Кеңгір көтерілісі

Лагерь тәртібінің жұмсаруына қатысты алғашқы қадамдар жұрт күткендей ауқымды бола қоймады. Соның салдарынан 1953 жылдың 26 мамыры мен 4 тамызы аралығында 16 000-нан астам тұтқын қатысқан ең үлкен Норильск көтерілісі бұрқ ете қалды. Бұған қатарлас, яғни сол жылдағы шілденің аяғынан тамыздың басына дейін Воркута маңындағы Речлагта да сотталғандар көтеріліске шықты.

Тұтқындағылардың басым көпшілігіне саяси айып тағылған “Степной лагерь” (Дала лагері) ерекше лагерь санатына кіретін. Оның құрамында 75 шақырым радиуста шашырай жатқан алты бөлімше болды. Лагерь әкімшілігі үшінші бөлімше төңірегінде, яғни Жезқазған маңындағы Кеңгір ауылында орналасқан еді. Қазір бұл жер қаланың бір бөлігіне айналып кеткен. Көтеріліс те осы жерде өтті.

1954 жылдың маусым айындағы мәліметтер бойынша, Степлагтың барлық алты бөлімшесінде 20 000 шамасында тұтқын отырған. Олардың қатарында орыс, беларус, поляк, неміс, қазақ, молдаван, өзбек, еврей, армян, грузин, татар, шешен, әзірбайжан, түркімен, ингуш, қытай, тәжік, корей, қырғыз, жапон, румын, грек, удмурт, ирандық, фин, карел, башқұрт, ауған, түрік, моңғол секілді 30-дан астам ұлт өкілі бар екен. Барлық тұтқынның 46%-ы украиндар, шамамен 22%-ы Балтық елдерінен шыққан адамдар еді.

Степлаг тұтқындарының көпшілігі, нақтысы 70%-ы отанына опасыздық жасады деген айыппенi58.1-бап сотталған. Көтеріліс басталған үшінші бөлімшеде 5 617 адам отырған, оның 3 203-і — ер кісі, 2 414-і — әйел болған. Алғашқылары бөлімшедегі екінші және үшінші пунктілердің тұтқыны саналса, әйелдер бірінші пунктіде өмір сүрген. Пунктілерді бір-бірінен биік саман қабырғалар бөліп тұрған, ал әйелдер мен ерлердің аймақтары арасында шаруашылық аула орналасқан.

Кеңгір көтерілісінің себебіне қатысты тарихшылар түрлі пікір айтады. Ең ықтимал нұсқа бүлік Компартияның ізгілікке бет бұрғанына қарамастан, тұтқындарға деген қарым-қатынасты қатаңдатып жіберген лагерь әкімшілігіне қарсы бағытталды дегенге саяды. 1954 жыл бастала салысымен Степлаг әкімшілігі сотталғандарға бірнеше рет оқ жаудырған болатын. Бұдан қаза тапқандар да бар еді.

Ал қылмыстық баптар бойынша сотталғандарды үшінші бөлімшеге көшіру жағдайды ушықтырып жіберді. Бұл — лагерь әкімшілігі жиі қолданатын тәсіл еді, яғни нақты қылмысы үшін түрмеге түскендер саяси тұтқындарға ықпал етеді деген сенім болатын. Бірақ бұл жолы екі топ бірігіп кетеді.

Мамыр айының ортасына қарай айдауылдар автоматпен кезекті рет тұтқындарды атқылап, бірнеше адамды өлтіріп, жаралайды. Осы оқиғадан соң қамаудағылардың шыдамы таусылып, 17 мамырға қараған түні Кеңгір көтерілісі басталды.

Кеңгір ауылына ГУЛАГ, ҚазКСР ІІМ, КСРО прокуратурасының жоғарғы басшылығы келген кезде, яғни 19 мамырда көтерілістің алғашқы кезеңі аяқталды. Лагерьдегі ел жұмысына оралды.

Бірнеше күнге созылған келіссөздер әкімшіліктің екі тарап бекіткен келісімді орындауды ойға да алмағанын көрсетіп берді. Сөйтіп, 24 мамырға қараған түні көтеріліс жаңаша қарқын алды. Тұтқындар қойған талабының орындалуына кепіл ретінде келіссөздерге Орталық Комитет Президиумының мүшесі немесе Компартия Орталық Комитеті хатшыларының бірі қатыссын деуден айнымады. Олардың талаптарының арасында келесідей дүниелер болды:

Басшылықтың бұйырығына сәйкес, ІІМ және прокуратура комиссиясы 25 маусымнан 26-на қараған түні үшінші бөлімшенің тұтқындар тұратын аймағына 1600 әскери сарбаз мен 98 ит жіберді. Көтерілісті басу үшін алғаш рет танк қолданылып, Т-34 модельді бес техника лагерьге басып кірді.

Ресми дерекке сүйенсек, арнайы операция барысында 37 адам қаза тапқан. 61 адам жарақаттанып ауруханаға түскен, оның тоғызы кейінірек көз жұмған. Ал әскерилер арасынан 40 шақты сарбаз жарақат не контузия алған.

Кеңгір көтерілісі аяусыз басып-жаншылғанымен, бұл оқиға лагерьдегі тұтқындардың жағдайына оң ықпал етті. Себебі сол жылдан кейін сотталғандардың жағдайына көбірек мән беріле бастады. Ең бастысы, 1954 жылдың 16 қыркүйегіндегі Шешімге сәйкес, ерекше лагерьлерді қысқартып, еңбекпен түзету лагері ретінде қайта құру бұйрылды. Ал 1956 жылдың сәуірінде Степной еңбекпен түзету лагері жабылды.

Көтерілісшілер тарапынан келіссөзге қатысып, комиссия құрамында болған жеті адам өлім жазасына кесілді. Кейбірі үшін бұл үкім өзгертілді: олар 25 жылға бас бостандығынан айырылды. Мысал ретінде келіссөз тобының төрағасы болған, тергеу барысында куәлік берген Капитон Кузнецовты айтуға болады. Комиссия құрамындағы үш әйелдің бірі – Лидия Супрун 26 маусымға қараған түні көтерілісті басу кезінде қаза тапты.