Ортада: Қорғаныс министрі және Индонезияның болашақ президенті генерал-лейтенант Сухарто. Джакарта, 1966 жыл / / Photo by The Asahi Shimbun via Getty Images
The Washington Post газетінің Оңтүстік-Шығыс Азиядағы бұрынғы тілшісі жазған кітапта 1965–1966 жылдардағы оқиғалар суреттеледі. Содан кейін Америка Құрама Штаттары Индонезия Коммунистік партиясын жою туралы шешім қабылдайды. Оның негізгі себебі қауіп төнгендіктен емес, тым танымал болғандықтан (Қытай мен КСРО-дан кейінгі әлемдегі үшінші коммунистік партия) еді. Осыған байланысты эксцентрик, әйелқұмар, жартылай диктатор Сукарноның оғаш нанымы үш сөзден тұратын — «ұлтшылдық», «марксизм», «ислам» генерал Сухартомен ауыстырылды (әскери төңкеріс басталғанға дейін, көпшілік индонезиялықтар бұл есімді мүлде естімеген). Одан соң «индонезиялық армия офицерлері олар неғұрлым көп адамды өлтірсе, солшылдар соғұрлым әлсіз болатынын және Вашингтон бұдан да бақыттырақ болатыны өте жақсы түсінді». Түрлі бағалаулар бойынша, миллионға жуық адам қаза тапты. Бір ғана Балиде, кейінірек туристерге арналған бірінші қонақүй пайда болған Семиняк жағажайында, 80 мыңға жуық адам пышақ жарақатынан қаза тапты.
Кеңес Одағы қақтығыс кезінде шетте қалуды таңдады. Солшыл фракция жойылғаннан кейін, бұрын АҚШ-тан алшақтап келген Индонезия бірден америкалық кәсіпкерлерге есігін айқара ашты. Беркли экономистері генерал Сухартомен жақын капитализмнің өркендеуіне қатысты жұмыс істеуден мүлдем қысыла қоймады. Айтпақшы, бір қызығы, Индонезия мемлекеті 1949–1959 жылдар аралығында, голланд отаршылары аймақты тастап кеткен кезде, Индонезия Құрама Штаттары деп аталды. Индонезияны декоммунизациялау операциясы сәтті деп саналды, содан кейін «Джакарта әдісі» тіркесінің өзі, Бевис айтқандай, әлемнің бір немесе басқа нүктесінде — Бразилияда, Гватемалада, Чилиде, Аргентинада Америка Құрама Штаттарының мүддесі үшін жасалған «алдын алу төңкерісі» деген мағына бере бастады.
Винсент Бевистің фактографтық стилі Джеймс Эллройдың полицейлік нөкерлерін еске түсіреді (оның америкалық таблоидтары да, айтпақшы, АҚШ-тың Куба Шошқа шығанағына басып кіруіне арналған). Алайда Элройдан айырмашылығы, Бевис зорлық-зомбылық көріністерін ұнатпайды; оның орнына оны орындаушылардың формальді емес қатігездігі, тұтынушылардың суық ниеті және кітаптың кейіпкерлері қызықтырады: индонезиялық қыздар Магдалена мен Францисканың сұмдықтарын Генри Киссинджердің: «Мен елдің өз халқының жауапсыздығынан коммунистік болып жатқанына қараудың ешқандай себебін көріп тұрған жоқпын», – деген бірауыз сөзінен-ақ аңғаруға болады.
Бевистің ойынша, антикоммунистік қыру бағдарламаларының зұлымдығы нақты физикалық құрбандармен шектелмейді. Коммунистерді жойып, олар әлем дамуының балама нұсқаларына нүкте қойды (қазіргі түбегейлі империалистік соғыс бұл идеяны толығымен растайды). «Джакарта әдісі» кітабы Макс Хастингстің жақында Вьетнам туралы шыққан ең үлкен жұмысы — «Вьетнам. Трагедия тарихы» кітабымен бірдей нотада аяқталады. Екі кітаптың да финалында қарапайым констатация (мәлімдеме) бар: иә, капитализм жеңді.
