Ағашқа ілінген құрбан

Әйтеуір, бір жақсысы, ежелгі заманнан бері ата-бабамыз күнге мадақ айтып, төбемізге қайта оралуына тілеп сыйынуды үйретті. Ақырғы талай күн туар, бірақ Ұлы Құрбандық барда, күткен күн келмей де қалар.

Біз шын мәнінде Солтүстік Еуропаның ежелгі салт-жоралары туралы білеріміз аз, дегенмен олардың кейінгі кезде қалай өзгергіске ұшырағаны туралы көбірек білеміз.

Немістер мен скандинавиялықтар арасында қысқы тоқырау күндері болған адамдардың жаппай құрбандықтары бірталай дереккөздерде жеткілікті түрде әрі егжей-тегжейлі сипатталған. 10–11 ғасырлардағы еуропалық шежіреші Мерсебургтік епископ Титмар (Диетмар) немқұрайлылық пен дәлсіздікке ұрынбайды, ЗеландиядаiiЗеландия — қазіргі Даниядағы аралжыл сайын қақаған қыстың ортасында шамамен 99 адам, 99 жылқы, 99 ит және 99 әтеш құрбандыққа шалынады.

Швецияның Уппсала ғибадатханасындаiУппсала, көне Уппсала — пұтқа табынушы Скандинавияның ең үлкен діни және саяси орталығы, қазіргі заманғы қаладан бірнеше шақырым жерде орналасқан.Одиннің қасиетті тоғайы болған. Қасиетті орын археологтар шұқыланып жүріп, зерттейтін болып қирап қалды, бірақ жазба деректер ежелгі тарихқа жан бітірді. Онда адамдар (тек ер адамдар) мен жануарлар ағаштарға ілінген деп жазылған. Негізінен қылмыскерлер, тұтқындар мен құлдар құрбандыққа шалынған, бірақ ФрейзерiФрейзер, Джеймс Джордж (1854–1941) — ең ірі Британдық этнограф, дін тарихшысы, «Алтын тармақ» монументалды еңбегінің авторы. «Алтын бұтақта» былай деп жазады: «Өз өмірін құтқару үшін Швед королі Аун немесе ол Уппсала қаласында Один Құдайына тоғыз ұлын құрбан етті. Екінші ұлы құрбандыққа шалынғаннан кейін, патша Құдайдан «оның өмірі тоғыз жылда бір рет бір ұлын құрбан еткенге дейін жалғасады» деген жауап алды. Жетінші Ұлын құрбандыққа шалар кезде ол әлі де болса тірі еді, бірақ күш-қуаты сарқылғаны сонша серуенге шығарында таққа отырғызып, көтеріп алып жүр. Сегізінші ұлы құрбандыққа шалынғаннан кейін тоғыз жыл бойы патша төсек тартып қалды. Тоғызыншы ұлы дүние салғаннан кейін, оны бір жасар бала ретінде тоғыз жыл мүйізден жасалған шөлмекшемен тамақтандырды. Одинге арнап соңғы ұлын құрбандыққа шалу ниеті орындалмады: бұған бағынышты Ол (әйел) кедергі келтірді. Осылайша Ол (ер) қайтыс болып, Уппсаладағы патша қорғанына жерленді. Ол (Аун) — мифтік Швед патшасы, бірақ зерттеушілер ол біздің заманымыздың бесінші ғасырдың аяғы мен алтыншы ғасырдың басында Уппсала тағында отырған нақты билеуші болуы мүмкін деп санайды.

Егер біз өткенге тағы бес жүз жылдың тереңіне үңілсек, онда Тациттің «Германиясында»iТацит Публий Корнелий (шам. 50–120) — Рим тарихшысы. Біз Один (Вотан) культіне сілтеме жасаймыз, оны Тацит Римдіктерге тән қылып «Меркурий» деп атайды, шамасы, даналық, айлакерлік және шешендік құдайы Меркурийдің гипостаздарының бірі деп санайды. Тацитте Одинге міндетті адам құрбандықтары туралы да айтылады және бұл құрбандықтар қайда әкелінетіндігі де көрсетілген. «Құдайлардың ішінен олар Меркурийді өлердей құрметтейді және оған арнап атаулы күндерде адамдарды құрбандыққа шалу керек деп санайды... олар құдайлардың аспанды мекен еткендердің ұлылығына байланысты қабырғаларға қамау да, оларға адам кейпіне ұқсастық беру де мүмкін емес деп санайды. Оларға емен ағаштары мен тоғайларды арнап, оларды құдайлардың есімдерімен атайды және бұл қасиетті орындар тек олардың тақуалығымен ерекшеленеді». Сондай-ақ, Тацит Одинге патшалар мен патшалардың мұрагерлері жиі құрбандыққа шалынғанын атап өтті.

