Әйелдер көрген депортация

Қазақстанға өзге халықтарды депортациялау 1930 жылдары басталып, 1940 жылдардың ортасына дейін, бірнеше кезең болып жүрді. Депортацияланып келгендердің көп бөлігі әйелдер мен балалар еді. Олардың көбі межелі жеріне жете алмай, жолда қалды. Тірі жеткендерінің басына алдын ала болжап білмейтіндей  қиындық түсті. Тарихшы Зауреш Сақтағанова халықтарды күштеп жер аударғанның салдары әйелдерге қалай тигенін, олар сол жөнінде тек ондаған жылдар өткен соң ғана әңгіме айта бастауының себебін зерделеп берді.

«Жер аударамыз, үш күнде жиналыңдар деді. Сиыр, ешкі, тауық, жылқыларыңды ала жүруге болады деді. Үш күннен кейін арбалар әкеліп, салт атты милиционерлер еріп жүріп, темір жол бекетіне апарды. Бекетке таң ата жеттік те, бірден тиеуге кірісті. Жолда бұзау таситын, есігі жылжып ашылатын, биіктеу жерінде төрт тар терезесі бар вагондар тұр екен. Бір вагонға 10–15 отбасыдан тиеді. Вагонға төсек-орнымызды ғана ала кіруге рұқсат етті де, өзге дүниеміздің бәрін эшелонның аяқ жағына апарып тастады».

«Далада келе жатырмыз, төңіректе бетеге ғана өскен, төбеңде бозторғай шырылдап жүр, не бір түп ағаш, не бір алақандай көлеңке жоқ. Иен даланың ортасындағы жалғыз бір қазық қағылған құдықтың жанына апарып түсірді. Ес жиып, жайғасып алуға үш күн берді, шатыр құрып қойған, тек ауып келгендер бірден жеркепе салуға кірісті. Бір жеркепеде екі-үш үй, шамамен 12–20 адам тұрдық. Ас пісіруге шұңқыр қазып, топырақ пен шөп илеп, пеш салдық. Ескі жұрттардың төңірегінен тезек теріп әкеліп, оған бозот қосып от жақтық. Төртінші күні дегенде коменданттың шатырына жиналыңдар деді. Бірден айтты: бұл жақта қыс қатты, 40–50 градус аяз болады, бұл жақтағыдай боранды Украинада көрмегенсіңдер деді». 

«Шешем айтып отыратын, алғашқы айлары кісі өлімі көп болыпты, әсіресе балалар көп өлген екен. Өлгендерді айдалаға апарып жерлейді де, тіпті басын қарайтып, крес қоюға түк табылмайды екен. Таяу маңда бір қазақ ауылы бар екен, көршілер ара-тұра бас сұққанымен, өкіметтен қорқады әрі тіл білмеген соң да қиын. Есесіне кішкентайлар бірден тіл табысып, біздің балалар қазақтарға орыс тілін үйрете бастады, олар болса құрт, бауырсақ беретін. Қазақтар бізге келгенде, переселендер қолындағы дүниесін нан, азық, құрылыс материалдарына айырбастап алып жүрді». 

«Жергілікті тұрғындар жер ауып келгендерге тиіскен жоқ, керісінше, қолынан келген көмегін аямайтын. Дос пейіл болды. Ұлдарымыз өзімен қатар ауыл балаларымен танысып, достасып кетті». 

«Шешемді тағы өкіл шақырып әкетіп, тұрмысыңды көрейік депті. Оған дейін жалғыз сиырды сатып, салық төле дейді екен, ал тұрмысымызды көрген соң, өкіл: «Тіпті мұндай деп ойламаппын. Шешей, сиырыңнан айырылсаң, балаларыңнан айырыласың, сиырыңнан айырылмасаң, балаларың аман қалады» деп кетіпті». 

«Шешем үйге келгенде, бізге қарап қалған көршілер жұмысқа кетіп қалған. Үлкен балалар дін аман, ал кіші ұл өксіп жатыр екен. Не қылса да, аман алып қала алмайды. Шешем өзін жазғырып қатты жылады. Соңғы рет осы естелікті 1980 жылғы қарашаның аяғында естідім, ал 1980 жылғы 7 желтоқсанда шешем қайтыс болды. Өзегін өртеген сол өкінішінен айыға алмай-ақ кетті».

