ӘЛЕМГЕ ӘЙГІЛІ СЕМСЕРДІҢ СЫРЫ

Бұл жерлерді адамдар ежелден мекендеді және өте ұзақ уақыт металдармен жұмыс істеді. Археологтар қазіргі Толедо территориясынан біздің дәуірімізге дейінгі 4 ғасырдағы ибериялықiяғни, гректер Пиреней түбегі деп атаған ежелгі Иберияның кельт халқыбекініс қонысының қалдықтарын тапты, олардың тұрғындары, негізінен, темір семсерлер мен қылыштарды жасаумен айналысқан. Мұнда олар атышулы Карфагендік қолбасшы Ганнибалдың әскері үшін қару жасады, онымен б.з.б. 3 ғасырдың аяғында ол Римді жаулап алуға үміттенді. Пуни соғыстарында Рим аман қалды, ал Карфаген жойылды, бірақ ибериялық ұсталардың орақ тәрізді болат қылыштары (кейінірек «фальката» деп аталады) римдік легионерлердің есінде қалды. Әрине, фалькатпен қаруланған карфагендік салт аттының соққысына бірде-бір дулыға төтеп бере алмады. Falcata кез келген сауытты оп-оңай кесіп тастайды. Орақ тәрізді семсер жаудың мойнын немесе аяқ-қолын ілу үшін жеткілікті болды, осылайша, семсерді өзіне қарай тартып, қолын, аяғын немесе басын толығымен кесіп тастауға мүмкіндік берді — қатты болат семсердің қайрауы өте жақсы болды. Римдік семсерлердің күші испандықтар қаруының тегеурініне төтеп бере алмады.

Римдіктер Иберияны жаулап алды, ал б.з. дейінгі 2 ғасырдың басында кельттердің «теміршілер орталығы» қала қабырғасын қоршауға алды, Испаниядағы ең үлкен Рим циркін, өзен арқылы көпір салды, қала тұрғындарын сумен және қоғамдық моншамен, сондай-ақ бай патрицийлер үшін салынған әдемі виллаларды қамтамасыз ететін су құбырын салды. Толығымен Рим қаласына айналған елді мекенге Толетум деген атау берілді — іс жүзінде біз қаланы бүгін де осылай атаймыз. Бұл атау латынның tollitum — «көтерілген қала» сөзінен шыққан деп саналады. Ежелгі Рим тарихшысы Тит Ливий (б.з.д. 59–17 ж.) оны «шағын қала, бірақ оның орналасуына байланысты алынбайтын қамал» деп сипаттады — Толедо шынымен де Тахо өзенінің оң жағалауындағы жүз метрлік төбеде орналасқан еді.

Қолөнершілер өздерінің керемет қаруларын жасауды жалғастырды, бірақ енді олар Рим әскерін қаруландырды. Сарбаздар басқа болды, қару үлгілері де өзгерді, бірақ түзу жасалған семсерлер бұрынғыдан нашар болған жоқ. Римдіктер оларды gladius hispanicus — «испан қылышы» деп атады. Толетумнан әкелінген әртүрлі ұзындықтағы жаяу және атты әскерге арналған римдік гладиустар өздерінің жаңа иелеріне жақсы қызмет етті.

Македониялық жауынгерлер жаңа римдік қарулардың әсерін Патша V Филипп Грециядағы Екінші Македония соғысы кезінде былай сипаттаған:

