Ғалам ағашы
Салт аттылар, көктем және күн
Бәйтерек петроглифі/Ольга Гумирова
Дауылбай, Жетісу қыратының күнгейінің бір шыңында, «Охотники за петроглифами» командасы 2020 жылы тасқа қашалған өрнек-бәдіздердің ірі бір кешенін тапқан болса да, ондағы не сурет оюға жарамды тегіс беткейлі һәм шартараптың төрт құбыласына қарай қолайлы орналасқан сілем жарлары жоқ, не жақсылап күнге пісіп қатылған бір тастары да жоқ, десе де, бұл жердің маңызы соншалық — сонау қола дәуірінде бедер сала білген шамандардан бастап, түркілерге дейінгілердің күллісі өз белгілерін қалдырған. Осы жерден бір-екі күндік керуен жолындай қашықта кем дегенде үш үлкен петроглиф шоғырын көруге болады.
Бір кездері жанданған маршруттағы петроглифтердің осы шағын тобының репертуары (Дауылбай жотасының ерекшелігі — ежелгі көлік торабы, соқпақтардың көпшілігі шатқалдардың түбінен емес, жоталар арқылы өтеді) өте алуан түрлі, тіпті бірнеше таңғажайып көріністер де бар. Суреттердің көбі қола дәуірінде пайда болды. Олардың бірі ерекше назар аударуға лайық. Онда Ғаламдық ағаш, оның екі жағында салт аттылар және мүйізді шеңбердің ішінде тұрған бірнеше ешкінің бұлыңғыр суреті бейнеленген — күн белгісі және құрбандыққа шалынғалы жатқан ешкі бейнесі бар.
Ғалам ағашы — әлемнің көптеген тұжырымдамасын бейнелейтін ең көп таралған мифопоэтикалық образ, ол дүниежүзі халықтарының ежелгі өнерінде кездеседі. Ағаштың тамыры әдетте ата-баба рухының төменгі, жер асты әлемімен байланысты. Ортасы, діңі — адамдар әлемі. Ал ағаштың бұтағы тарамданып, жапырақтан тәж киген басы — құдайлардың, рухтардың, ата-тек рухының мекені. Бұл мотивті әртүрлі тайпалар мен халықтарда ауызша дәстүрлерінен, діни көріністерден және бейнелеу өнерінен, соның ішінде петроглифтерден табуға болады.
Ағаш діңінің екі жағында тұяқтылардың немесе адам фигураларының (құдайлар, мифологиялық кейіпкерлер, діни қаһармандар немесе адамдар) симметриялы бейнелері бар суреттер ерекше топқа бөлінеді. Ғалымдар мен этнографтардың пікірінше, мұндай көріністер ежелгі дәуірде күн мен түннің теңелетін күніне немесе жазғы немесе қысқы күн тоқырауымен байланысты болған жылдың ауысуын білдіреді.
Сонымен шаман суретшілер Ордақұл тас тақталарына қандай ақпарат жасырды? Анықтама үшін біз дәстүрлі орыс Солтүстік суреттері мен кестелеріне жүгінеміз, олардың элементі маңызы бұрынғы этнографтардың тынымсыз жұмысының арқасында бүгінге дейін жеткен.
Жетісудағы Дауылбай жотасы мен Ресейдің солтүстігінің арасы мыңдаған шақырымдай көрінетін және бұл бейнелерді ғасырлар емес, мыңжылдықтар бөліп тұрғанымен, сюжеттері бір-біріне ұқсайтыны таңғалдырады.
Дәстүрлі орыс, әсіресе солтүстік (Архангельск, Солтүстік Двина, Вологда) халық өнеріндегі жылқы бейнелері күннің символы саналады. Салт аттылар — көктем тәңірілері көбінесе ат үстінде бейнеленген, ал «Өмір ағашына» қараған ат үстіндегі екі симметриялы салт атты әйел түріндегі күрделі ою-өрнекті өнертанушы Г.С. Маслова «кездесу көктемі» деп атаған. Ал, жалпы алғанда, священник — қыз немесе жас әйел бейнесі, қордаланған тоғайға ат мініп, ағаштарға құрбандық шалатын (кейіннен жылқыны жыртылған егістікке айдап апаратын) еуразиялық және солтүстік африкалықтарға тән, бұл шамамен 5 мыңжылдықтың ортасында пайда болған архетип.
Бұл нұсқаның соңғы дәлелі — петроглиф тақтасы батысқа қарай еңіс орналасқан, яғни кескінге зер салсақ, ағаштың жоғарғы жағы күннің шығуына, ең алдымен көктемгі күн мен түннің теңелуіне бағытталған.