«Бізді Запорожье облысы Ольгино селосынан 1941 жылғы 23 қыркүйекте күштеп көшіріп жіберді. 24 сағатта жиналып, жолға шықсын деді. Бір аптаға жететін азық, қалың киім мен төсек-орыннан басқа ештеңе алдырмай қойды. Ол кезде үйде төртеуміз: шешем, мен, екі бауырым. Әкем шпион деп 1938 жылы атылып кеткен. Біздің әулеттегі еркектерді ертеректе түгел қара жұмысқа айдап әкеткен, елде қалған әйел, бала-шағаны ғана көшірді. 24 сағаттан кейін бізді бекетке жіберді, одан Бердянск айлағына/портына апарды. Жер ауған көштің өзі сұмдық еді: жақындарым көз алдымда өліп жатты. Қазақстанға бара жатқан жолда бір бауырым өкпесі қабынып жан тәсілім етті. Санитарлар келді де, оны алып кетті. Шешем баласының сүйегі жат жерде көмусіз қалды деп көп жылады. Ондай жағдай көп болды. Бір апайымның емшегі суалып кетіп, баласы аштан өлді. Сұмдық кез еді ғой. Бізді малға ұқсатып, лас палубаға қуып тиеп, адам тұра алмайтын жағдайда алып жүрді ғой».

«Бізді тауар вагонға тиеп әкетті, қайда бара жатқанымызды да білмейміз. Адам шыдай алмас жағдай еді, бұрышта дәрет сындыратын бөшке ғана тұратын. Бір-бірімізге мінгесе тиелгенбіз, аяғың ұйып қалады, түрегеп тұра да алмайсың. Екі күнде бір рет пойыз тоқтайды, бізді далаға шығарып, су ішкізеді, ара-тұра нан береді. Қазақстанға жеткенде, қарашаның қара суығы түсіп кеткен, ызғар соғып тұр, ала келген киіміміз қамсау болмай қалды. Әуелде бізді Қазақстанның солтүстігіне, Ақмола облысына апарып тастаған, екі аптадан соң Қарағандыға аударды. Жүк көліктеріне тиеп, «22-нүктеге» апарып тастады». 

«Алты адам бір бөлмеде тұрдық. Арнайы жер аударылғандар тұратын жеркепелер саманнан соғылған, қуықтай болған соң іші жылы болатын. Ілдебайлап азық тауып, жанымызда бар дүниемізге айырбастап, жергілікті тұрғындардан тезек алдық. Азығымыз мардымсыз, әуелде үйден ала келген қорымызды тауыстық. Шешем ісмер еді, жұртқа бірдеңе тігіп, тоқып беріп, айырбасқа сүт, картоп алып жүріп күн көрдік». 

«Бізді қолына алған үй иелері жақсы адамдар еді, қолынан келгенінше көмектесіп бақты. Алдымызға дастарқанын жайды. Негізінен «галушка» жейміз. Есімде, бір күні бауырым екеуіміз қоян ұстап алғанбыз, қуанғанымызды айтпа. Жаз шыға балық аулай бастадық, басқа совхозға көшіп барып, бақша салдық. Ал бірінші қыстан ісіп-кеуіп әрең шықтық. Сол кездегі ішім ауырғаны әлі есімде. Тіпті екі-үш күн қатарынан нәр сызбайтын кезіміз болатын. Ауылда су да жоқ, қар ерітіп ішеміз. Дала кезіп, шөптің тамырын қазып әкеліп, пісіріп жейміз. Сол қыстан қалай аман шыққанымызды өзім білмеймін, әйтеуір көктем туа малқораға жұмысқа шықтық. Күніміз күн емес, түк жоқ, тіпті жуынатын ештеңе жоқ қой. Жолда бәріміз биттеп, кірден бетімізге қотыр қаптап кеткен. Пешке жағатын бір тал қурай, бір тал бұтақ іздеп желі азынаған далада сандалып жүретінбіз».

«Шешемнің әпкесі Осакаровка ауданының алтыншы поселкесіндегі жұрттың  жағдайы біздің сол кезде тұрып жатқан ауылымызға қарағанда жақсырақ екенін біліп алыпты. Тек колхоздан кету үшін алдымен салық төлеп, рұқсат алу керек. Жанымызға салып әкелген ақшаның қалған-құтқанынан сол әскери салығын төлеп, алтыншы поселкеге көшіп бардық. Ауылдың тұсында шағын орман бар еді, сол жерден қыстық отын жиып алуға мүмкіндік бар. Сол ауылда Украинадан жер ауып келгендер тұратын, әжептәуір бақуатты болатын. Үйлеріне қамыстан шатыр жапқан, терезесі бар. Ауылдың жанынан өзен ағады, сонда барып балық аулаймыз. Мен ол кезде он беске шыққам, ересек деп, майда баланың бәрін маған қарататын. Кейін Қарағанды облысына көшіп келіп, осында тұрақтап қалдық». 

