Тек пирамидасы
Арқарлыдағы өмірге келу көрінісі
Гумирова Тек пирамидасы. 21-топ. Арқарлы. Монографиядан сурет. Фрагмент/Ольга Гумирова
Жартастағы өнердің, әсіресе культтік сюжеттердің мағынасын түсіндіру оңай шаруа емес. Бұл суреттер жазу мәдениеті қалыптаспаған дәуірде пайда болғандықтан, ғалымдар олардың қандай ритуалдар немесе мифологиялық сюжеттерді бейнелейтіндігін дөп басып айта алмайды. Сонымен қатар ғалымдар бұл жұмбақ суреттерді жасаған адамдардың рухани дүниетанымын қайта түсінуге мүмкіндік табады. Бізге бұл суреттер таңқаларлық және түсініксіз болып көрінгенімен, сол заманның адамдары үшін олар ерекше мәнге ие болған.
Бұл жолы ғалымдар «тек пирамидасы» немесе «ұрпақтар пирамидасы» деп атайтын сирек кездесетін культтік сюжет туралы сөз болмақ. Зерттеушілердің пікірінше, бұл сюжеттерде ұрпақтардың шексіздігі туралы идея жатыр және бұл бейнелер тайпа тарихына, сондай-ақ тектік ғибадатханаларда өткізілетін ритуалдық рәсімдер мен әрекеттерге тікелей қатысты.
Көне қоныс орнында қазір мал қора бар/Ольга Гумирова
Осындай көріністердің бірі 2019 жылы «Охотники за петроглифами» тобының ғылыми волонтерлері Жетісудағы Арқарлы тауларын зерттеу барысында тіркелген болатын, ал кейінірек бұл суреттер Әлкей Марғұлан атындағы археология институтының мамандары, А.Горячевтің жетекшілігімен зерттелді.
Тек пирамидасы. 21-топ. Арқарлы. Монографиядан сурет/Ольга Гумирова
Әдетте, «тек пирамидаларында» басты кейіпкер — антропоморфты бейнеде немесе жануар түрінде көрсетіледі. Бұл кейіпкер басқа фигуралармен анық сызықтар арқылы байланысқан. Оны тектің негізін қалаушы немесе мифтік ата-баба деп есептейді. Кейбір жағдайда тотемдік жануарлар — бұқа, арқар, түйе, жылқы немесе жыртқыш аңдар бейнеленеді. Көптеген көріністерде тектің бастауы ер адамнан немесе еркек құдайлардан басталады, алайда Арқарлыдағы петроглифтің ерекшелігі — бұл «пирамиданың» басты кейіпкері, шамасы, аяғы ауыр әйел болуы мүмкін.
Петроглифтер қабырғасы. Жанындағы Тек пирамидасының көрінісі/Ольга Гумирова
Петроглиф алғаш рет қола дәуірінде, шамамен б.з.д. 2000–700 жылдары жасалған. Кейіннен бейнелер бірнеше рет жаңартылған және сол қайта өңдеулердің бірінде анатомиялық өзгерістер енгізіліп, фигураны ер адам ретінде де түсіндіруге мүмкіндік пайда болған. Егер оның дене бітіміне және айқын көрініп тұрған қампайған құрсағына қарасақ, бастапқыда бұл фигура әйелді бейнелегенін білуге болады.
Арқарлыдағы Тек пирамидасы/Ольга Гумирова
Бұл көріністің ерекше маңызды екенін оның орналасқан жері дәлелдейді — ол «Петроглифтер қабырғасы» деп аталатын орталық панноның тура жанында орналасқан. Басты кейіпкер қолын дұға тілеп немесе батасын беріп тұрғандай жоғары көтерген, ал алақандары екі антропоморфты тіршілік иесімен бірнеше сызық арқылы байланысқан (бір бейне кейінгі жаңартулардың салдарынан анық көрінбейді). Бұл кейіпкерлерден және орталық фигурадан тағы да сызықтар көріністің төменгі бөлігінде орналасқан ер антропоморфқа қарай тартылған, ал ол өз кезегінде екі сызық арқылы шартты түрде түп анасының құрсағымен байланысқан.
«Охотники за петроглифами» жұмыс барысы/Ольга Гумирова
Бұл «жаңа туған сәби» кім болғаны — өз дәуірінің батыры ма, әлде ежелгі суретші-шамандар тасқа мәңгілік етіп бейнелеген құдай ма, біз, мүмкін, ешқашан анықтай алмаспыз. Анығы — бұл көрініс қазіргі адамдар табынатын әулиелер туралы шежіресінен әлдеқайда бұрын жасалған.
Жартастар арасында жасырылған киелі орын. Білмеген адамға оны табу өте қиын/Ольга Гумирова
P.S. Бұл жарияланымда «Арқарлы тауларының петроглифтері. Қазақстан археологиясы бойынша материалдар мен зерттеулер, XV том» (2023, Алматы) атты монографиядан алынған сурет пайдаланылды. Авторлары: А.А.Горячев, Е.С.Казизов, Т.А.Егорова, О.Н.Гумирова.