ЭПИЛЕПСИЯ

Эпилепсияға немесе ұстамасы ұстап қалған адам сырт көзге өте үрейлі көрінеді. Құлайды, қалтырайды, аузынан көпірік атып, көздері шарасынан шығардай болып бақырайып кетеді. Ежелгі әлем мен Орта ғасырларда эпилепсия өте жұмбақ және қорқынышты ауру болып көрінгені таңғаларлық жағдай емес. Бұл ауру туралы алғашқы сілтемелердің бірін ежелгі Месопотамияның аккад мәтіндерінен табуға болады. Мәтін авторы эпилепсиядан хабар беретін белгілері бар науқасты сипаттайды:

Бұндай науқастарды бұрын antasubbu дертіне шалдықты деп түсінген. Бұл Ай құдайының әсерінен болады деген. «Күнәнің қолы» дегенді білдіреді. Сондай-ақ antasubbu сөзі — кейінгі вавилондық мәтіндерде де кездеседі. Онда аурудың неден болатыны жазылған: эпилепсиялық аураны адам алдын ала сезінеді екен. Бұған зұлым рухтар әсер ететін көрінеді.

Ежелгі Грекияда көп адам эпилепсияны рухани құмарлықтың бір түрі ретінде көрді және оның Құдайдан келген кесел деп сенді. Ай құдайы Селена оны ренжіткендерге осы аурумен әсер етті дейді. Басқа құдайлар да өздерінің наразылықтарын осылай білдірген. Мысалы, егер адам еріксіз тісін қайрап, денесінің оң жағы құрысса, онда эпилепсияны Кибеле жіберді деп, ал егер науқас жылқы құсап кісінегендей дыбыстар шығарса, оны Посейдон құдайынан көрді. Сондықтан гректер эпилепсияны қасиетті ауру деп, кейде Геркулес ауруы деп атады, өйткені бұл дерт жарты құдай Геркулесті де айналып өтпеді.

Аталмыш ауруға құдіретті тылсым ретінде қарау орта ғасырға тән. Әсіресе еуропалық медицинаға католик шіркеуі әсер еткен кездерде мұндай көзқарас пайда болды. Бір жағынан, эпилептиктер жын-перілерге әуес болып саналды, сондықтан оларды өздерін бақсылар мен сиқыршылар ретінде қарастырды. Осы себепті олар Евхаристтен босатылды. Сонымен қатар эпилепсия жұқпалы ауру ретінде де саналды, оның көзі кейбір дәрігерлердің пікірінше, науқастардың лас тыныс алуынан деп білді.

Кейбір адамдар эпилепсияны Құдайдың рақымының белгісі ретінде де, эпилепсияны жоғарыдан келген хабаршы ретінде де қабылдады, өйткені эпилепсиялық ұстаманы Киелі Рухқа әуестену ретінде де түсіндіруге болады. Француз тілінде тіпті «жоғарғы ауру» дегенді білдіретін haute maladie деген тіркес бар. Мұндай көзқарастың мысалдарын Шығыста да кездестіруге болады. 1860 жылдары Венгр шығыстанушысы Арминиус Вамбери қайыршы уағызшы болып киініп, Орталық Азияны аралайды. Тегераннан солтүстік-шығысқа қажылармен бірге кетіп бара жатып, ол Қоқан хандығынан қажы Абдул Кадер есімді эпилептикпен кездесті. Ол «Құдайға деген сүйіспеншіліктен шабыттанған» дегенді білдіретін мазджуб деп аталды. «Оған 2000 рет «Алла!» деп айқайлау керек еді» оның аузынан көбік шығып, ең жақсы күйге түскені сияқты», – деп жазады Вамбери қояншық ауруына сілтеме жасай отырып.

Ежелгі әлемде дәрігерлер аурулар мен олардың себептері туралы сиқырлы идеялармен ғана шектелмеген. Ежелгі Мысырда жасалған «Смит папирусы» хирургиялық папирус деп те аталады, біздің дәуірімізге дейінгі 2686–2181 жылдарға жататын мәтіннің толық емес көшірмесі мидың тікелей стимуляциясы физиологиялық реакцияға әкелген қызықты жағдай туралы айтады: «басындағы саңылау жарасын» пальпациялау кезінде ер адам «қатты дірілдеді». Кейбір ғалымдар бұл үзіндіде эпилепсия туралы айтады деп санайды. Рас, ер адам жанына батқан ауырсынудан дірілдеуі мүмкін.

