ҚАЗАҚ ЕЛІНІҢ ЖАРҒЫСЫ

Мұндай саяси сананың қалыптасуына 1905 жылы Әлихан Бөкейхан құрған «Алаш» ұлттық қозғалысының стратегиялық мақсаты мен міндеттерін қамтитын «Қазақтар»iтүпнұсқада «Киргизы» очеркі мен «Қазақ Елінің Уставы» атты құжаттың маңызы зор болды. Әлихан Бөкейхан осы қозғалыстың теориялық негізін қалаушы, насихаттаушысы әрі көшбасшысы болды.

1910 жылдың жаз айында Санкт-Петербургте екі қазақ — Әлихан Бөкейхан мен Барлыбек Сырттан (Сыртанов) кездейсоқ кездеседі. Олар студент шағынан, 1890-шы жылдан бастап, бірі Орман шаруашылығы институтына жаңа түскенде, ал екіншісі Санкт-Петербург Император университетінің шығыстану факультетінің соңғы курсында оқып жүрген кезден таныс еді.

Әлихан Бөкейхан қазақтарды сайлау құқығынан айырған II Мемлекеттік дума 1907 жылы 3 маусымда таратылғаннан кейін 1910 жылы Ресей империясының астанасы Санкт-Петербургке, сол құқықты қалпына келтіру мақсатында келген-ді. Ал Барлыбек Сырттан Жетісу облысы қазақтарының атамекен жерлеріне деген құқықтарын қорғаумен жүрген. Осы кездесуден кейін Бөкейхан сол жылы Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақтар» очеркін жазды. Аталған еңбегінде ол қазақтар әлі де басым көпшілігін (65%-дан астам) құрайтын 9 облыс пен бір губернияны қазақтардың тарихи мекені ретінде көрсеткен болатын iБөкейханов А.Н. Киргизы. // Костелянский, А.Н. (ред.) Формы национального движения в современных государствах. — СПб., 1910. Б. 577–578. 1917 жылға қарай бұл тізімге қазақтар басым болған Алтай губерниясының Бийск, Барнаул және Змеиногорск уездерін қосқан еді. Осылайша Бөкейхан қайта жаңғырып келе жатқан Қазақ мемлекетінің аумағын нақты белгілеп шығады.

1911 жылдың жазында Санкт-Петербургте олардың екінші кездесуінен соң Әлихан Бөкейханның тапсырмасы бойынша Барлыбек Сырттан әзірлеген қазақтың тұңғыш конституциясы — «Қазақ елінің Жарғысы» жобасы дүниеге келді.

«Алаш» өкілдері болашақ қазақ мемлекетінің аумағын және оның саяси басқару формасын анықтаумен шектелмеді. 1915 жылдың қыркүйегінде Қараөткел қаласыiАқмола, қазіргі Астана болашақ мемлекеттің астанасы болып белгіленді, онда алғашқы қазақ университеті ашылуы тиіс еді. Өкінішке қарай, 1917 жылғы Ақпан революциясы бұл жоспарды өзгертіп жіберді. Сол жылдың мамыр айында Заречная слободка ауылы Алаш қаласы болып өзгертілдіiГород Алаш. Сборник документов. Е. Сыдыков, В. Кашляк (Состав.). – Семей, 2010. С. 145., Ал 1917 жылдың 5–13 желтоқсанында өткен Екінші жалпықазақ съезінің шешімімен ол қала Алаш автономиясының уақытша астанасы болып бекітілдіiАлаш-Орда: Сборник документов. / Состав. Н. Мартыненко. – Алматы: Малое издат. «Айқап», 1992. – С. 69.

Қазақ мемлекетінің Жарғысы шын мәнінде алғашқы конституция болды. Онда қоғамдық және экономикалық құрылымның негіздері, билік органдарының құрылымы, оларды құру және өзара іс-қимыл тәртібі, сондай-ақ азаматтардың негізгі құқықтары мен міндеттері бекітілдіiУстав Страны Казахов. / Перевод с каз. языка д.ю.н., проф. Ш. Тлепиной. – «Право и государство». – 2015. №3 (68). – С. 73.