«Олар саны мен батылдығы жағынан бірдей болды, өйткені екі отрядта да іріктелген жауынгерлер болды және олар бірнеше сағат қатарынан тең жағдайда шайқасты. Аттар мен жауынгерлер ақыры шаршап, қарсыластар тарап кетті — екі жақтың ешқайсысы жеңіске жете алмады... Филипп осы шайқаста қаза тапқан салт аттыларды жерлеуге қамқорлық жасауды ұйғарды, ол өз сарбаздарының адалдығын және ол үшін өмірлерін қатерге тігуге дайындығын оятуға үміттенді; Осы мақсатта ол мәйіттерді лагерьге жеткізуді бұйырды, олардың қандай сән-салтанатпен жерленгенін бәрі көруі үшін... Жерлеу рәсімі сарбаздардың бойында шайқас жалынын оятып, жанын аямауға дайын болуға шақыру керек еді, бірақ, керісінше, олардың жігерін жасытып, кеуделерін қорқыныш пен үмітсіздікке толтырды. Осы уақытқа дейін олар тек найзадан немесе жебеден, ал анда-санда сүңгіден алған жараларды ғана көріп, тек гректермен және иллириялықтармен соғысуға дағдыланған; енді испан қылыштарынан кесілген мәйіттерді, иықпен бірге бір соққымен кесілген қолдарды, кесілген бастарды, жарылған ішек-қарындарды және тағы басқа қорқынышты және жиіркенішті жәйттерді көрген Филипп сарбаздары қандай адамдармен, қандай қарулармен күресуге тура келетінін көріп, қорқып кетті. Патшаның өзі де қорқып кетті, өйткені ол, шын мәнінде, ешқашан римдіктермен соғысып көрмеген еді».

Ал 3 ғасырда Испаниядан әкелінген қылыштар туралы Византия Филон былай деп жазды:

«Егер сізге оларды сынау керек болса, онда қылышты оң қолыңызбен алыңыз да, оны басыңызға көлденең қойып, иығыңызға тигенше, екі жағына бүгіңіз. Содан кейін екі қолды тез алыңыз, еркін босатылған қылыш қайтадан түзу болады да бұрынғы пішініне оралады, сөйтіп, оның қисықтығы туралы ешқандай ой қалмайды. Бұл қанша рет жасалса да, қылыш түзу қалады».

Біздің заманымыздың бесінші ғасырында Рим империясы құлағаннан кейін Толедо Вестгот патшалығының астанасы болды.i418 жылы вестготтар құрған патшалық 718 жылы арабтардың қолына түстіБұл кезеңде жергілікті ұсталар не істеді? Дұрыс — сол бұрынғыдай, қылыш пен қанжар соқты. 711 жылы қаланы маврлар,iiжаулап алды (Испанияға Африканың Мавританиясынан, «қаралар елінен» келген әртүрлі этникалық текті мұсылмандар бұл, әрине, ұсталардың шеберлігіне немесе жергілікті қару-жарақтың даңқына ешқандай нұқсан келтірген жоқ. Алайда, Толедо қару-жарақтарының гүлденуі Кастилия королі Альфонсо 1085 жылы маврларды қуып, Толедоны өзінің корольдік резиденциясы және Испанияның астанасы еткеннен кейін басталды.iастана жақын жерде орналасқан Мадридке тек 1561 жылы көшірілді

Жалпы, Испания және атап айтқанда, испандық қылыштар әлемге 17 ғасырға дейін үстемдік етті. Әртүрлі елдердің қаруларын салыстыру өте қиын, бірақ біз Толедо қылыштарымен қаруланған испандықтардың жапондық рониндердіңiiбұл самурайлардың аты болды, әртүрлі себептермен өздерінің қожайындарына қызмет етуді тоқтатты катаналарменiұзын жапондық қылыштың атауы, айтпақшы, соңғы қару емес қалай кездескенін еске түсіре аламыз.

1582 жылғы маусымда Филиппин губернаторының өтініші бойынша капитан Хуан Пабло де Коррион 40 жауынгерден тұратын жасақпен Испаниядан қарақшылармен күресуге жіберілді. Қарақшылардың жетекшісі Тай Фусу көп ойланбастан, осындай елеусіз «күшке» ашық шайқас беруге шешім қабылдайды, кейінірек ол Кагаян шайқасы деп аталады. Өзінің қол астында бір мың алты жүз жауынгер болса, соның ішінде, жапон ронині бес жүзге дейін болса, неге шайқаспасқа?! Ұрыстың нәтижесін қоян-қолтық айқас шешеді. Қолына атақты катаналар ұстаған бес жүз ронин Толеда қылыштарымен және Толеда болатынан жасалған сауыттармен қаруланған 38 испандық солдатқа тарпа бас салады. Нәтижесінде 70-тен астам жапондық оқиға орнында қаза тапты (жаралылардың саны шежіреде айтылмады), ал испандықтардың бір сарбазы қаза тауып, екіншісі жараланды. Сөйтіп, қарақшылар тас-талқан жеңіліске ұшырап, кейбірі өлтірілді, ал кейбірі қашып кетті.

