қарай «позитив» алалау элементтерін енгізіп жатса, демек, азаматтар өзінің ұлты кім дейтінін де біліп отыру керек. Сондықтан алдымен кім-кімнің ұлты халық санағы кезінде тіркеліп, 1932 жылы ішкі паспорттар оралған соң, паспорттардың өзіне жазылатын болды. КСРО құрылған алғашқы он бес жылда ішкі паспорт болмаған, ал 1932 жылы паспорт «ұлты» деген графа қосылып қайта келді.
Паспорттағы бір жол адамның өмірін өзгертетін
Паспорттағы ұлттың ықпалы екіұшты болатын. Бір жағынан біраз артықшылық беретін: адамның «өз» республикасында жұмысқа тұруы да, оқуға түсуі де, өз тілінде сөйлеуі де оңайырақ еді. Енді бір жағынан, репрессияға негіз де болды: тұтас бір қауым (неміс, поляк, кәріс, т.б.) дәл сол паспорттағы бір сөздің кесірінен депортацияға ұшырады. Айналып келгенде, ұлт факторы адамды төрге де, көрге де сүйрейтін.
Сібірге жер аударылғандарға арналған азық-түлік тиеген пойыз. 1920 жылдар /Apic / Bridgeman via Getty Images
Бұл графаның кесірі тиген тағы бір фактор — аралас отбасында дүниеге келген адамдардың тағдыры. Кеңес заңында паспортқа бір-ақ «ұлт» жазылатын. Әкесі қазақ, анасы орыс (не керісінше) болса, адам сол екі ұлттың бірін таңдауға тиіс болды. Көп адамға бұл мәселе дилеммаға айналды: әкесін де, шешесін де ренжітпей, құжатқа ұлтын қалай жазарын білмей дал болатын. Сөйтіп, «бір ұлт» нормасы адамның өміріне де, тағдырына да кесірін тигізіп отырды.
Интернационализм парадоксі
КСРО-ны мемлекет десек те, жоба десек те, осы бір фактор оның басты қайшылығына айналды. Уақыт өте этнос мәселесі нығая беріп, институтталып та үлгерді. Ресми саясат солай болатын. Паспорттар енді шығып жатқанда, адам өзін кім деп жаздырарын таңдай алатын. Айталық, орыс адам келіп, «негізі, мен өзімді татар көремін» деуіне болатын.
Кейін НКВД адамның ұлтын тек шыққан тегіне, яғни ата-анасына қарай танылсын деп талап қойып, оны өзгертуге тыйым салды. Сөйтіп, бұрын идеологиялық тұрғыдан «ұлттан жоғары» тұрған бірегейлігі енді бюрократияға салынып бекітілді. Жүйені іштен шіріткен де дәл осы кереғарлық болса керек. Ресми риторикада «интернационализм» және «халықтар достығы» деген ұғымдар қатар айтылып жүрді. Өкіметтің ойынша, диалектика ұлт ұғымын біртұтас «совет халқы» ұғымына сіңіріп жіберсе керек еді, тек ол қалай, қашан болуға тиіс екенін ешкім ұғындырмаған. Сол нәрсе сол күйі құрдымға кетті.
Кеңестік плакат. Мәскеу, 1970 жылдар / Игорь Головнев / SOPA суреттері / Getty Images арқылы LightRocket
Оның негізі — бір-біріне қарсы екі императив. Біріншісі — ұлттық сипатты қолдау (республикалар, элита, тілдер). Екіншісі — интернационализм мен жалпы кеңестік бірегейлікті өсіру. Бұл желілер бір-бірімен қатар жүріп, мызғымас кереғарлық тудыратын. Жүйе осы екі қисынды неге қатар ұстана бергені — алдағы зерттеулердің еншісі болар.
Адамның түр-келбеті ғұмырына айналғанда
КСРО-да сөз жүзінде «нәсіл» деген ұғым жоқ делінетін. Расизм туралы тек АҚШ-қа қатысты айтылатын, өзіне жуытпайтын. Сондықтан бұл тақырып мүлде қозғалмайтын. Алайда жаңа зерттеулер көрсетіп отырғандай, Кеңес одағында да адамның шыққан тегі не фенотипі мансап жолына ықпал етіп, мүмкіндіктерге жетер жолын анықтайтын. Әсіресе уақыт өте КСРО-да этнос тегі әлдебір биологиялық нәрсе деп түсіндіріле бастағанын ескерсек, мұны өтірік дей алмаспыз. Әйтсе де, Кеңес өкіметі құрылған алғашқы жылдары Ленин мен Сталин ұлт деген — биологиялық емес, тарихи, мәдени категория деуден танбаған.
Густав Мютцель. Азияны мекендеген этностар. «Nordisk familjebok» кітабынан алынған иллюстрация. 1904 жыл / Bibliographisches Institut / Wikimedia Commons
Шын мәнінде сандаған онжылдық бойы кеңес ғылымында адамзат қоғамында әлдебір нәрсенің биологиялық табиғаты бар деп айтуға тыйым салынып келген. Бұл соғыстан кейін, әсіресе 1960 жылдары кеңес этнографтары арасында «этнос» деген әлдебір «органикалық» дерлік, ғасырлардан тамыр тартатын, өзгермеген нәрсе деген концепцияны дамыта бастады. Адамның жеке бірегейлігін бір-ақ рет берілетін, өзгермейтін нәрсе де қабылдау да содан шықты: түрің осындай ма, демек, «өз» атыңды қойдырасың, «өз» тіліңде сөйлейсің, «өз» әндеріңді айтасың. Іс жүзінде оның бәрін стереотиптер тудырып, адамдардың мүмкіндіктеріне әсер ететін. Бір нәрсені мойындаған маңызды: нәсілшіл түсінік қай жерде де, тіпті КСРО-да да болған.
Сайтымызда бұған дейін КСРО ұлттар саясатының түрлі аспектілеріне — коренизацияға, репрессияға және «совет халқы» концепциясының қалыптасуына арналған мәтіндер шыққан. Сол мәтіндерді мына сілтемеге өтіп оқуға болады