Бұл құжат құрылымы мен мазмұны бойынша «Алаш» көшбасшылары құруға ұмтылған Парламенттік республика конституциясына толық сәйкес келді. Жарғы өз уақытынан озық құжат болды: Ресей империясы жағдайында, әсіресе отар аумағында, Парламенттік республика құруды елестетудің өзі мүмкін емес еді. Дегенмен бұл құжаттың заңды күші болмады, өйткені ол халық тарапынан немесе конституция қабылдауға уәкілетті мемлекеттік орган тарапынан бекітілмеді.

Дегенмен болашақ қазақ мемлекеттілігінің негіздері алғаш рет нақтыланып хатқа түсті құжаттың маңызы өте зор болды. Кейіннен бұл 20-ғасыр басындағы тәуелсіздік жолындағы күрестің негізгі қайнар көзіне айналды. Жарғы ұлт-азаттық қозғалыстың идеологиясын қалыптастыруға септесті, кейіннен бұл идеяны «Алаш» партиясы іске асырдыi«Қазақ». – 1917. 21.11. № 251. – 2 б..

Қазақ мемлекетінің Жарғысы конституционализмнің үздік дәстүрлеріне сай Батыстың дамыған елдерініңiАҚШ, Франция, Германия және т.б. конституцияларына тән преамбуламен басталады. Онда қазақтардың ғасырлар қойнауына кететін, өз жерінде өз алдына еркін өмір сүрген тарихи жолы қысқаша баяндалады. Халық саны 7 миллионға жеткен қазақтар Ресей аумағында «(басқа халықтар арасында) саны бойынша үшінші орында» болып едіiУстав Страны Казахов... – «Право и государство». – 2015. – №3 (68). – С. 73.

Кіріспе бөлімде болашақ мемлекеттің формасы Республика екені тайға таңба басқандай көрсетілген. Бұл ретте, онда «Жоғарғы билік барша қазақ пен шығу тегі өзге халық өкілдерінің дауыс беруі арқылы жүзеге асырылады» деп көрсетілгенiУстав Страны Казахов... – «Право и государство». – 2015. №3 (68). – С. 73. Мұнда ұлт-азаттық қозғалыстарға тән этноцентризмнің Жарғыда үстемдік етпей, азаматтардың ұлттық, діни немесе өзге де ерекшеліктеріне қарамастан тең құқықты болатынына жол берілгенін атап өткен жөн.

Жарғының басты идеясы — «бақытты, тең құқықты және еркін өмірге» бастайтын, әлемдегі басқа да өзін-өзі басқаратын халықтар үлгісінде дербес мемлекет құру. Осылайша, бұл құжатта қоғам дамуы үшін саяси қажетті шарт саналатын оның егемендігі туралы айтылған.

Жарғының негізгі бөлігі «Қазақ елі Республикасының дербестігі туралы» тарауынан басталады. Бұған қоса, 1-бап республиканың халықпен басқарылатынын және оның қазақи ерекшеліктері бар екенін белгілейді. Бұл ерекшеліктердің мәні «Қазақ елі Ресеймен достық қарым-қатынаста болады, яғни доминион мәртебесіне ие болады»i3-бап деген шартқа негізделген.

Бұл тұжырымдама, шамасы, 19-ғасырдағы әлемдік империализм жүйесінде жүзеге асқан процестердің ықпалымен пайда болған. Ол кезде метрополиялар өз отарларына ең аз, кейде салтанатты рәсіммен бекітілген шектеулер аясында бостандық пен тәуелсіздік беріп, олардың саяси мәртебесін, мысалы, Австралия немесе Канададағы сияқты доминионға дейін көтеретін.

Әлихан Бөкейхан өзінің «Түркістан» мақаласында атап өткендей, доминион — бұл іс жүзінде тәуелсіз мемлекет, ол метрополия монархын генерал-губернатор арқылы формалды түрде билік басы ретінде мойындайдыiҚыр баласы. Түркістан. – Орынбор: «Қазақ». 1917. 22.04. № 226. – 3 б.. Тарихи аренада бұл ұғым Канаданың отарсыздануы және 1867 жылы доминион ретінде жариялануынан соң пайда болды.

