АПАТТЫҢ АНАТОМИЯСЫ

Тұтастай алғанда, осыған саятын Кремль саясаты Қазақстанда да жүргізілді. Бірақ бұл жерде бір мезгілде жағдайды айтарлықтай ушықтырған басқа факторлар жұмыс істеді. Сондықтан Қазақстанда ашаршылық басқа елдерден бұрын басталды, яғни 1931 жылы бастау алып, ұзақ уақытқа — 1933 жылға дейін созылып, үш жылды қамтыды. Ақыр соңында бұрын-соңды болмаған өлшеусіз ұлттық апатқа алып келді.

Қазақ обкомының хатшысы Ф.И. Голощекин Қазақстанды дебаизациялау науқанын бастады. Бұл кулактарға қарсы бүкілодақтық күрестің ұлттық клоны деген желеу болғанмен, шын мәнінде өз еңбегімен өсіп-өніп, мал жиған шаруаларға қарсы әрекет еді. Бірақ 1929 жылы дебаизациямен қатар седентаризация саясаты жүрді, яғни көшпелілерді колхоздар мен совхоздардағы отырықшы өмір салтына күштеп мәжбүрлеу жүзеге асты.

Кеңес үкіметі Қазақстандағы егістік алқаптарын ұлғайту үшін седентаризация, яғни отырықшыландыруды егістік алқаптарын ұлғайту мақсатын көздеді. Өйткені көшпелі шаруашылық егіншілікке қарағанда әлдеқайда көп жерді қажет етті. Көшпелі өмір салтын сақтау егістік алқаптарының кеңеюіне жол бермеді. Голощекин ең қысқа мерзімде диқаншылық шаруашылықтарын құрып, елге астық, сәйкесінше, көбірек валюта жетеді деп үміттенді. Бірақ бұл үміттің соңы құрдымға кетті.

Дебаизация, отырықшыландыру және оның соңынан ізін ала келген ұжымдастыру қазақтардың дәстүрлі өмір салтын, табиғи эволюциялық жолмен қалыптасқан тұрмыс-тіршілігін жойды. Негізінде, адамдар өмірінің ежелгі тірегінен айырылып, жаңа жағдайларға тез бейімделуге және қиын климаттық жағдайларда көп нәрсені үйренуге мәжбүр болды. Сондай-ақ дебаизация әсіресе бай және табысты көршілеріне сенім артуға мүмкіндік беретін ежелгі өзара көмек жүйесіне қатты әсер етті. Енді қазақтар қатал табиғат пен кеңестік репрессиялық машинаның алдында мүлдем дәрменсіз күй кешті.

«Ашаршылықтың» апатын алдын ала анықтаған құбылыстар бірте-бірте жинақталып, бірін-бірі ушықтыра отырып, ақыры орны толмас жағдайға жеткізді. Мұның бәрі бай қазақтардың кенеттен малынан, дүние-мүлкінен айырылып, басқа жерлерге жер аударылуынан басталды. Оның үстіне сауатсыз белсенділердің күш-жігерімен барлық жерде кез келген диқаншылық мәдениеттің тірегіне айналған «орта шаруалар», алды артын бағамдайтын шебер қожайындар жер аударылып, дүние-мүлкі тәркіленді. Бір ғажайыптың күшімен тәркілеуден аман қалғандар қолында бар бірдеңесін сақтап қалу үшін малдарын сатса, шекаралас аудан тұрғындары тұтас ауыл болып іргеде жатқан көршілес елдерге бас сауғалады (бастапқыда Кеңес үкіметі мұның алдын алуға анау айтқандай күш салмады). Дебаизация нәтижесінде дәстүрлі қоғам ұйымдаспады, ал қазақтар кедейленіп, осал бола түсті.

1928 жылдың көктемінде малды тәркілеу жағдайында Қазақстанның батыс аймақтарында жұттың алғашқы белгілері пайда болып, оның артынан құрғақшылықтан жас шөп пен дәнді дақылдар қурап қалды.iЛубакин. Өлкелік партия комитетінде // Еңбекші қазақ. – 1928. – 15 март. – №62.Үкімет көмек көрсетуге қаржы бөлсе де, олардың қалай бөлініске салынғаны әлі күнге белгісіз. Өзге облыстардан шөп те жеткізілді, бірақ дер кезінде таратпау салдарынан мал басы көп шығынға ұшырады.iТ.Н. Жұтпен күресу туралы // Еңбекші қазақ. – 1928. – 27 май. – №117.