Кагаян шайқасы испандық семсерлесу стилінің және испандық суық қарудың артықшылығын айқын көрсетті. Испандық семсерлесу мектебі қылыштың ұшын үнемі жаудың басына бағыттап, «бетпе бет» шабуыл жасауға мүмкіндік бермеді — қарсыластың басына соққы жасауды испандықтар римдік легионерлерден үйренуі мүмкін болатын-ды. Дегенмен, олар да өте күшті кескілесті, бір жақсысы, қылыштардың болаты оған мүмкіндік берді. Жаудың қару-жарағымен немесе сауытымен соқтығысқанда, қару-жарақ сынбады, жүзі жасымады.

Уақыт өте келе, Толеда болаты нашарламады, одан жасалған қылыштар дәл сондай өткір және берік болып қалды, бірақ әлемдік аренаға басқа державалар шықты, олардың бірі Англия болды. Ұлы мәртебелінің әскери қызметкері, содан кейін ағылшын вице-адмиралы Фрэнсис Дрейк (1596 жж.) испан отарларының жағалауларында олардың галлеондарын тонап, испандықтардың қанын әбден ішті. Оның Жаңа әлемді талан-таражға салып, тонап, өз патшайымы Елизаветаға (1558–1603) әкелген қазыналарының мол болғаны соншалықты, олардың құны Англияның бірнеше жылдық бюджетіне тең болды! Испанияда Дрейк Эль Дрейк — «Айдаһар» деген лақап атқа ие болды, бұл таңғаларлық емес, Испания королі Филипп II (1556–1598) оны, әрине, Англиямен бірге, жеке жауым деп санады.

1585 жылы Испания мен Англия арасында соғыс басталды, ал 1586 жылы Испания британдықтармен шешуші шайқас жүргізу үшін үлкен флотты және десанттық әскерлерді жабдықтауды бастады - 130 кеме және 30 мың адам! Сәл кейінірек бұл флот келеке қылғандай «Жеңілмейтін Армада» деген лақап атқа ие болды. Испандықтардың өздері оны жай ғана Армада немесе ең бақытты Армада деп атады. Шындығында, испандықтардың жолы болмады - кейбір кемелерді дауыл жойып және шашыратып жіберсе, қалғандарын Дрейктің теңізшілері суға батырды. Шындығында, испандықтар абордаж жасауға* (жақындауға және қоян-қолтық ұрыста кемені басып алуға) сүйенді, олар күшті болды, соның ішінде, Толеда болатынан жасалған тамаша қару-жарақтардың арқасында. Бұл үшін олар көптеген сарбаздарды сыйдыра алатын биік қондырмалары бар үлкен галлеондар салды, олардан жау кемелерінің палубаларын атқылау ыңғайлы болды. Ал британдықтар алыс қашықтықтан атқылайтын зеңбіректерге және салыстырмалы түрде шағын маневрлік кемелерге сүйеніп, абордаж жасауға мүмкіндік бермей, испан галлеондарын алыстан атқылап, суға батыруға тырысты. Испан стратегтері мұның бәрін білмеді немесе жаудың артықшылығын түсінбеді деп айтуға болмайды, бірақ талай ғасырлар қатарынан құрлықта және теңізде жеңістер әкелген қалыптасқан дәстүрді бұзу оңай емес-ті.