Қазақстан үшін доминион мәртебесі Ресей империясының құрамында сөз жүзінде қалу арқылы отарлық тәуелділікті еңсеру және өзінің егемен мемлекеттілігін қайта жаңғыртудың «жұмсақ» эволюциялық нұсқасы саналды. Қарулы күрестің болашағы жоқтығын түсіну «Алаш» көшбасшыларын ұлттық азаттыққа қол жеткізудің зорлық-зомбылықсыз жолдарын іздеуге итермеледі. Бұл ұстаным Жарғыда келесідей тұжырымнан көрінеді:

Қазақ даласындағы доминион идеясына үндес шыққан «Алаш» қайраткерлерінің тағы бір тұжырымы, болашақ демократиялық федеративті Ресей құрамындағы Қазақ автономиясы туралы пікірлері болды. Сөйте тұра «Алаш» партиясының бағдарламасы: «Федеративті республикадағы әрбір жеке мемлекет автономия болады әрі бірдей құқықтар мен мүдделер негізінде өзін-өзі басқарады», – деп белгілеген едіi«Қазақ». – 1917. 21.11. № 251. – 1 б.. Осылайша мемлекеттің тәуелсіздігі тұрғысынан автономия мен доминион ұқсас ұғымдар, десек те, доминион империяның субъектісі, ал автономия федеративті республиканың субъектісі саналатын. Айырмашылық осында ғана.

Жарғының 6-бабында үкіметті жасақтаудың демократиялық әдісіне ерекше назар аударылған: президент елді министрлер арқылы басқарады. Ол министрлерді өз бетінше таңдайды, бірақ олардың кандидатурасын Ұлт Мәжілісі бекітуі тиіс, яғни министрлер президентке есеп береді және парламенттің бақылауында болады:

Сондай-ақ, Жарғыда президенттің өкілеттік мерзімі және оның сайлану мерзімі нақты көрсетілген. Ал 5-бапқа сай, президент 4 жылға сайланады және осы бапқа сәйкес: «Президент елді екі мерзімнен артық басқаруға құқылы емес»iУстав Страны Казахов... – «Право и государство». – 2015. №3 (68). – С. 73.

Жарғыда биліктің үш тармаққа бөлінетіні жарияланған:

Бұл бөлім Ресей империясы мен оның отарлары үшін өзекті адами мәселелерді қамтиды. 20-ғасырдың басында империя халқы сословиелік, этникалық және конфессиялық белгілері бойынша бөлініп, әрбір әлеуметтік топқа заңнамалық деңгейде артықшылықтар мен шектеулер белгіленген болатын. Ондай жағдайда жалпыға ортақ адам құқықтарын, оның саяси және азаматтық бостандықтарын қорғау басым міндеттерге жатпайтын.

Ал Жарғы, керісінше, саяси, экономикалық және адами құқықтардың кең ауқымын жариялап, бекіттіi10–17-баптар. Оларды толық сипаттап қарағанда қазіргі демократиялық конституцияларға тән құқықтар мен бостандықтарға сәйкес келетінін санамалап шығуға болады. Ондағы басты принцип тең құқықты тану болды.

Гендерлік теңдік мәселесі де назардан тыс қалмаған:

Адамдардың саяси партияға бірігу құқығы ерекше мойындалғанi13-бап. Ал 14-бапқа сәйкес:

Адами құндылықтардың ең бастыларының бірі ретінде оның жеке басына қол сұғуға болмайтыны атап көрсетілген:

Қол сұғылмаушылық хат жазысу құпиясына да қатысты жарияланды:

«Қазақ елінде хаттар мен хат жазысуды ашуға жол берілмейді. Рұқсаттың болуыiАшуға — тек сот құзыретіндегі іс».