1929 жылдан бастап мәжбүрлі отырықшыландырумен қатар кезек күттірместен жедел жүзеге аса бастаған колхоз құрылысы басталды. Қазақстанның көшпелі және жартылай көшпелі халқы қоныстану нүктелері деп аталатын жерлерге көшу керек болды. Ең алдымен қазақ отбасының малдары алынып, осы нүктелерге айдалды. Қазақ шаруаларына малдың соңынан еруден басқа амал қалмады. Негізінен олар өздерінің қоныстарынан қуылып, белгісіз жерлерде тағдырдың тезіне тасталды. Бір жерге жиналған ірі отарларға қорек табылмай, малды жаппай соя бастады.

Бастапқыда бірте-бірте әрекет етуді ойластырған билік, кейін қазақтарды қоныстандыруды 1932 жылдың аяғына дейін тезірек аяқтаймыз деп жариялады. Бұл ретте олар қазақтың кем дегенде екі миллион малшысын алып колхоздарға айдамақ болды. Халықтың елді мекендерге, одан кейін колхоздарға шоғырлануы олардың қанауын еселеп арттыруға жол ашты.

Малдың әжептеуір бөлігі ортақтастырылып, ал жекелеген шаруашылықтарға көп салық салынды: әрқайсысы екі пұт кәрі жілік пен бір ит терісі, сүт және жүн беруге міндетті болды. Сонымен қатар индустрияландыру несиесі, су салығы, тұқым қорларының жинағы, т.б. бар еді. Олар тіпті, әдетте, малға айырбастауға мәжбүр болған көшпелілер мен жартылай көшпелілерден астық алуды көздеді. Соның салдарынан астық бағасы шарықтап, мал, керісінше, құнсызданып, қазақ халқының саны одан да тез азая бастады. Мемлекеттің ет сатып алу бойынша шектен тыс жоспарлары да әсер етпей қоймады. 1930 жылы қолда бар малдың 30–35%-ын тартып алу жоспарланса, іс жүзінде одан да көп мал алынды.

Үкімет өкілдері деп аталатындар мен милиция наразы адамдарды тыныштандыру үшін физикалық әдістерді кеңінен қолданды. Олар малды тартып алып қана қоймай, ет қорын да алып кетті. Жалған белсенділердің қоқан-лоққысынан қорқып кеткен жұрт малын қырып, керек-жарағын жерге көміп, өзеннің түбіне тығып тастаған. Олардан тәркіленген еттердің барлығы аудан еңбеккерлеріне үлестірілді. Алайда милиция өкілдері халықтан тек ет қана тартып алмаған. Қыстың суығында шаруа қожалықтарында түйе қырқылып, алынған жүнді алып кететін болған. Бұл түйелерді қандай тағдыр күтіп тұрғанын елестету қиын емес.

Бұл ретте ел астық сатып алу жоспарын асыра орындауды да талап етті. 1930 жылы сәуірде Қазақстандағы колхоздарға астық түсімі 33,1%-дан 39,5%-ға дейін тапсырылды.iИвницкий Н.А. Голод 1932–1933 годов: кто виноват? // Голод 1932–1933 годов: Сб. статей / Отв. Ред., вступит. Статья Ю.Н. Афанасьев. М.: Российский гос. гуманит. университет, 1995., 44-б.Жоспарды орындамаса, жауапкершілікке тарту көзі қарастырылды.iОсколков Е.Н. Голод 1932–1933: Хлебозаготовки и голод 1932/1933 года в Северо-Кавказском крае. Ростов н/Д, 1991., Б. 24, 25Осы нанның тым болмаса бір бөлігі Қазақстанда қалғанда, аштыққа ұшыраған талай адамның тағдыры басқаша болары анық еді.

Голощекиннің Мәскеуге Сталинге және Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы Молотовқа жолдаған рапортында 1931 жылы ақпанда Қазақстанда 128 колхоз, оның 21-і астық, 86-сы мал шаруашылығы және 21-і техникалық колхоз болып ұйымдастырылған.i ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 4824-іс. 66-п.