Культтердің тарихы олардың басында әрқашан сөзсіз алыпсатарлық болып табылады, өйткені ол сол кезде болуы мүмкін емес жазбаша дәлелдермен емес, кейінгі дәуірлерде жаңғырған мәліметтер арқылы қалпына келтіріледі.

Вотан, Один — неміс-скандинав мифологиясының жоғарғы Құдайы. Оның жетілген түрінде құдай пантеонның басшысы, бір көзді жауынгер әрі ақын, сиқыршы, данышпан. Один туралы негізгі миф — бұл оның күшті білім алуы және өзін барлық басқа құдайлар мен рухтардың басшысы, ең жоғарғы әке-құдайға айналуы жайлы аңыз.

Ғаламдық Ағашқа асылып, өзі найзаға түйреліп, жалғыз өзіне күш дариды. Тоғыз күнде әлде он екі күнде өліп, ол ақырында өте күшті тіршілік иесін тірілтеді. Әлемдік ағаштың аты Иггдрасиль — «Один асуы» деп аударуға болады («Игг», «қорқынышты», осы Құдайдың қасиетті есімдерінің бірі, «драсиль» — жылқы, көбінесе тыйым салынған ат ретінде қолданылған, яғни «Асылған ат»).

Саналы ғұмырын миф тарихын зерттеуге арнаған Фрейзер Вотанның шығу тегіне қатысты «құрбандық құдайларының» бірі екендігі туралы логикалық пайымдау жасайды, оны Фрейзер кезінде тас дәуірінің өркениеттік сатысында тұрған кейбір халықтар мен тайпалардың әрекетінен байқауға болады.

Құдайға арнап құрбандыққа адам шалды (көбінесе қатігез түрде), содан кейін оның дене мүшелері — сүйектері, бассүйектері, терілері ғибадат нысандарына айналады. (Ал еттері көбінесе ғұрыптық каннибализм мақсатында қолданылады). Әдетте құрбандыққа қарттық жеңе бастаған патша, патшаның ұлы немесе арнайы жеребе арқылы таңдалған құдіретті жауынгерлер тағайындалды.

Вотан күнтізбелік құрбандық құдайының схемасына өте жақсы сәйкес келеді. Жеребе арқылы таңдалған, (мысалы, оған берілген ғұрыптық наннан пісірілген бұршақ), тылсым тоғайдағы киелі ағашқа асылған, найзаға түйрелген және өз халқының батыр қорғанына айналып, көзін жарып жіберген жауынгер. Оның рухы күн сәулесін қарға тамған қып-қызыл қанына ұқсатып жерге төгілтеді, оның аққан көзі жауды аңдып, бақылап отырады, ал желге ұшқан сүйектері зұлымды үркітіп адамдарға жолатпайды.

Вотан — бұл қыстыкүнгі тоқыраудың құрбандық рухы, оның және бір есімі — Йольнир, «йолем» — бұл қақаған қыстың ортасы, осы уақыт Күн әлеммен қош айтысуға дайындалып жатады.

Сонымен, біз жаңажылдық шыршаны шарлармен, түрлі ойыншықтармен емес, шын мәнінде немен безендіргенін білдік.

Айтпақшы, Вотан туралы миф Солтүстік Еуропаның пұтқа табынушыларын христиандыққа мойынсұнуға үгіттеген христиан миссионерлеріне көп көмектесті. Ағашқа асылып тұрған және найза шаншылған Құдай? Таңғаларлық сәйкестік. Йоль рәсімдерінің бұзылмайтын дәстүрін бұзу үшін Иса қыстыкүнгі тоқырауда дүниеге келді деген аңыз пайдалы болды (бұл екіталай, өйткені ежелгі Климаттық Оптимум кезінде деiАнтикалық (римдік) Климаттық оптимум — біздің дәуірімізге дейінгі 250 жылдан бастап шамамен 400 жылға дейін болған жаһандық жылыну.желтоқсан айы Израильде, яғни түнде егістіктерде мал жаю үшін аса қолайлы уақыт емес. Інжілде айтылғандай (сол елде өз отарында түнгі күзетші ұстаған шопандар далада болған. Кенеттен оларға Иеміздің періштесі түсті, ал Иеміздің даңқы оларды жарқыратты; және олар Ұлы үрейден үркіді. Лк 2: 8–14).

Ежелдегі қыстыкүнгі қорқынышты құрбандық шалу мерекесі бүгінде көңілді Рождествоға айналды.

1. Гуревич А.Я. Избранные труды. В 4-х т.т. М-СПб, 1999.

2. Дряхлов В. В Священных рощах Вотана. Киров, 2002