Ежелгі Үндістанда мынадай қызықты тұжырымдар жасалды. Аюрведалық «Чарака-самхита» санскрит трактатында (б.з.д. 2 ғасырдан б.з. 2 ғасырға дейін) эпилепсия apasmara: apa «жоғалту» дегенді білдірді, ал smara «есте сақтау» немесе «сана» дегенді білдіреді. Аюрведаның пікірінше, Доши, яғни негізгі өмірлік күштер теңдестірілген күйде болған кезде адам сау болады. Ауру пайда болса, демек табиғатпен тепе-теңдік бұзылды деген сөз деп білген. Трактатта эпилепсиялық ұстаманың ықтимал белгілері келтірілген: талып қалу, аяқ-қолдың еріксіз ырғалақтап кетуі, көздің аларуы, тіс қайрау және ауыздан көбік атқылау. Apaasmara созылмалы сипаттағы қауіпті және емделмейтін ауру болып саналды.

Бір қызығы, ежелгі Үндістанда да, ежелгі Мысырда да адам ағзасына назар аудару діни көзқарастардың маңызды құрамдас бөлігі саналды. Мысырлықтарға өлгендерді мумиялау үшін дененің құрылымы мен қызметі туралы білім қажет болды. Индуизмде рухани және дене тәжірибелері үлкен рөл атқарады, бұл ақыр соңында сансара циклінен шығуға көмектеседі. Тиісінше, «ғылыми» медициналық білімнің жинақталуы жанама әсер етті. Сондықтан дін әрқашан ғылыми прогреске қайшы келмеді.

Біздің эрамызға дейінгі 400 жыл шамасында Грекияда Гиппократқа қатысты «Қасиетті ауру туралы» трактат пайда болды. Трактат авторы, мүмкін, Гиппократтың шәкірті, эпилепсияның құдайлық шығу тегі туралы сол кездегі танымал идеяны жоққа шығарды. Бұл автордың басты еңбегі: ол медицинаны мифтен ажыратуға тырысты. Гиппократ эпилепсияны мидың жұмысымен байланысты екенін айтып, сау саналы тұжырым жасады. Рас, онымен бірге тағы бір миф пайда болды. Гиппократтың пікірінше, тамырлар адамның миына апарады, олар ауаны бүкіл денеге таратады. Егер тамырлардың біріндегі ауа тоқтаса, онда «ол тұрған жағы әлсіз болады». Егер ауа секрециялармен, әсіресе шырышты секрециялармен бітеліп қалса, онда шырыш тамырға ағып кетсе, «дауыстың болмауы, тамақтың қысымы, аузынан сілекей ағып кетеді, тістер қысылып, қолдар қысылып, көздер аларып, науқастар ештеңе түсінбейді».

Бұл түсініктемелер адамда төрт сұйықтық (гумора) ағып жатыр деген гуморальдық теорияға негізделген. Бұл сұйықтықтар — қан, флегма (шырыш), сары өт және қара өт тепе-теңдікте болуы керек. Егер тепе-теңдік бұзылса, онда адам ауруға шалдығады. Бұл теория ұзақ уақыт бойы ежелгі медицинада маңызды орынға ие болды.

Ежелгі Мысырда қояншықтың емі ретінде есек бейнесіндегі Сет құдайдан бастау алатын есектің тұяғы бола алатын еді. Нілдің тасуы кезінде пайда болатын қояншыққа қарсы оқылатын дуада да қорқыту бар болатын, бірақ дуалаушының абай болуына тура келетін: ол сиқырымен құнарлылық әкелетін Нілдің құдіретті құдайын емес, су тасқынымен келген жат жындарды қорқыта алатын.

Ежелгі Римде арам боп саналатын: оған тиіп кеткен адам жынның құрбанына айнала алатын. Адамдар науқас қолданған қыш ыдыстан жемеген де, ішпеген. Римдіктер жынды қуу және жұқтырмау үшін түкіретін. Осындай «сиқырлы гигиенаны» «сиқырлы емдеу» толықтыратын: қояншықтан тазартатын зат қан деп саналатын. Бәрінен де сайыста жарақат алған гладиатордың қаны қолайлы еді: өйткені ол жас әрі мықты болатын және дені сау шағында дүние салған. Бұл қанды тікелей жаңа жарадан іше беретін, яғни гладиаторлардың денелерінен тірі тостаған сияқты ішетін. Бұл туралы ежелгі Рим білімдары Үлкен Плиний жазған: «Жұрт қарап тұрғанда, эпилептиктер гладиаторлардың қанын ішеді».