Бірақ басқа қорқынышты статистика да бар еді. Ұжымдастыру жылдарында Қазақстандағы мал шаруашылығы — көшпелілердің тұтас өмір салтының негізі орны толмас шығынға ұшырады. Осылайша 1930 жылдан 1931 жылға дейін бір жылдың ішінде мал саны екі еседен астам қысқарды: шамамен 20 365 мыңнан 8 848 мың басқа дейін қысқарды. Егер 1928 жылы республикада ірі қара мал саны 6 509 басты құраса, 1932 жылы одан бар-жоғы 965 мың қалды.iҚозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап. – Алматы: Ғылым, 1998., 224 Б

1930 жылдың өзінде-ақ Қазақстан халқы 317,4 мың адамға, ал 1932 жылы 769,1 мың адамға азайды.iҚозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап. – Алматы: Ғылым, 1998., 253 б.1931 жылғы 27 ақпандағы ОГПУ материалдары бойынша колхозшылардың шаруашылықтарын тастап, Қазақстанның басқа облыстарына немесе Ресей, Орта Азия республикаларына (Өзбекстан, Түркіменстан), сондай-ақ Қытайға қоныс аудару жағдайлары жиілеп кеткен Толық емес мәліметтер бойынша осы кезеңде Алматы және Семей уездерінен Қытайға 2638 шаруашылық көшіп келген.i ҚРПМ. 719-қ., 3-т., 719-іс. 120-п.

1931 жылы Батпаққарин ауданында 3981 шаруашылықты біріктіретін 21 колхоз болды. Олардағы мал басы 10 492 басты құрады. 1933 жылдың басында Батпаққарин ауданынан қазақ шаруаларын Қазақстанның басқа облыстары мен көршілес республикаларға жаппай қоныс аударуы басталды. Аз уақыттың ішінде он ауыл тіршілігін тоқтатты. Ауылда қалғандар аштан өле бастады. 1932 жылдың сәуір айынан бастап бұл аймақта аштықтан көз жұмғандардың саны тұрақты түрде өсе бастады. 1933 жылы бұрынғы 23 ауылдағы 46 мың тұрғынның 14934-і ғана қалды.

Сол Батпаққара ауданына қарасты № 8 және 9 ауылдарда адамдар бар дүние-мүлкін тастап, басқа жаққа қоныс аударды немесе аштықтан көз жұмды. Мемлекеттік саяси басқарманың хабарлауынша, аймақта қаза тапқандар саны 4 мың адамға жеткен. Райком хатшысы Ибрагимов облыс тұрғындарының аштықтан жаппай қырылу фактілерін жасырып, 1932 жылы 15 маусымда өткен облыстық партия конференциясында «аймақта жағдай тұрақты, 8000 гектар егістік бар» деп хабарлады.i ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 5086-іс. 1,3, 6-пп.

1929–1931 жылдары Қазақстанда 372 жаппай көтеріліс болып, оған 80 мыңға жуық адам қатысты. Көтерілісшілер үкімет өкілдеріне шабуыл жасады немесе шекара отрядтарымен қақтығысып, шекараны бұзып өтуге тырысты. Бірақ бұл шашыраңқы наразылық әр уақытта, тіпті бір рет ұшақтар мен танкеттерді қолдану арқылы аяусыз басып-жаншылды.

Алматыда да, Мәскеуде де билік бұл жағдайды мүлде елеусіз қалдырды. Республикада ашаршылық басталғаны белгілі болған күннің өзінде Мәскеу жоспарды қалай болса да орындауды талап етіп, қуғын-сүргінмен қорқытты. Ал жоспарды орындаудың төмен сапада болуы басталып келе жатқан нәубетті одан сайын ушықтырды. Мәселен, 1929 жылы бүкіл қазақ табынының 14,8%-ы, 1930 жылы — қалғанның 46,9%-ы, 1931 жылы — қазақ шаруашылықтарының қарамағында қалған 68,5%-ы реквизицияланды.iОгайон И. Седентаризация казахов СССР при Сталине. Коллективизация и социальные изменения. (1928–1945 гг.). Алматы, 2009. С. 23.1932 жылы ашаршылықтың қызып тұрған шағында, жолдар мен ауылдар өліктерге толып, адам жегіштік жағдайлары көбейген кезде Қазақстан әлі де басқа республикалардан гөрі КСРО-ның ірі өнеркәсіптік қалаларына көбірек ет жеткізуге мәжбүр болды, яғни өз мал басының жартыдан астамын жеткізіп отырды.i Пьянчола Н. Сталинская «иерархия потребления и великий голод 1931–1933 гг. в Казахстане.// Ab imperio, # 2, 2018. C. 103.

