Герман тұтқынындағы қазақстандықтар мен «түркістандықтар»

Кеңес Одағы тараған соң неміс және орыс ғалымдарының еңбектері жарық көріп, онда «қырғи-қабақ» соғыс кезіндегі идеологиялық стереотиптерден арылған салмақты ғылыми пікірлерге орын берілдіiKriegsgefangene / Wojennoplennye. Sowjetische Kriegsgefangene in Deutsch­­­land – Deutsche Kriegsgefangene in der Sowjetunion. Hrsg. Haus der Geschichte BRD. Düsseldorf: Droste Verlag, 1995. . Әсіресе соңғы жылдары кеңестік соғыс тұтқындарының лагерьдегі ауыр тағдырын жан-жақты айқындайтын құжаттар жарыққа шықтыiSowjetische Kriegsgefangene im Arbeitseinsatz 1941-1945. Dokumente zu den Lebens- und Arbeitsbedingungen in Norddeutschland. Hrsg.: Rolf Keller und Silke Petry. Göttingen: Wallstein Verlag, 2013..

Алайда бұл зерттеушілердің еңбектерінде қазақстандық тұтқындардың өмірі шет қалды, тіпті мүлде аталмайды десек те болады. Отандық тарих ғылымында Қазақстан лагерьлеріндегі неміс және жапон соғыс тұтқындарының жағдайы зерттеліп жатыр. Германия мен КСРО өкіметтерінің екі дүниежүзілік соғыстар кезіндегі тұтқындар мәселесіне қатысты саясатының жалпы мәселелері де өзімнің монографиямiКокебаева Г.К. Германия ­– Россия – СССР: политика, война и плен. Монография.­ Алматы: Қазақ университеті, 2009. мен мақалаларымда қамтылған.

19-ғасырдың екінші жартысында соғыс жүргізудің ережелері және тұтқындардың құқықтары белгіленген халықаралық келісімдер басталды. Алғашқы келісім 1864 жылы 10 мамырда Австрия, Голландия, Ресей, Түркия, Ұлыбритания және Швеция арасында жасалды. Кейіннен бұл қатарға Еуропа елдерінің барлығы дерлік қосылды.

Бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан елдер 1899 және 1907 жылдары жасалған Гаага келісімдеріне сүйенген болатын. 1907 жылдың 18 қазанында қабыл­данған Гаага конвенциясында соғыс тұтқындарының статусы мен құқықтарын белгілеген арнайы бөлім бар. Сол соғыста Ресей тұтқындарының мүдделерін протектор-мемлекет ретінде Испания қорғады, ағылшын, француз, серб тұтқындарының мүддесін қорғауда протектор болған АҚШ-та орыс тұтқындарына жанашырлық жасады. Сондықтан тұтқындардың бәрі Гаага келісімі бойынша берілген құқықтарын пайдаланған еді.

Бірінші дүниежүзілік соғыста сан мыңдаған тұтқынды азық-түлік және киіммен қамтамасыз ету, соғыс біткен соң елдеріне қайтару орасан көп қаржы талап етіп қоймай, тұтқында ұстау ережелерін жетілдіру қажет екенін түсіндіріп берді. 1907 жылғы конвенцияның 17 бабы аздық еткендіктен осы мәселені талқылау мақсатында Қызыл Крест Халықаралық Комитеті 1921 жылы конференция ұйымдастырды. Кезекті конвенцияның бұрынғы құжаттардан айырмашылығы — тұтқын­дардың құқықтары жалпы соғыс жүргізу ережелері мен заңдарынан бөлініп, жеке мәселе ретінде талданды. Барлық ел жіберілген жоба ұзақ талқылаудан өтіп, соның нәтижелерін бекіту және жаңа конвенцияны қабылдау үшін 1929 жылы шілдеде Женевада 47 мемлекет қатысқан конференция өткізілді. Сөйтіп 1929 жылдың 27 шілдесінде «Соғыс тұтқындарын ұстау туралы» арнаулы конвенция жасал­ды. Ол құжатта тұтқынға алынған әскерилердің репатриацияға дейінгі аралықтағы барлық құқықтары көрсетіліп, тұтқындаушы мемлекеттердің міндеттері толық түрде белгіленді (тұрмыс жағдайы мен құқықтары, жаралылар мен ауру тұтқындарды күту, тұтқындаушы жақтың мiндеттерi, тағы басқа бірқатар маңызды ережелер). Бұл тізімнің қатарын 47 мемлекет толықтырды.