Ортағасырлық ислам әлемінде емдеу үшін сопыларға жүгіну таралған еді.

Мысалы, сопылық зікірлер (көп рет қайталанатын дұға) шамандардың діни тәжірибелерін еске түсіретін: ишан (сопы) жын-шайтанды ұрып шығару үшін белгілі бір үшкіру дуаларын күнделікті айғайлау арқылы адамды талма ауруына, сананың тұнжырауына жеткізе алатын.

Христиан әлемінде қояншыққа шалдыққандарды жын-шайтан шығару формуласы — жын шығарумен (экзорцизм) жиі емдейтін. Талмаға қарсы дуалау кең таралмаса да, бәрі-бір қолданылатын. Мәсәлен, 12 ғасырдың қолжазбасындағы дуада қояншық ауруына киелі күштердің тұтас бір тобы қарсы қойылады. Ауру «Құдай Әке, Ұлы, Киелі Рух және барлық қасиетті періштелер мен көктегі һәм жердегі барлық әулиелердің атымен» дуаланады. Мәтінге берілген ұсынымдарда дуалауды оқып болған соң науқастың белбеуін христиандыққа дейінгі нанымға сәйкес сиқырлы күштердің өздерін аса қатты көрсететін жерде — үш жолдың торабында қазып тастау айтылатын.

Орта ғасырлардағы Англияда корольдік биліктің таңғажайып шипалығына деген сенім зор болатын. Патшалар оқтын-оқтын халыққа шығып, қол астындағыларына ерекше сақиналарды тарататын, оларды cramp rings (тырыспа сақиналар) деп атайтын. Олар билеуші Қасиетті Жұмада михрабқа қоятын тиындардан жасалатын. Эпилептиктер корольдердің қасиетті еткен бұл сақиналарды киіп, бұлшықет ауруын басатын және сырқаттан айығатын деп есептелген.

14 ғасырдағы тағы бір қызық ғұрып келесідей сипатталады. Науқас, тәубеге келіп, нан мен сумен шектеліп, үш сенбі қатарынан ауыз бекітетін. Үшінші сенбіде ол шіркеуге төрт тал шам сыйлап, киелі Үштікке бағышталған шіркеулік қызметке қатысатын. Қызметтің белгіленген бөлігінен кейін науқас еденге жатып, оның төрт жағына шамдар қойылып, ол осындай түрде мессаның дін қызметшісі «Құдайдың Құрбандық Қозысы» дейтін жерге жеткенше жататын. Сосын дін қызметшісі аурудың үстіне қолын салып, Інжілдегі жынға ұрынғандардың жазылуы туралы айтылатын үзіндіні оқитын. Оқуды аяқтап, ол науқасты қолымен соғатын. Соққыдан алған шок психотерапевтік әсер қалдыру үшін, соққы қатты болуы керек еді. Содан кейін науқасты: Domini tecum — «Тәңір саған жар болсын» деген сөзбен жіберетін. Бірақ, қалай дегенмен, науқастың жазылуы Жаратқанның рақымында қалатын.

Дегенмен, тіпті орта ғасырларда да, қояншық дертінің адам миымен қалай да байланысты екенін іштей түсінетін дәрігерлер болды. Сондықтан, айқын шешім дәл осы миды жөндеу болды, ол үшін олар ең ежелгі оталардың бірі — бас сүйекті трепанациялауға жүгінді. Бұл жағдайда ортағасырлық араб-мұсылман дәрігерлері де, христиандар да «қасиетті ауру» табиғатының Гиппократтық түсінігін ұстанды. Оның үстіне, қояншығы ұстауынан басынан жарақат алған адамдар қайта-қайта зардап шекті. Оташылар бас сүйектен артық фрагменттерді алып тастап, адамды айықтыруға болады деген логикалық қорытындыға келді. Әрине, бұл өте әсер ететін көрініс болса да, одан ешқандай көмек болмады.

Ең әсерленгіш адамдар, есалаңдықтың белгілі бір тасы бар екеніне, оны алып тастау арқылы байқұсты азаптан құтқаруға болатынына сендірген алаяқтардың құрбандарына айналатын. Бұл жерде бір нәрсені ескерту керек, медициналық тұрғыдан алғанда, қояншық жеке аурудың бір түрі ретінде емес, дәл есалаңдықтың, мисыздықтың бір түрі ретінде қабылданды. Оның үстіне, Еуропада орта ғасырлардағы алхимиктер қарапайым металдарды алтынға айналдырып, өмір эликсирін алуға болатын пәлсапалық тасты іздеді. Тиісінше, есалаңдықты немесе ақымақтықты тудыратын қарама-қарсы антипод та болуы керек еді.

