Сұңқар ма, Жан ба?

Жыртқыш құстармен аңшылыққа арналған петроглифтердің бірі Құлжабасы (Жамбыл облысы) киелі кешенінің солтүстік-батыс бөлігіндегі Шу-Іле тауында салынған. Петроглифте оң қолындағы құсты ұшыруға қамдап тұрған адам бейнеленген. Кейбір ғалымдар бұл петроглифті қола дәуірінеiб.з.д. 16-12 ғғ. жатқызуға болады десе, ал енді бірі ерте темір дәуірінеiб.з.д. 9-8 ғғ. теліп жүр.

Жазбаша дереккөздер мен қазба деректері бойынша андроновтықтардыңiбұл қола дәуірінде (б.з.д.16-12 ғ.) осы аймақта бір-бірімен көршілес болған бірнеше мәдениет осылай аталған арасында жыртқыш құстармен аң аулау туралы сенімді мәліметтер алынған. Сонымен қатар сұңқаршылықпен сақтар, скифтер, сарматтар (темір дәуірі) айналысқаны белгілі.

Жалпы, сұңқармен аң аулау — Азияның бұрыннан келе жатқан әуестігі. Біздің дәуірімізге дейінгі 13 ғасырдағы Хетт барельефтерінде (бедерлі тас мүсін) аң аулайтын құстардың бейнелері бар. Бұл туралы біздің дәуірімізге дейінгі 7 ғасырдағы Ежелгі Қытай шежірелерінде де жазылған. Біздің дәуірімізге дейінгі 7–6 ғасырлардағы Жеті-Тоба беделді адамының сақ жерлеуінде Қазақстан аумағында қайтыс болған адамның қасына құрметпен орналастырылған жыртқыш құстардың қаңқалары табылды. Қола дәуіріндегі Арқарлыдан табылған (Алматы облысының Жамбыл ауданы) үңгір суретінде садақ ұстаған аңшы және жанында аңшы құс пен жабайы құс бейнесі бар, фигураның өзі Құлжабастан алынған суретке ұқсайды.

Иә, бәрі бір-бірімен тақылеттес, яғни Шу-Іле тауларынан табылған суретте де аңшы құстың бейнесі бар. Бірақ бұның бәрі жайдан-жай емес. Суретте жабайы құс жоқ, аңшының қолында қаруы жоқ, ол олжасын қандай құралмен алатыны да белгісіз. Фигураның өзі бұлыңғыр — бетіне сызат түсіп, жұғып қалған қына бояуынан көрінбейді, бұл қай кезеңге жататынын анықтау жұмысын қиындатады. Сондықтан мамандар тағы бір түсіндірме жасады.

Жетісу жерінен көптеген түркі тас мүсіндері табылған, олар қолына дәстүрлі еске алу тостағандарын емес, құс қондырған. Ғалымдар бұл жағдайда құстардың қандай мағынаға саятыны туралы әлі күнге дейін бір пікірге келген жоқ, кейбірі бұл марқұм болған адам жанының символы десе, енді бірі бұл құсбегінің аңшы құсын ұстап тұрған мүсіні деседі. Сондықтан кейбір тарихшылар суретті түркі кезеңіне жатқызады.

Бұл долбарлардың қайсысы шындыққа жанасатынын дөп басып айту қиын, бірақ құсбегі Руслан Абуловтың (суретте) пікірінше — Құлжабасындағы суретте құсбегілікпен алғаш шұғылданған кісі бейнеленген. Бұл Қазақстан аумағында жыртқыш құстарды аңға салу 2500 жыл бұрын емес, одан әлдеқайда ертеректі пайда болды деп есептейтіндердің айтуы дұрыс дейді.