Женева келісімі бойынша тұтқындар тіркеуге алынып, тізімдері протектор-мемлекетке (Швейцарияға) берілетін. Тұтқындар лагерін Қызыл Крест өкілдері тексеретін. Әрі оларға берілетін тамақ мөлшері тұтқындаушы елдің тылдағы әскери бөлімдерінде берілетін мөлшерден кем болмауы тиіс. Жаңа құжатқа сәйкес, тұтқындар туған елінен сәлемдеме алуға және Қызыл Крестен азық-түлік, витамин, дәрі-дәрмек алуға, тіпті лагерьдегі ауыр жағдай туралы арыздануға құқығы бар болатын.

Германия бұл келісімге 1934 жылдың 21 ақ­панында қол қойдыi Reichsgesetzblatt. Teil II. Jg. 1934. Hrsg. vom Reichsministerium des Innern. Berlin, 1935, б.227. . Бірақ Кеңес Одағы Женева конвенциясына қосылған жоқ. Сталиндік басқару жүйесі елді онсыз да алып түрмеге айналдырғанын еске алсақ, аталған келісімдерден неліктен бас тартқанын түсіну қиын емес. Ал Кеңес үкiметi Патшалық Ресей шетелдермен жасаған барлық келiсiмдердің күшiн жойғандықтан, ендi оның Гаага келiсiмiне де қосылмайтынын көрсетіп берді. Кеңес Одағы осылайша Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде жауынгерлерін халықаралық құқық негiзiнде қорғану мүмкiндiгiнен айырды.

Екінші дүниежүзілік соғыста Германияның кеңестік тұтқындарға деген көзқарасы алғашқы кезден-ақ бірден аңғарылды. Өйткені А.Гитлер Кеңес Одағына қарсы соғыста «бұл тек қарулы күрес қана емес, бұл — екі дүниетанымның қақтығысы»iKriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht. Frankfurt am Main, 1965, Bd. 1, S.340. деген сөзді жиі айтқан. 1941 жылы 30 наурызда өткен жиналыста Гитлердің сөйлеген сөзінен үзінді келтірген Франц Гальдер күнделігінде:

Кеңес Одағының халықаралық келісімдерге қол қоймауы фашистік Германияның оң жамбасына дөп түсті. Сол себепті «Барбаросса» жоспарына сәйкес 1941 жылы 16 маусымда алдағы соғыста кеңестік тұтқындардың тағдырын айқындайтын арнайы бұйрық шықты. Бұл құжаттағы нұсқауда:

Ал бұл құжатта келтірілген келесі мәселелер халықаралық келісімдерге мүлде сәйкес келмейтін. Онда көрсетілгендей, соғыс тұтқындары шаруашылыққа емес, әскердің тікелей мұқтаждары үшін пайдаланылуы мүмкін еді. Әрі жұмысқа ақы төленбейтін. Офицерлер мен санитарлық құрам жалақы алмайтын, сондай-ақ қарулы күштердің ақпараттық бөліміне соғыс тұтқындары туралы деректер жіберілмейтін.

Бұдан басқа да тыйымдарға тоқталсақ: тұтқындарды тамақтандыру арнайы бұйрықта көрсетіледі; оларды қорғаушы мемлекеттермен немесе көмектесуші ұйымдармен байланыс жасауға тыйым салынады; тұтқындаушы мемлекет алдында тұтқындардың мүддесін қорғауға өкілеттік алған сенімді адамдар тұтқындарға жіберілмейді; тұтқындарға қарсы қылмыстық сот ісін жүргізу Женева келісімімен шектелмейді. Бұл Гаага келісімінің 6, 7, 14, 15, 16, 17-баптарына, Женева келісімінің 23, 31, 34- 41, 43, 44, 77, 79-баптарына қайшы келетін. 1941 жылдың 8 қыркүйегінде фашистер әскеріне де кеңестік тұтқындарға қатал қарау және аяушылық танытпау турасында бұйрық түседі. Алайда Германиямен қатар Кеңес Одағы да тұтқындарға қатысты халықаралық құқықтық ережелер мен заңдылықтарды сақтамағаны даусыз.