Орта Азия мен Сібірдің кейбір халықтарында емделу үшін бақсыларға жүгіну дәстүрі болған. Бақсылар барлық аурулардың түбін жындардың аздырмасынан көрген. Тіпті Парсы елімен көршілес аймақтарда идеялары кең тараған ортағасырлық парсы ғалымы Әл-Бируни адамдарда қояншық дертінің пайда болуын былай түсіндірді: «Күн мен Айдың қақтығысып жатқан күні чули мен сиқыршылар жын кірген адамдарға құмар болады, сондықтан мұндай күні талмасы ұстау жағдайлары көбейеді».

Бақсы — сиқырға, білімге дарынды адам, ол ақын, күйші, көріпкел және дәрігер. Бақсы деп аталған қазақ шамандары қояншықты түбегейлі емдейтін. 19 ғасырдың аяғындағы ұстамамен ауыратын науқас әйелді қамшымен ұрып, бетіне жанып жатқан отынды әкеліп, бетіне су шашыратқан жағдай белгілі. Ұрудың бұл әдеті өте кең тараған еді: «Ауылда жан түршігерлік айқай естілді. Барлығы біреудің қояншығы ұстап қалғанын білді... Дереу барлық жақтан қамшы ұстаған қазақтар жүгіре жөнелді де, ауруға жақындаған соң «Шайтан! Ары-кет» деген қатты айтылған сөзді қайталай бере, оны қамшымен ұра бастады. Әйел біресе есін жиып, біресе қайта есінен танып жатты. Көрші ауылдан бір емші аттың басын жібере шауып келе жатқанын естіген қазақтар елеңдеп толқыды. Науқас әйелдің жанынан шауып келе жатқан емші қай жерден ұрарын таңдамай қамшымен бар екпінімен соғып жіберді... Сосын тағы біреуі келді, үшінші, ең соңында ең басты төртінші емші келді. Олардың бәрі науқас әйелдің жанынан өтіп бара жатқанда, оны қамшымен ұратын». Қазақ бақсылары ауруды жиі ішекті музыкалық аспап қобызда ойнау арқылы емдеген.

Сібірдің көптеген халықтарының арасында ауруды емдеу де бақсылардың қарамағында болды. Мысалы, Эвенк бақсысы сөздің ғажайып қасиеттеріне сенімін арқау етіп, талмамен ауыратын әйелге батырлық жырларды орындау шеберлігін меңгеруді ұсынған белгілі оқиға бар. Әңгіме мынада, эвенктер арасында бақсылық, сондай-ақ жыршылық таңдаулылықтың белгісі болып саналды. Сондықтан эвенк жыршысы болу үшін әйел осы мәртебеге қабылдану рәсімінің ерекше түрінен өтетін, ол көбінесе басынан өткен ауру арқылы болатын.

Бақсыларға тывалар да жүгінетін. Олар қояншықты оның себебін табиғат құбылыстарынан, мысалы, найзағайдан көріп, аспан ауруы немесе қалтырауы деп атайтын. Бұл ауруға бұлақтан да шалдығуға болады: «Суы аз бұлақта, күн бұзылғанда, тас арасына адам мәйіті тасталған жерде, осы бұлақтың иесі жел көтереді. Бұл жел кімге соқса, сол кісі талмаға ұшырайды», – деп этнограф Феликс Кон жазған еді. Тыва бақсылары зұлым жындармен күресу үшін әртүрлі әдістерді қолданды: кейбіреулері жындардан науқас адамға рақымшылық етуді сұраса, басқалары бәлсінбей, жындарды ұстап алып, оларды даңға тығып, киіз үйдің есігінен лақтырып жіберетін.

Ал башқұрттар белгілі бір нанымдар мен ырымдарды сақтау арқылы түрлі аурулардан құтылуға болады деп сенген. Мысалы, егер адам ұстамадан зардап шегетін болса, онда оның жейдесін алып, оны шет жердегі бағанаға немесе қақпаға іліп қою керек. Бұл жағдайда ауру жейде алған адамға жабысады.

