3 сәуірде сөзсіз 20 ғасырдың ең ұлы тұлғаларының бірі деп мойындалған актердің туғанына жүз жыл толады. Qalam Марлон Брандоның өмірі мен шығармашылығының атаулы кезеңдерін саралап, ұлылығының мәні неде екенін түсіндіруге талпынып көрмек, сондай-ақ Брандоның Аркадий Северныймен, Жапониямен және сұмырай еркектікпен байланысатын тұсын тарқатады.
Кирк Дуглас — ғажап, иконаға айналған өте танымал актер, әйтсе де оның Брандомен салыстырғанда ұлы болып мойындалған кезі сирек. Қырқыншы жылдардың соңында ол бродвей қойылымы «Құмарлық Трамвайынан» жас бәсекелесін көргенде, Брандоның шеберлігін шамамен былай сипаттап еді: міңгірлеп бірдеңе дейді, мүлдем ойнамайды деуге болады. Біршама уақыт сахнада ештеңе, мүлде ештеңе істемеуі мүмкін, сөйтіп жүріп, кенет — жарылыс жасайды.
«Кенет жарылыс жасайтын» Марлон Брандоның мәнері, сыныпқа алдын ала кіріп алып еденге шашқа арналған лакты шашып тастап, сабақтың ортасында от қоятын мектеп кезінен бастап тұтас өмірінде ілесіп жүрді. Ол жергілікті Америка үндістерінің құқығын қорғап шықты (мұның белгісі ретінде «Оскардан» бас тартты), «Қара қабыландар» митиңінде ораторлығын көрсеттіi
Ли Страсберг,1
Түптеп келгенде, Станиславтың атақты «Сенбеймін», яғни ойының нандыра алмайды деген сөзіне айтарлықтай сұңғыла жауап!
Оның бойында неміс иммигранттарының қаны тулап жатыр, негізі ол Брандо емес, Брандау — бәлкім оның «Жас арыстандар» (1958) фильмінде фашист офицерінің рөлін соншалық солғын кейіпте сомдауының сыры осында (айта кетер болсақ, Израиль мемлекетін құрушының туды жалаулатқан рөлінде ол асып түсті). Ол рөлге әдемі еніп қана қоймай, ұзақ уақыт сол рөлде қалып қоятын: жақындарының айтуынша, Жапонияда түсірілген «Сайонора» фильмінен соң жанындағы әйелдерінен гейшалар мәнерін талап етіпті, ал қазір ғана айтып өткен «Жас арыстандар» туындысынан кейін кішігірім Гитлерге айналып шыға келген-тін. Фрэнсис Форд Коппола «Өкіл әкедегі» Вито Карлеоненің рөлін ұсынуға келгенде, салған жерден жағы шығыңқы адамның мәнерінде сөйлеуді меңгеріп алғанын, содан кейін барлығымен дәл сол кейіпте сөйлесуін доғармағанын еске алады.
Кирк Дугластың бармағын шайнатқан бродвейлік рөлінің кинонұсқасы саналатын Элиа Казанның «Құмарлық трамвайында» (1951) Стэнли Ковальскийдің атынан «Өзіңе қалай ыңғайлы — соны жаса, бұл менің ұраным» деп мәлімдейді. Бір жағынан мұны оның актерлік тәсілі деп санауға болады. Айтып өткенімдей, ол рөлге барынша табиғи, шынайы түрде енетін — ал қалғаны оған емес, сол рөлдің сапасына байланысты мәселе болатын (соншалық ауқымды емес биографиясына қарасақ, ол сомдаған рөлдердің шамамен үштен бірі — өтімді болды дей аламыз).
Осы тұрғыдан алғанда «Доктор Моро аралы» (1996) түсіріліміндегі эпизодтар көрсеткіш бола алады. Елуінші жылдардан бастап Брандоның рөлдерді жаттамағаны белгілі, оның орнына қағазға қарай салатын, еріншектігіне салып салмақты теориялық базаны феноменологиялық рухта тәпсірлейтін: бейне бір мұндай терең бойлау оның рөлді сомдауына табиғилық дарытатын әрі сырттан танылмаған, өзіндік эмоцияны табуына септесетін. Мұнысы Аркадий Северныйдың ақталуына қатты ұқсайды, ол да концерттерінде «әдеттегідей аяқ астынан маған жаңа бір мәтін ұстатып қойыпты — Құдайым-ай, ән өзіміз жайлы еді ғой!» дейтін еді. «Рөл өзіміз жайлы еді ғой!» деуге құқылы болу үшін Брандоның да сомдаған рөлінен дәл осындай тәуелсіз әсерді талап еткені даусыз.
Әрине, қартайған шағында ол тіпті ешқандай мәтін жаттамаған еді, былайша айтқанда құлағымен жұмыс істеді десек болады. Дубльдердің бірінде оның құлаққабы жергілікті полиция рациясына қосылып кетсе керек, Брандо мұны қаперіне де алмастан әлдебір тонау жайындағы мәтінді қайталай бастайды.