Соғыс басталған алғашқы айларда-ақ майдан, армия мен дивизия штабтары арасындағы байланыстар үзіліп, соның салдарынан мыңдаған жауынгер мен офицер қоршауда қалды. Сол уақытта оларды жаппай тұтқындау басталған еді. Жоғарғы әскери басшылық пен жергілікті бөлімдер арасында байланыс ажырап, жеке бөлімдердің іс-әрекеті дұрыс үйлестірілмегендіктен әскер бей-берекет кері шегінді. Мұның өзі қаза тапқан, жараланған, тұтқынға түскен немесе хабарсыз кеткен жауынгерлер жайында мәлімет жинап, штабтарға тапсыруға кедергі жасады. Бір ескеретіні, осы кезеңге қатысты неміс және кеңес мәліметтеріне сенім арту қиын. Өйткені идеологиялық насихатты үдеткен екі тарап нақты, ақиқат хабарлар бере қоймаған. Неміс ғылыми әдебиетінде де кеңестік тұтқындардың саны әртүрлі көрсетіледі. Иоахим Хоффманның зерттеуінде олардың жалпы саны 5,24 миллион екені, ал оның 3,8 миллионы соғыстың алғашқы айларында тұтқындалғаны айтыладыiХоффманн Й. История власов­ской армии / пер. с нем. Париж, 1990, с. 106. .

Ал неғұрлым толық мәлімет Кристиан Штрайттың еңбегінде берілген: 1941 жылдың желтоқсанында кеңестік соғыс тұтқындарының саны 3 350 000 адам, 1942 жылдың шілдесінде — 4 716 903 адам, 1943 жылдың қаңтарында — 5 003 697 адам, 1944 жылдың ақпанында — 5 637 482 адам, 1945 жылдың ақпанында — 5 734 528 адам болған. Үшінші Рейх лагерьлеріндегі 3,3 миллион кеңес тұтқыны, яғни барлық тұтқынның 57,8%-ы аштықтан, ауыр азаптан және түрлі жазалаудан қаза тапқан [1, 244–246 бб.]. Бірақ ресейлік деректердің шетелдік мәліметтерден көп айырмашылығы бар. Ресей Федерациясы Президенті жанынан құрылған А.Н.Яковлев басқарған Саяси жазалаулар құрбандарын ақтау комиссиясы осы мәселені зерттеу тұрғысында мынадай қорытындыға келген: «1941–1945 жылдардағы соғыс тұтқындары туралы нақты және сенімді мәлімет жоқ. Герман қолбасшылығы ресми мәліметтерінде 5,27 миллион деп көрсетеді, ал Ресей Федерациясы Қарулы күштері Бас штабының дерегі бойынша, тұтқындар саны 4 миллион 59 мың»iСудьба военнопленных и депортированных граждан СССР. Материалы Комиссии по реабилитации жертв политических репрессий // Новая и новейшая история, 1996, № 2, с. 91.. Демек кеңес соғыс тұтқындары мен тұтқында қаза тапқандардың нақты саны әлі күнге толық анықталмаған. Ал қазақстандық соғыс тұтқындары туралы мәліметтер әртүрлі және кейде бірі-біріне қарама-қайшы келіп жатады.

Кеңестік соғыс тұтқындары алғашқы жылдары көп қырылды. Сондықтан 1941–1942 жылдың қысынан аман қалған тұтқындар саусақпен санаулы болатын. 1941 жылдың 14 желтоқсанында А.Розенберг Гитлермен кездескенде министрлікке генерал Китцингер келіп, кеңес тұтқындары қамалған лагерьлерде күн сайын 2500 адам аштықтан өлетінін айтты деп хабарлағанiNazi Conspiracy and Aggression. Vol.IV. Washington, 1946, P. 57. . Соғыстың алғашқы жылында немістердің «Оңтүстік» әскерлер тобының қолындағы өлім-жітім жазылған дерекке көз жіберсек: №160 дулагтағы кеңес тұтқындарының 27,8%-ы, №205 дулагта — 82,6%-ы, №346 шталагта — 80,1%-ы қаза тапқан. Польша жеріндегі лагерьлерде 361 мың тұтқынның 1941 жылдың 20 қазанына қарай 54 мыңы қайтыс болғанiKriegsgefangene / Wojennoplennye. Sowjetische Kriegsgefangene in Deutsch­­­land – Deutsche Kriegsgefangene in der Sowjetunion. Hrsg. Haus der Geschichte BRD. Düsseldorf, 1995, S. 163-164. .