Колхоз тұрғындары мен көшпелілер тірі қалу үшін соңғы малдарын союға мәжбүр болды. Ет бітіп қалса, әрі қарайғы күндері не болмақ еді? Олардың ертеңгі күнді ойлайтын мұршалары болған жоқ. Оның үстіне малды соймағанның күннің өзінде оны қарақшылар тобы ұрлап кетер еді. ОГПУ органдары адамдарға да шабуыл жасайтындардың қарасы көбейгенін хабарлады. Олар өлтіріп қана қоймай, адам етін жеп, керек болса, оны базарда сатқан. Бәрі тамұқ пен белгісіздікке сіңіп бара жатты.

Күн өткен сайын алқымнан алған нәубет салдарынан жаңадан құрылған ауылдар ыдырай берді. 1932 жылы Үштөбеден келген телеграммада Балқаш маңындағы үш ауылдың қаңырап бос жатқаны, қалған алты ауылдағы 4417 шаруа қожалығының 2260-ы ғана қалғаны, оның 63 пайызында халық аштыққа ұшырап, расталмаған мәліметтер бойынша шамамен 600 адам аштықтан өлгені, олардың басым көбі өлген жануарлардың етін жегені белгілі болды.

Бір аймақтан екінші аймаққа мұқтаждықпен айдалған жаяу аш адамдардың қатары көбейіп кетті. Батыс Сібір обкомының бірінші хатшысы М.Зайцевтің 1932 жылғы 9 ақпандағы Қазақ обкомына жолдаған хатында 1931 жылдың күзінен бастап қазақтардың Қазақстан аумағынан жаппай көшіп-қону жағдайлары Батыс Сібір облыстарына жаппай көшіп-қону жағдайлары жиілеп кеткені, олардың басым көбі колхоз тұрғындары, бай-кулактар ара-тұра кездесетіні туралы хабарланды. Ол қала берді Славгород облысында олардың саны 10 000-ға жеткенін және бәрі аштыққа ұшырағанын және олардың көпшілігі тамақ таппай, өлексе жеу арқылы өмір сүруге тырысқанын, аштықтан ісіп, үсіктен өлгендердің саны көбейгенін мәлімдеді. Ал қазақтар үйге баса көктеп кіріп келіп, тамақ талап еткендерін, тіпті жылқыларды айдап кеткендері туралы жазды (15–20 қаңтар аралығында мұндай тоғыз оқиға тіркелген). Кейде ата-аналар балаларын көшеде тастап кеткен. Славгородтағы балалар үйлері мен ауруханалардың тастанды балаларға толып жатқанын, жергілікті аудандық ұйымның оларға көмек көрсете алмайтынын айта келіп, мәжбүрлі көші-қонды тоқтату үшін шұғыл шаралар қабылдауды және Қазақстаннан қоныс аударғандарға азық-түлікпен көмек көрсетуді сұрады.i ҚРПА. 141-қ., 1-т., 5192-іс. 21-п. ҚРПА. 141-қ., 1-т., 5192-іс. 21-п.

Голощекин босқындар мүлдем аштықтан өліп жатқан адамдар емес, социализмнен бас сауғалаған байлар екенін айтудан танбады. Бірақ 1932 жылы 9 наурызда Батыс Сібір обкомының хатшысы Р.Эйхе оған мыңдаған босқындарды бай-кулактар деп санауға болмайтынын жазды. Ол Батыс Сібір өлкелік комитетінің мүмкіндігінше қазақтарға азық-түлікпен көмектесетінін, бірақ Қазақ өлкелік комитетін босқындарды елге қайтарып, келешекте олардың көшіп-қонуының алдын алуға шақырдыiНасильственная коллективизация и голод в Казахстане 1931–1933 гг. Сборник документов и материалов. Алматы, 1998, 117–118 б.

Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті жанындағы балалар комиссиясының 1932 жылғы есебінде 21 наурыздан 10 сәуірге дейінгі аралықта ашаршылықтан Қазақстанның Жайық өлкесіндегі 11 ауданнан 50 000 адамның 30% балалар екені айтылады (негізінен, Орал және Ақтөбе облыстары, Каспий теңізінің жағалауынан). Ал Орынбор маңында 35 мың қазақ босқыны бар, олардың басым бөлігі балалар, аштықтан қажыған, ісінген, жалаңаяқ адамдар екені хабарланды. Ал ересектер мен балалар өлімі күн санап артып келеді. Наурызда Орынборда аштықтан өлген ересек қазақтардың саны — 49%, мектеп жасына дейінгі балалардың өлімі — 31%, мектеп жасындағы балалардың өлімі 4% құрады. Олардың 85%-ы аштықтан іші қабысып өлгендер.iРФММ. 2306-қ., 70-т., 5287-іс. 71-73-пп.1933 жылдың 1 тамызындағы мәліметтер бойынша Қазақстанда көшедегі балалар саны 61 000-ға жеткен.i РФМА. 2306-қ., 70-т., 5302-іс. 7-8-пп.Республикада іш сүзегі мен оба індеттері өршіп кетті. Медицина олардың таралуын тоқтата алмады. Алайда індеттің алдын алу шаралары жүргізілді.iҚРПМ. 141-қ., 1-т., 5205-іс. 13-п.

Мәскеудегі билік Қазақстандағы ашаршылықтан хабардар болды. Бірақ 1932 жыл бойы дегбірсізденіп астық жеткізуді талап етіп, қуғын-сүргінмен қорқытты. Себебі 1932 жылы КСРО-да астық алдыңғы жылмен салыстырғанда айтарлықтай аз жиналды, бұл экспорттық түсімге де, қалаларды азық-түлікпен қамтамасыз етуге де әсер етті. 1932 жылдың жазына қарай ет тұтыну нормаларын айтарлықтай төмендетуге тура келді, өйткені Қазақстан ет өндіру жоспарын еңсере алмады. Жылдың аяғында Украинада, Орта Еділ бойы мен Солтүстік Кавказда жан түршігерлік аштық басталды. Тұтас ел басына түскен нәубетке қарамастан, КСРО 1933 жылдың сәуіріне дейін астық экспортын жалғастырды. Сталин және оның төңірегіндегілер, әрине, бұл нәубеттің олардың қатыгез және болжамсыз шешімдерінің салдары екенін мойындаған жоқ.

Апатқа кінәлілерді іздеу Мәскеуде басталған жоқ. 1932 жылы тамызда Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы Ораз Исаев Сталинге хат жолдап, онда Қазақстандағы партия саясатын «сұмдықтары» үшін айыптап, Ф.ГолощекиндіiКазахстанская правда. 1989. 17 января.орнынан алуды сұрайды. Нәтижесінде 1933 жылы ол орнынан алынып, Мәскеуге ауыстырылып, КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі жанындағы бас мемлекеттік арбитрдің кіші қызметіне тағайындалды. Дағдарысты еңсеру жөніндегі комиссияны басқарған қазақтың көрнекті мемлекет қайраткері, сол кездегі РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасының орынбасары, Сталинге екі рет Қазақстанның мүшкіл халін жазған қазақтың белді саясаткері Тұрар Рысқұлов болды. Баяу, бірақ республикадағы жағдай 1933 жылдың жаз-күзінде түзеле бастайды.

Тұрар Рысқұлов 1938 жылы атылады, Голощекиннің үстінен арыз жазған Ораз Исаев сол 1938 жылы Рысқұловтан сәл кейінірек атылады. Голощекин тірі қалады, бірақ ұзақ өмір сүрмейді. Ол 1939 жылы тұтқындалып, 1941 жылы ату жазасына кесілді. 1961 жылы ақталды.

1931–1933 жылдардағы ашаршылық Қазақстандағы демографиялық жағдайға ауыр зардаптар әкелді. Бұл нәубеттен зардап шекпеген отбасылар кемде кем. Қазақстан халқы шамамен екі есеге азайды. Бірнеше миллион адам өлді, тағы миллионға жуық адам елден кетті. Тарихшылар әлі де нақты сандарды ой елегінен өткізіп, пікірлесуде. Бірақ бір нәрсе анық: әр шаңырақ қайғы-қасіретке тап болды. Кейбір отбасылар толықтай жойылып кетті. Бұл ашаршылық жылдар бойы халықтың жадында ең қорқынышты және ауыр сынақтардың бірі болып ұмытылмас жара қалдырды.