«Өзіңе қалай ыңғайлы — соны жаса, бұл менің ұраным».
ЕЛУІНШІ ЖЫЛДАР
Оның актерлік триумфы хронологиялық тұрғыда екі кезеңге бөлінеді. Елуінші жылдардың абсолют королі болды және жетпісінші жылдары жетістігін еселей түсті. Алпысыншы жылдары бұрынғы жетістігінің инерциясымен жүрген болса керек, ал сексен мен тоқсанда ауыз толтырып айтар ештеңе болмады — өте сирек әрі нашар ойнады, есесіне бірнеше рет Golden Raspberry антинаграда премиясында екінші пландағы тартымсыз ер адамның рөлі номинациясына ілікті.
Елуінші жылдары оның мансабы үш түрлі кейіпкердің бейінесінде тоғысты: «Жабайы» фильміндегі шашы өрілген қолынан сыра бөтелкесі түспейтін байкер, «Құмарлық трамвайындағы» бұрынғы поляк әрі барып тұрған бетпақ, оның да қолынан сыра түспейді, сосын үшіншісі, «Портта» фильміндегі сезімтал, көгершін асырайтын, бірінші кезекте қыздан сыра ұната ма, жоқ па — соны сұрайтын боксшы. Үшеуін де сезімге берілгіш жабайы күш-қуат пен дөрекі, соған қарамастан бейне бір сынып қалған, сыны кеткен тартымды жанның болмысы біріктіретіндей. Ли созылмалы депрессиядан қиындық кешеді, оның жараланған нәзік жан-дүниесі Брандоның тері сіңген алып та боркемік сұлу бейнесінде сөзге кедей қалыпта көрініс тапқан. Дәл осы физикалық таңғажайып бейненің ішінде жасырылған ыдырау күйі 20 ғасыр алыптары мен тұлғаларын өзіне еліктірді десек болады. Мысалы, Брандоға есі кеткен Эдит Пиаф бұл фильмді көруге он екі рет барған.
Күйреген қуат иесін паш ету оның басты айласы болды, экран бетінде үнемі құмыға жылайтын кейіпте көрінуінің түбі осында: «Трамвай» фильмінен бөлек, ол «Жабайы», «Соңғы танго», «Өкіл әке», «Алтын көздің жарқырауы» және т.б. туындыларда да көз жасын төгеді.
Күйреген жанды сомдауына келсек, Брандоның кинодағы ең алғашқы қадамының өзі Фред Циннеманның «Ерлер жайында» (1950) фильмінде мүгедек рөлде ойнауымен басталғаны қызық көрінеді және осы фильмнің кейбір сахналары «Париждегі соңғы танго» туындысының финалына сүрлеу салғандай әсер қалдырады, ол мүгедек арбасынан ауып түскен жандай бүкірейіп жатады. Бұл фильм оған өзі аса құмартқан әскери тақырыпты көтеруге мүмкіндік сыйлайды: ол мансабын әскери адамның рөлінде бастаған еді және соңғы ұлы туындысында да полковниктің рөлін сомдайды (шынайы өмірде Брандоны әскери академиядан қуып шыққан, кейін тіпті футболда тізесін жарақаттаған соң әскери қызметке жарамсыз деп таныған).
Елуінші жылдары оған тарихи кейіпкерлердің образын таңып көрген еді. «Вива Сапатада» тұтас кеудесін оқ шантаймен жапқан, ерекше мұрты көзге ұратын мексикалық көтерілісшінің рөлінде ойнады. Мұнда ол өзінен гөрі жетпісінші жылдардың жұлдызы Берт Рейнолдьске көбірек ұқсап қалған еді.2
1953 жылы оған бірінші рет Шекспирді сеніп тапсырды — «Юлии Цезарь» туындысында сұры өткір, батыл жанары өңменінен өтетін, «дүрдүйген ерні бар мылқау» Марк Антонияның рөлін алып шықты. Түсірілім кезінде Брандоға оның өзін кескіндеген псевдоримдік бюст сыйлайды.
1956 жылы ол Жозефинаға үйленгенге дейінгі императордың марсельдік қалыңдығының атымен аталған «Дезире» фильмінде Наполеон бейнесімен көрінді. Турасын айтқанда, одан сондай бір тартымды император шықпады, экпрессия жетіспеді (десек те, Лоуренс Оливье оның осы рөлін тым жоғары бағалады, «генийді — гений ойнап шыққан» деген сөздермен қорғаған да еді). Бұл жерде Наполеон күн батардағы аспан шапағының фонында балконға шығып тұратын ақырғы сахна маңызды — мұны «Париждегі соңғы тангода» қайтадан тағы да жарқырап, түлеп шығатын еркектің бейнесіне тән капитуляцияның көрінісі деп бағалауға болады. Келешекте экрандалатын «Тангоның» иірімдері «Сайонареде» де (1957) бой көрсетеді, бұл туындыда Брандо әскери ұшқыш болып ойнайды – өзін-өзі өлтірген жанның денесін ұстап жоқтайды, бөгде әйелге барын жайып салады және балалар туралы драмаға толы монолог айтады.