Соғыстың алғашқы айларында немістер кеңестік тұтқындарды түрмеге сыймағанын мектептерге, қираған кәсіпорындардың ғимаратына, ашық кен орындары мен сыммен қоршалған ашық далаға қамаған. 1941 жылдың шілде-қыркүйегінде осы секілді уақытша лагерьлерге тоғытылған тұтқындар жаппай қырыла бастады. Мысалы, 1941 жылдың 10 шілдесінде Тодт ұйымы мекемесіндегі Шығыс министрлігінің (Басып алынған Шығыс аймақтар жөніндегі министрлік) өкілі X. Дорш министр А. Розенбергке Минск лагеріндегі тұтқындардың адам айтқысыз ауыр жағдайы туралы:

Лагерьдегі жағдай адам төзгісіз еді. Таңнан қара кешке дейін ауыр жұмыс істейтін кеңестік тұтқындар бар-жоғы 1 300 калория қуаты бар тамақ ішетін. Әсілінде адам денсаулығы қалыпты жағдайда болу үшін күніне 3 000 калория қажетiPolitisches Archiv des Auswärtigen Amts, R 105173, Bd. 9. . Батыс елдері Халықаралық Қызыл Креске ақша бөліп, оған өздерінің тұтқынға түскен азаматтарына азық-түлік пен дәрумендер сатып алып, лагерьлерге жеткізуге жағдай жасады. Тіпті отбасыларынан сәлемдеме алып отырды. Алайда Кеңес өкіметінің халықаралық келісімдерге қол қоймағанның кесірінен бұл тұтқындар бәрінен қағылды.

Кеңестік соғыс тұтқындарының ауыр жағдайы ғылыми әдебиетте көп зерттелді. Өкінішке қарай, азиялық нәсілді тұтқындардың, соның ішінде түркістандықтардың тағдыры арнайы жеке зерттелмей келеді. 1941 жылдың мамыр айында Германия Қарулы күштерінің (Вермахт) Жоғарғы штабы дайындаған «Ресейдегі әскерлер тобының тұғырнамасын анықтауға бағытталған нұсқаулар» дейтін құжатта нацизмнің нәсілдік теориясына хабар беретін:

Бұл бұл ретте Гитлердің Азия өркениеті Еуропа үшін аса қауіпті деп сипаттап: «Енді не себептен қытайлықтар моңғолдардың шапқынынан қорғану үшін қорған тұрғызғаны түсінікті, бізге де Орта Азияның бұқарасынан қорғанатын алып қорған керек...», – деген болатынiPicker H. Hitler’s Tischgespräche im Führerhauptquartier. – Stuttgart: Propyläen Verlag, 2003, P.69..

1941 жылдың 24 шілдесіндегі бұйрықта Кеңес Одағы әскерінің қатарында тұтқынға түскен азиялықтарды Германия жеріне әкелуге тыйым салынды. Сондықтан олар жаулап алынған елдердегі лагерьлерге қамалды. Жоғарғы Қолбасшылық мұның себебін сырт түрі еуропалықтарға ұқсамайтын тұтқындар Үшінші Рейх жерінде ауыл шаруашылығында жұмыс істеуге жарамайды деп түсіндірді. Cоғыс тұтқындарына қатысты саясатқа жауапты қызметкерлердің көпшілігі жоғарыда айтылған ескертулерден соң азиаттарға айрықша сенімсіздікпен қарадыiDallin A. Deutsche Herrschaft in Russland 1941-1945. Düsseldorf, 1958. S.425. . Алайда сол уақытта жұмыс күшіне мұқтаж Германия экономикасы бұл тыйымды өзгертуге мәжбүр еткен сыңайлы. Себебі 1941 жылдың 2 тамызында Вермахт Жоғарғы қолбасшылығы №5015/41 бұйрық шығарып, «егер қажет болса, шығыс облыстардан азиялықтар мен неміс тілін білетін кеңес тұтқындарын тасымалдауға өтініш беруге болады»iStreit Ch. Keine Kameraden, S. 385. деген нұсқау берді.