Бірақ Бевис Хастингске қарағанда әлдеқайда радикал.
Оның ойынша, коммунизмдік қылмыстық әрекеттер оның басшыларымен бірге жойылды, сталиндік тазартулар мен Пол Пот та жоқ, олар қарғысқа ұшырап, мәңгілікке ұмытылды (бұл арманшыл көзқарасты автордың ар-ұжданына қалдырамыз). «Бостандық пен демократия» идеясымен үшінші әлем елдерін қорқытып, миллиондаған адамдардың өмірін қиған америкалық элитаның өкілдері әлі күнге дейін әлемді билеп, тәубеге келуді ойламайды да. Ал БҰҰ Бас хатшысы Гутерриш Хиросиманы бомбалауы туралы өз баяндамасында АҚШ-ты бекер тілге тиек еткен жоқ. Тіпті Киссинджер де тірі.
«Джакарта әдісі»-нің ағылшынша басылымының мұқабасы
Айтпақшы, егер сіз бүгін Индонезиядағы 1965 жылғы оқиғаларды гуглден іздеуді бастасаңыз, сіз алдымен келесідей мәтіндерді көресіз: «Коммунистер армияның барлық жоғарғы бөлігін бір күнде қырып тастады, әскерилер моральсызданған әскерлерді жинап, коммунистерге шабуыл жасады, нәтижесінде жүз мыңнан астам адам қайтыс болды», яғни бүгінгі күнге дейін интернетте басым болған ақпарат «қырғи-қабақ соғыс» кезінде кейбір коммунистік бақсылар индонезиялық генералдарды қара ритуал барысында жеке азаптағандығы туралы үгіт-насихат құралдарынан көшірілген. Бевистің пікірінше, 20 ғасырдың негізгі жеңілгендері — әлі де демократияға, либералды халықаралық тәртіпке шын жүректен сенгендер. («Бай елдердің істеріне емес, олардың сөзіне сенген, бұл топ жойылды».)
Бевистің стилі Элройдың детективтік әңгімелеріне ұқсайды ма, жоқ па деп пікір таластыруға әбден болады, бірақ мұнда сипатталған саясаткерлердің бейнелері Кукриниктердің тек кеңестік карикатураларын тудырады. Бұл кітап әдетте көп нәрсені айтады, соның ішінде жадтың ұтқырлығы туралы. Кем дегенде пионер жасында Кеңес Одағын көрген адамдар Сальвадор туралы, Гватемала туралы және жалпы Бевис жазған нәрселердің бәрі кеңестік насихаттың мазмұнына өте жақсы сәйкес келеді. Бірақ идеология өзгерген бойда капитализмнің емес, коммунизмнің қылмыстары алға шығып, латынамерикалық қанды трагедиялар күлкілі Сергей Соловьевтің «Чили! Чили!» комедиясына айналар еді. Бұл кітап тағы да, гегельдік спиральға түскендей, бізді өткен дәуірдің қарама-қайшылықтарына алып барады және біз сол кездегі кеңестік насихатшылардың дұрыс айтқанын мойындауға мәжбүр боламыз.
Мұның бәрі президент Сукарноның осы кітапта келтірілген: «Қайта-қайта бірдей нәрсе... жүздер, жүздер, жүздер, мың адамға арналған бейіт... қайта-қайта бірдей нәрсе!» – деген үмітсіз айқайын еске түсіреді.
Тақырып бойынша қосымша
2012 жылы режиссер Джошуа Оппенхаймер және продюсер Вернер Херцог 1965 жылғы Индонезияда болған төңкеріс және әлі де ешкім жауапкершілікке тартылмаған жаппай қанды қырғын туралы жантүршігерлік деректі фильм түсірді.
«Өлтіру әрекеті» фильмінің постері