25 сәуірде Бақытты Армаданың генерал-капитаны Алонсо Перес де Гусман, Медина Сидония герцогы Лиссабон соборына ағылшын еретиктеріне қарсы жаңа крест жорығының қасиетті туын қабылдау үшін тиісті сән-салтанатымен шықты. Лиссабон епископы жорыққа қатысушыларға батасын беріп, штандартты шетінен алып, герцогқа тапсырды. «Испандық ерлік пен Толеда болаты бірге жарқырай берсін!» - деді герцог толық дауыспен және ақырын қосты: «Мен өзімді Құдай Тағаланың мейіріміне тапсырамын, ол бізді жеңіске жетелейді». Жеңіске қол жеткен жоқ, бірақ Толедо болатының даңқы одан ешқандай зиян шекпеді.

Толедо қылыштарының қасиеттері таң қалдырды. Олар бір мезетте өте қатты және берік болды - темір шыбықтарды шабу кезінде жүздері жасымады - қылыштар серпімді болып қалды - семсерді доғаға бүгуге болды, содан кейін ол еш зақымданбай, өзі түзеледі. Әрине, кез келген көміртекті болатты Толедо болатынан кем еместей етіп, қатайту және қайрау мүмкін, бірақ одан жасалған пышақ сынғыш болады. Сіз қатайту дәрежесін азайтып, металды тұтқыр қалдыра аласыз - содан кейін ол бүгіледі, бірақ семсер қатты кедергімен соқтығысқан кезде ол қырлы жиектерді қалдырады.

Толедо қылыштарының құпиясы көптеген халықтарға белгілі болатын-ды. Атап айтарлығы, іс жүзінде көптеген нюанстарға байланысты оны пайдалану қиын болды. Дамаск, вуц, болат - әртүрлі елдердің ұқсас қасиеттері бар қарулардың атаулары. Олардың барлығы композиттік болаттан жасалған. Қару-жарақты әр түрлі болаттан дайындалған жолақтар мен шыбықтарды ұсталық дәнекерлеу арқылы біріктіріп, жасаған. Семсердің негізі жұмсақ және серпімді (alma de hierro - Толедо шеберлері оны «темір жаны» деп атаған). Бұл салыстырмалы түрде төмен көміртекті болат және оған шынықтыруды жақсы қабылдайтын қатты жоғары көміртекті болаттан жасалған жолақтар дәнекерленген-ді. Бүкіл «пакет» әртүрлі бағытта бірнеше рет қолдан соғылған, сондықтан жылтыратудан кейін де пышақтың бетінде өзіне тән өрнектер көрінеді.

Теориялық тұрғыдан алғанда, бәрі қарапайым, бірақ іс жүзінде... Бүгінгі күні болаттың темір мен көміртек қосылысынан алынатынын білеміз, оның мөлшері оның қасиеттерін анықтайды, легирленген қоспаларды білеміз, олардың қосылуы металдың қасиеттерін өзгертеді. Бірақ орта ғасырларда олар беймәлім болды, сондықтан тиісті қасиеттер қаруға сынақ және қателіктер арқылы берілді. Жақсы шықты ма? Жарайды, дәл солай қайталауға тырысайық... қолдан келсе. Ал егер кен, көмір, балқыту температурасы, сөндіру және шынықтыру уақыты сәл өзгеше болса немесе сөндіруге арналған судың немесе мұнайдың температурасы әртүрлі болса ше? Егер, егер... Жалпы, ештеңе шықпауы мүмкін.