«Біз тігін машинасын ала келгенбіз, соның арқасында аман қалдық. Шешем ісмер еді: сейсептен жаулық тігіп, соған тамақ айырбастап алып жүрді. Депортацияның екінші жылы дегенде жүннен байпақ, биялай, баскиім тоқып, сонымен күн көрдік. Алақандай шүберектің өзі алтынға баланатын. Бізді бірінші жылы қолына алған қариялар бір күпәйке пен пима берген, соны кезектесіп киіп, жан сақтап шықтық».

«Шешен-Ингуш АКСР, Экажево ауылында тұратынбыз. 1943 жылдың аяғында ауылға форма киген НКВД өкілдері келе бастады. Ауылда ингуштарды күштеп көшіреді екен деген сыбыс тарап кетті. 1943 жылы қарашайларды күштеп көшіріп жібергенін білеміз ғой, сонда да біздің халықтың басына ондай күн тумас деп жүргенбіз. Сонда да 1944 жылғы 23 ақпан туды».

«Бір тәулікте жиналып, дайын отырыңдар деді. Жыладық. Шешем қайда апарасыңдар деп сұрап еді, қатты сөйлеп, итеріп жіберді. Аштан өлуге барасыңдар, жолда өліп қалмасаңдар, барып өлесіңдер дейді. Асығыс-үсігіс дүниемізді жинай бастадық. Бір қап жүгері, ұн, картоп алдық, тағы не алғанымыз есімде жоқ. Үстімізге қабаттап киім кидік. Әпкем шешеме көмектесіп, кішкенелерді киіндіріп жүр. Ертеңіне аналар келді. Қарсыласатын шама жоқ, өлтіріп тастай ма деп қорқамыз. Шешем үндеріңді шығармаңдар деген. Сөйтіп, 13 жасымда «халық жауы» болдым».

«Аты Гасар еді, жолда аштан өлді. Есімде, шешем жылап отырған. Конвой келіп, вагонды тінтіп, өлі баланы тауып алды да, жолдың шетіне лақтыра салды. Ол кезде ондай сирек емес, бізді мал құрлы көретін. Біздің халықта өлген кісінің сүйегін жерлемеу деген — масқара, тек қолдан келер қайран болған жоқ».

«Жергілікті тұрғындар бізді жақсы қарсы алды, солардың арқасында аман қалдық қой. Бір үзім нанын бөліп беретін. Өздері де бірді-бірге жалғап, тіпті біздің отанымыздағы көрген күнімізден де жұпыны тірлік кешіп жатқан. Өздері жеркепеде тұрады. Бізді әуелде өз үйлерінде қыстатып шығарды, жаз шыға үй салуға кірістік. Бәріміз колхозға жұмысқа шықтық, еңбеккүн жаздырып алып жүрдік. Жазуын жазады-ау, тек ақша бермейді. Нан береді, сылдыр сорпа береді. Көктем туа, бізге жандары ашып, бір сиыр, екі қойдан берді. Сөйтіп күн көрдік. Сиырды сауып, сүтін талғажау қылдық. Бақша салдық. Ал күнкөріске ақша жоқ. Иен далада қалдық. Сонда жергілікті халық бауырына баспаса, аман қалмайды екенбіз». 

«Есімде, күнде түрлі жұмысқа айдап шығарады ғой. Бір күні бір ингуш отбасы жұмысқа шықпай қалды: бәрі өліп қалыпты. Үсіп өлген. Жұрт шыбынша қырылып жатты. Тіпті кісі жерлеуге жер қаза алмаймыз, не күрек, не қайла жоқ. Қыста қарға көмдік, кейбірін қасқыр жеп кетті. Жуынып, кір жууға күл мен құм жүрді. Одан басқа түк те жоқ. Шашымыз ұзын ғой, бәріміз биттеп кеттік. Басым қышығаны әлі есімде».

«Жұрт күле қарайтын. Тек мұғалімдер жақсы еді, бәрін түсінетін. Уақыт өте, ақырындап орыс тілін үйрендік. Үйде тек өз тілімізде сөйлейтінбіз. Жат жерде жүрсек те, дінімізден айырылмай, намаз оқып, ораза ұстадық. Оның жазасы қатты еді, біліп қойса, қамап тастайтын».