Айта кетерлігі, әлемдік тәжірибеде жеке басқа қол сұғылмаушылықты қамтамасыз етуде сотқа ерекше рөл беріледі. Аталған мәселе бойынша дәл мұндай ұстанымның Жарғыда көрініс табуы — Жарғы авторы мен оның пікірлестерінің көзқарастары демократиялық және либерал принциптер негізінде қалыптасқанын паш етсе керек.

1990 жылдардың басында Қазақстанда көптеген дау-дамай туғызған жеке меншік мәселесі 20-ғасыр басында соншалықты проблема саналмаған. Жарғының 17-бабында: «Адам кез келген мүлік түріне иелік етуге құқылы», – деп нақты бекітілген. Бұл тек жеке мүліктеріне ғана емес, сонымен қатар өндіріс құралдарына да жеке меншік құқығын мойындауды білдіретін.

Дегенмен шектеу де жоқ емес: меншік иесі мүлікті басқа адамдарға зиян келтіру мақсатында пайдаланбауы тиіс. Осы құқықтың кепілі ретінде адамды меншігінен тек заң бойынша және міндетті түрде материалдық өтемақы арқылы айыруға болатыны көзделген.

Қазақтардан атамекенін тартып алу — Қазақ хандығын отарлаудың дәстүрлі өмір салтына орны толмас зиянын тигізген ең ауыр салдары еді. Жергілікті халықты құнарлы жерлерінен қуып, оларды империялық метрополиядан қоныс аударушы переселендерге үлестіріп беруі, әкімшілік-аумақтық бөліністі орнатуы, әскери-әміршіл әкімшілік пен шенеуніктерінің, әсіресе жер иелену және жер пайдалану мәселелеріндегі озбырлығы қазақтардың көшпелі өмір салты мен шаруашылық нысандарына нұқсан келтірді. Қазақ үшін жер ажырамас құқығы және әл-ауқатының жалғыз қайнар көзі болатын.

Осыған байланысты, Жарғының 18-бабында жазылған ұстаным әбден түсінікті: «Қазақтардың жері оның меншігінде болады», – делінген. Әрі қарай «Қазақ жері сатылмайды, жер қойнауы, ормандары, суы, көлдері мен таулары Қазақ елінің иелігінде» деп белгіленген. Бұл ретте мемлекет тек «мал шаруашылығына, егіншілікке, үй салуға, жер өңдеуге...» рұқсат бередіi20-бап. Мұнда меншік құқығы мен жерді басқару құқығы арасындағы нақты заңды айырмашылық көрсетілген. Бұл ерекшеліктер заңдық тұрғыда 20-ғасыр басында жасалып қана қойған жоқ, күні бүгінге дейін өзекті мәселе болып отыр.

Жарғының соңғы бөлігіiIV тарау соттардың тәуелсіз болатыны жайына арналған. Онда: «Сот билігі дербес жүзеге асырылады»i21-бап, – делінген. Судьялардың тәуелсіздігіне кепілдік ретінде: «Судья дауларды қарау кезінде үкіметке немесе адамдарға бағынбайды. Судьяларға (заңсыз) әсер еткен адамдар сот тәртібімен қудаланады»i23-бап, – деп жазылған.

Судьялардың жоғары беделін сақтау үшін Ұлт Мәжілісі оларды сайлауға және қызметінен босатуға өкілетті болдыi25-бап. Сонымен қатар судьяларды өмір бойына тағайындау көзделгенi24-бап.

Сондай-ақ, басқа халық өкілдері сотта ана тілінде сөйлей алатындығы маңызды ерекшелік болып бекітілген, дегенмен судьялар қазақ тілін білуге міндеттелді:

Қазақ елінің Жарғысы конституцияның негізгі белгілерінің баршасына ие еді әрі көп қырынан қазіргі конституциялардың негізгі қағидаттарына сәйкес келді. Жарғыда жергілікті өзін-өзі басқару туралы ережелер болмады, себебі бұл мәселелер жеке заңдармен реттелуі тиіс болса керек. Дегенмен бұл жағдай Жарғының маңызы мен қазақ халқының тарихындағы рөлін кемітпейді.