Сол заманда термометрлер мен дәл сағаттар болмағандықтан, ұсталар уақытты бақылаудың әртүрлі әдістерін ойлап тапты. Мәселен, пышақты қатайту уақыты оқылған дұғалар мен забур жырларының саны бойынша анықталды - бірдей католиктік дұғалар бірдей қарқынмен оқылды, сондықтан уақыт әр уақытта бірдей болды. Ортағасырлық металлургтер ыстық темір рудасы әртүрлі заттарды қосқанда және ауамен жанасқанда оның қасиеттерін өзгертетінін болжады. Сондықтан олар жерде жасалған балқыту пештеріне көмірдің әртүрлі түрлерін, ұсақталған өгіз мүйіздерін, өзен құмын немесе графитті қосып, тәжірибе жасап, не болатынын көрді және ең жақсы комбинацияларды таңдады. Қорытпаның дайын немесе дайын емес екенін қалай анықтауға болады? Көзбен, түсімен анықталады. Мысалы, ортағасырлық рецепттер өнімді «бауыр түсін» алған кезде пештен алып тастауды ұсынады.

Семсер қатты болуы керек және жиегін жақсы ұстау керек еді, бірақ сынғыш болып қалмас үшін оны қатты қыздыру да қауіпті болды. Шынықтырудың қаттылық дәрежесін пышақпен темірді ұрып, дыбысынан анықтайды. Пышақты қыздырып, оны суға батыру арқылы тым көп қатаюды босатуға болады, бірақ ешқандай жағдайда тігінен емес, тек көлденеңінен, бүкіл жүз бір уақытта суда болу керек, әйтпесе, әртүрлі бөліктердің біркелкі емес термиялық кеңеюі салдарынан, қару жарылып кетуі мүмкін.

Су немесе май таңдау да кездейсоқ болған емес. Толедо қылыштары жауларды сеспей қатырады деген аңыз бар, өйткені оларды Тахо өзенінің суларында шыңдайтын-ды. Шынында да, шыңдағаннан кейін көптеген шеберлер қылышты осы өзеннің жағасындағы дымқыл құмға қадайтын-ды. Оның құрамындағы минералдардың болатқа қалай әсер еткенін кім біледі? Немесе басты рөлді олар емес, құмның температурасы ойнаған шығар? Бұл ештеңе емес қой, әлі күнге дейін есек зәрінде семсерді шыңдау, тау желінде (көше желінде емес), қой өтінде немесе жаңа көңде шыңдау сияқты көптеген экзотикалық рецепттер сақталған... Бұл жерде ешқандай ғылым жоқ, таза тәжірибе.

Шыңдалған қылыштар болаттан жасалған рыцарь дулығасын немесе басқа қатты затты кесуге тырысу арқылы сыналған-ды - түрлі шеберлердің стандарттары әртүрлі болды, бірақ кез келген жағдайда қылыштың жүзінде кесілген жиектер пайда болып, жасымауы керек еді. Толедо семсерінде ешқандай, ойықтар болмайтын, жүзі жасымайтын - тек тамаша кесе беретін.

Шеберлер қылыштың икемділігін әртүрлі тәсілдермен сынады. Қылышты арнайы жастыққа орап, сабынан ұшына дейін әртүрлі жерлерде иген. Басқалары қылыштың ұшымен қорғасын табақшасына басатын және басуды жалғастыра отырып, оны әр түрлі бағытта бүгіп, бұрайтын-ды. Барлық сынақтардан кейін қарудың бастапқы пішіні бұрмаланбауы керек еді.

Толедоны біраз уақыт басып алған маврлар қалаға Шығыстан қылыштарды зергерлік өрнектеу дәстүрін алып келді. Семсердің қараланған болатына жіңішке ойықтар ойылып, оған алтын немесе күміс жіптер салынып, балғамен соғып кіргізілді. Дегенмен, бұл жай ғана безендіру болатын-ды, ол қарудың сапасына ешқандай әсер етпеді. Дегенмен, бұл өрнектер Толедоның керемет қылыштарын басқа еуропалық қарулардан ерекшелендіретін-ді.