Кеңестік соғыс тұтқындарының ұлттық құрамына қатысты мәліметтер жоқтың қасы. Генерал-полковник Г.Ф. Кривошеевтің жетекшілігімен бір топ авторлар дайындаған статистикалық жинақта бір ғана мәлімет бар: соғыстың аяғында және аяқталған соң тұтқыннан 1 836 562 адам қайтып оралған; оның 1 миллионға жуығы Қызыл Армия қатарына қайта шақырылған; 600 мыңы жұмыс батальондары қатарында өнеркәсіпке жіберілген; 339 мың адам тұтқын кезіндегі белгілі бір айыптары үшін Ішкі істер халық комиссариатының лагерьлеріне жіберілген; қайтып келгендердің қатарында 23 143 қазақ барiКөкебаева Г.К. Талқыға түскен тағдыр: түркістандық соғыс тұтқындары. Монография. Алматы, 2022, Б.64. .

Неміс құжаттарында Қазақстан мен Орта Азия ұлттарынан шыққан соғыс тұтқындары «түркістандықтар» деген атаумен біріктірілген еді. Десе де тұтқындағы түркістандықтардың саны жайында мәліметтер аз және көпшілігі бір-біріне сәйкес емес. Бұл кеңес тұтқындарының көп қырылған уақыты — 1941–1942 жылдың қысында түркістандықтар арасындағы өлім-жітім өте жоғары болғанымен тығыз байланысты. Құрлық әскерлері Бас штабының өкілі майор В.Услар 1942 жылдың 1 тамызында генерал Э. Кëстринг және доктор Р. Нидермайермен Миргородта кездескен кезде оларға соғыстың алғашқы қысында 100 мың түркі тектес тұтқындардың 80%-ы қаза тапқанын хабарлағанiHoffmann J. Die Ostlegionen 1941-1943. Freiburg, 1976, S.82. . Ал Ченстохов (Ченштахау) лагерінде 1941 жылдың күзінде 32 мың түркістандық тұтқында болған. Қаһарлы қыс айларында 30 мың түркістандық сүзек ауруы мен аштықтан қырылған. Олардың арасында майданда алған жарақатынан өлгендер де баршылық. Ақыры 1942 жылдың көктемінде легион қатарына жазылуға шақырушылар келгенде бұл лагерьде бар-жоғы 262 түркістандық тірі қалған екенiNeulen H.W. An deutscher Seite. Internationale Freiwillige von Wehrmacht und Waffen SS. München, 1985, S. 326. .

Кеңестік тұтқындардың қатарындағы түркістандықтардың нақты саны көрсетілген мәліметті Германия Қарулы күштерінің Жоғарғы қолбасшылығының (Oberkommando der Wehrmacht) 1942 жылы Неміс Қызыл Крест қоғамына жіберген «Империя мен жаулап алынған жерлердегі аз халық өкілдері мен азиаттардың саны» деген құжаттардан көреміз. Үшінші Рейх, Бал­тық жағалауындағы елдер, Украина және Польшада орналасқан лагерьдегі тұтқындар саны бұл құжатта жеке ұлттар мен этностарға бөлініп қарастырылған. Үшінші Рейхтің әскери округтары, Әскери-әуе қарулы күштері, Балтық жағалауындағы елдер, Украина, Польша, Норвегия лагерьлерінде 1942 жылдың 1 сәуірінде — 17 561, 1 қарашасында — 41 410 түркіс­тан­дық тұтқын болғанiBundesarchiv – Militärarchiv, RH 53-17/42. .

Соңғы жылдарда саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау мәселесі бойынша құрылған Мемлекеттік комиссия біршама жұмыс атқарды. Арнаулы архив қорларын зерттеу және жарияланған деректерді зерделеу нәтижесінде қазақстандық тұтқындар санын, олардың кейінгі тағдырын зерделеу бағытында бірталай нәтижелерге қол жеткіздік. Соның нәтижесінде 1939–1945 жылдары тұтқынға түскен 65755 қазақстандық жауынгер мен офицер туралы, тұтқында қаза тапқан 4082 қазақстандық туралы нақты мәліметтер анықталды.

Кеңес әскери тұтқындарының қасіретті тағдыры Екінші дүниежүзілік соғыстағы қанды қырғын мен аяусыз қылмыстың көлеңкелі ізі ғана емес. Сондай-ақ ол қатыгез саяси жүйе миллиондаған адамды еркіндігінен айырып қана қоймай, тұқымын тұздай отырып, халықтың жадынан біржола өшіре алатынын айғақтайды. Бүгін, одан бері ондаған жылдар өткенде ғана шындықтың беті ашылып, есімі ел есінен ұмытылған қазақстандықтар үшін әділет орнайды деген үміт пайда болды.