Гуморальдық медицинадан кету Қайта өрлеу дәуірінде, содан кейін ағартушылықта болады. Швейцариялық дәрігер Симон Тиссо 1770 жылы ауруды ғылыми зерттеудегі маңызды кезең болып саналатын «Эпилепсия туралы трактат» жариялады. Тиссо аурудың себебі мидағы процестер екенін мойындай отырып, аспандағы айдың эпилепсиялық ұстамаға әсерін толығымен жоққа шығарды. Бірақ оның пікірінде де мынадай болды: ол шамадан тыс жыныстық қатынас пен мастурбация эпилепсиялық ұстамаларды тудыруы мүмкін деп болжады. Тиссоның өз пікірінде, эпилептикке үйленуге, отбасын құруға болмайды деді.

19 ғасырда ағылшын невропатологы Джон Хулингс Джексон жаңа серпіліс жасады. Джексон «ұстамалар мидағы қысқа электрохимиялық разрядтардан өздігінен туындайды» деген идеяны алға тартты. Ол сондай-ақ ұстамалардың табиғаты мидағы осындай белсенділіктің локализациясымен және көзінің қызметімен тікелей байланысты деп ұсынды. Джексон эпилепсияның қазіргі анықтамасын былай деп тұжырымдады: «жүйке тініндегі пароксизмальды, шамадан тыс, ретсіз разрядтар». Ол «бұл разрядтардың ауырлық дәрежесі әртүрлі, денсаулықтың әртүрлі жағдайларында, кез келген жаста және бірнеше себептерге байланысты пайда болады» деп қорытындылады.

Ал 20 ғасырда неміс психиатры Ханс Бергер электроэнцефалограф — адам миының биоэлектрлік белсенділігін тіркейтін құрал жасады. Электроэнцефалограмма Бергерге құрысулар мидың қалыптан тыс белсенділігінің нәтижесі екенін растауға мүмкіндік берді. Зерттеу мидан шығатын электр разрядтарының болуын анықтады, ұстамалардың әртүрлі түрлеріндегі толқындардың әртүрлі түрлерін көрсетті, мидың патологиялық белсенділігінің жағын анықтауға ықпал етті және нейрохирургиялық емдеу мүмкіндіктерін кеңейтті. Қазіргі уақытта ЭЭГ — мидың электр тогын жазу-эпилепсияны диагностикалауда шешуші рөл атқаруы жиі кездеседі.

1. Арнаутова Ю. Е., Колдуны и святые. Антропология болезни в Средние века. СПб., 2004.

2. Басилов В. Н., Шаманство у народов Средней Азии и Казахстана. М., 1992.

3. Блок М., Короли-Чудотворцы. М., 1998.

4. Карпова В. И., Крушинская Н. С., Мухин К. Ю., Эпилепсия: история, диагностика, практика, лечение, советы пациентам. М., 2011.

5. Мустафина Р. М., Представления, культы, обряды у казахов. Алма-Ата, 1992.

6. Ребрик В. В., Древнеегипетская магия и медицина. СПб., 2015.

7. Содномпилова М. М., Душевные недуги в традиционной культуре тюрко-монгольских народов Внутренней Азии: восприятие, причины, исцеление // Новые исследования Тувы, №3, 2021.

8. Улитин А. Ю., Василенко А. В., Соколов И. А., Булаева М. А., Колосов С. С., Туранов С. А., Улитин Г. А., Виноградова А. А., Эпилепсия — болезнь гениев? // Эпилепсия и пароксизмальные состояния. 15 (1), 2023.

9. Akhtar S.W., Aziz H., Perception of Epilepsy in Muslim History with Current Scenario // Neurology Asia, 9 (Supplement 1), 2004.

10. Jolin P., Epilepsy in Medieval Islamic History. Montreal, 1999.

11. Kaculini Ch. M., Tate-Looney A.J., Seifi A., The History of Epilepsy: From Ancient Mystery to Modern Misconception // Cureus. 13(3), 2021 March.

12. Magiorkinis E., Sidiropoulou K., Diamantis A., Hallmarks in the History of Epilepsy: From Antiquity till the Twentieth Century // Novel Aspects of Epilepsy. Edited by H. Foyaca-Sibat. InTech, 2011.

13. Sugg R., Mummies, Cannibals and Vampires. The History of Corpse Medicine from the Renaissance to the Victorians. Routledge, 2015.

14. Temkin O., The Falling Sickness. A History of Epilepsy from the Greeks to the Beginnings of Modern Neurology. The Johns Hopkins Press, 1971.