15 ғасырдың соңында шаншуға жарамды тар жүзі бар қылыштар шығарыла бастады, өйткені барған сайын төзімді сауыттарды кесу қиын болды. Мұндай қылыштарды бейбіт уақытта қару-жарақпен емес, күнделікті киетін қарапайым киіммен тағып жүруге қолданған, өйткені олар кең жүзді алдыңғыларға қарағанда, әлдеқайда жеңіл болды. Испанияда мұндай қарулар espadas roperas - «киімге арналған қылыш» деп аталды. Өзімізге етене таныс «қылыш» және «рапиер» терминдері осыдан шыққан. Сөйтіп, Толедо қару-жарақ дүкендерінде жаңадан жасалған сәнді қылыштар сақинаға оралған күйде сатылды – оларды, тіпті, белбеу ретінде тағуға болады, қажет болған жағдайда, аздап шуылдаған ол қолға өлімге әкелетін семсер болып түзетілетін-ді.

Шыңдалуы қиын композиттік болаттың орнына 18-19 ғасырларда Еуропадағы шеберлер көміртекті жоғары құйма болатты балқытуды үйренді. Әрине, одан әлдеқайда жоғары қарқынмен қару-жарақ шығару мүмкін болды, өйткені монолитті кесек сияқты әртүрлі қасиеттері бар болаттың әртүрлі маркаларының дайындамаларын біріктіру қажет емес еді. Атап айтарлығы, қылыштар да өте жақсы шыңдалатын және ұзақ уақыт бойы өткірлігін сақтап қалатын-ды. Иә, олар сынғыш болды, Толедо немесе Дамаск болатының икемділігі туралы әңгіме болмайтын-ды. Есесіне, олар тез, көп мөлшерде және салыстырмалы түрде арзан жасалды. Дәнекерленген болаттан жасалған үлгіні көрсету үшін шеберлер қылыштың жүзіне ұқсас үлгіні жасанды түрде қолданды. Біртекті легірленген болаттан дайындалған қаруды жасау композициялық соғылған қаруларға елеулі бәсекелестік туғызды, бұл Толедоның қару-жарақ өндірісінің төмендеуіне айтарлықтай ықпал етті. Оның үстіне, шын мәнінде, суық қарудың дәурені өтті - енді семсер мен қылыш қарудың жаңа түрлерімен бәсекелесе алмады.

1761 жылы король Карлос III Толедода испан әскерін қару-жарақпен қамтамасыз ететін Real Fábrica de Espadas de Toledo корольдік қару-жарақ зауытының негізін қалады. Осы уақытта бүкіл әлемдегі әскерлер атыс қаруын таңдағанымен, кескіш қарудың әртүрлі модификациялары атты әскерде ұзақ уақыт сұранысқа ие болды, ал семсер ақсүйектердің таптырмас атрибуты болып қала берді. Ол кезде бүкіл әлемнің әскерлері атыс қаруын таңдағанымен, бұл қылыш өндірісін екі есеге дерлік арттыруға мүмкіндік берді - темір ұстасы бір жылда небары екі-үш қылышты қолмен соғатын еді. Мұнда 1996 жылға дейін қару-жарақ шығарылды, содан кейін зауытты жабуға тура келді. Соңғы жылдары іс өте нашар жүріп жатты, ал әйгілі Толедо болаты 19 ғасырдың соңынан бері жоқ болды - оның орнына Испанияның солтүстігіндегі Бильбаодағы металлургиялық зауыттың дайындамалары қолданылды. Дегенмен, бүгінде Толедода жергілікті қару жасаушылардың ежелгі дәстүрлерін сақтап, көне технологияларды пайдалана отырып, қылыштарды соғатын шеберлер әлі де бар. Әрине, ол қазір коллекциялық қару, адамдар оларды тарихи қалпына келтіру және фильмдер түсіру үшін қуана сатып алынады. Мәселен, Питер Джексонның әйгілі «Сақиналар әміршісі» кинотрилогиясының актерлері Толедо семсерлерімен түсірілген-ді.

Бүгінгі күні кез келген турист Толедодан «нағыз шыңдалған қылыш» сатып ала алады, ол жерде сізге 200-ден 2000 еуроға дейін шыңдалмаған қылышты сатады. Бұл елде әскери қаруға заң бойынша тыйым салынған.