АЛПЫСЫНШЫ ЖЫЛДАР
Алпысыншы жылдары оның атағы жер жарды, десек те ол шығармашылық мүмкіндігін сарқып қатты еңбек еткен жоқ. Біріншіден, Брандо бұрынғыдай жас емес еді, ал әлем жаңа толқынмен, ең бірінші кезекте рок-н-ролл жұлдыздармен толысты. Екіншіден, ол алдын ала бес фильмге келісім-шарт жасап қоятын, Холлиудтың мұндай конвейері оған шабыт бермейтін. Бұған қоса ол «Бір көзді валет» (1961) атты режиссер ретіндегі алғашқы сегіз сағаттық дебютінің сәтсіз шығуына тым қатты ашулы болды. Ал ең бастысы: 1954 жылы анасы өмірден озды — осы сәттен бастап Брандо, өзінің айтуынша, фильмдегі ойнаған рөлімен басқа біреуді таңғалдыруға ұмтылмайтын болды.
Соған қарамастан 66 жылы америкалық басты киносыншылардың бірі әрі Брандоға табынушылардың бірі — Полина Кейл «Брандо, Америка батыры» деген атаумен мақала жариялады.
Алпысыншы жылдар Брандоға кем дегенде комик актердің амплуасымен қарауға зор мүмкіндік береді. Негізі комедия жанрында киноға түсуді ол елуінші жылдардың өзінде-ақ бастап кеткен еді, жапонның (!) рөлін сомдаған «Шай ішу рәсімі» (1956) фильміне назар аударсақ болады — қазіргі тілмен айтсақ мінсіз атқарылған кринж деуге болар еді.
Алпысыншы жылдары бұл кринж арта түсті. «Түнгі ертегілер» комедиясында ол мультипикациялық қасқыр кейпінде экранға шыққан еді, ақ дамбалмен атып шығып «айн, цвай, драй» деп айқайлайды және сал болып қалғандай түр жасайды — осы соңғы айтқан бөлшекті «Еркектердегі» (1950) өзінің рөліне жасалған пародия деп бағалауға болатындай. «Тәттіқұмар» (1967) эротикалық капустнигінде «Оскар» иесі ұшып жүрген үнді секс-гуруды сомдайды. Ал Чарлин Чаплиннің туындысы «Гонконг графинясында» (1967) барлығы көрінетін сары пижамадағы Софи Лоренге атылатын Сауд Арабиясының елшісі болып ойнайды. Соңғы сахнада ол бейне бір көп кешікпей жарыққа шығатын Бернардо Бертолуччидің фильмінен дәмеленгендей табиғи үйлесімде танго билейді. Әлгінде айтқан Полина Кейл мұны Брандоның ең нашар рөлі деп бағалады.
Алпысыншы жылдары ол қатысқан ең қызық фильм — сөзсіз, Элизабет Тейлермен бірге Джон Хьюстон режиссерлік еткен Карсон Маккалерстің жүйке жұқартар «Алтын көздің жарқырауы» романының экранизациясы болды. Брандо қайтадан майордың рөлінде, үстінде тағы да аппақ майка, бірақ оның сезімталдығы мен күйреген болмысы перверсияның қарқынды деңгейін паш етеді. Ол өзінің айнадағы бейнесімен сөйлеседі, қызметтестерінің тырдай жалаңаш күйін қиялдайды және қонақта болғанда күміс қасықтарды ұрлаудан қымсынбайды. «Сені жалаңаш әйел көшеге айдап шыққан кез болған ба еді» – деп маңызды түрмен Тейлор одан сұрайды да қамшымен осып-осып жібереді. Оның бұған дейінгі кейіпкерінің бірін «Бір көзді валетте» жазалаған сәт болған, рас ол кезде әйел емес еді.
ЖЕТПІСІНШІ ЖЫЛДАР
Жетпісінші жылдар Брандо үшін ағылшынға айналған америкалық жазушы Хенри Джеймстің «Винттің бұрылысы» атты атақты новелласының желісінде түсірілген әдемі ағылшын фильмі «Түнгі келімсектермен» (1971) басталды. Онда ол шаруашылықта жұмыс істейтін жылқышының рөлінде ойнайды, бейне бір алдын ала «Париждегі соңғы тангода» қажетіне жарайтындай етіп жартылай зорлыққа толы эротикалық сахналарды, «адам туғанда және өлгенде қиналады» дейтін монологтарын репетициядан өткізгендей әсер қалдырады.
Бұл ол түскен фильмдердің ең мықтыларының бірі, дегенмен прокаты көңілден шықпады, ал The New York Times сыншылары Брандоның дәуірі аяқталды деген үкім шығарып та тастады.
Брандо бұрынғы даңқын түгел дердік Шекспирдің арқасында қайтарды деуге болады: бұған Марио Пьюзоның «Өкіл әке» романын Фрэнсис Форд Копполоның экранизациялауы себеп болды дей аламыз, себебі кинокартинаның сәтті болуына көп жағдайда Брандоның шекспирлік буырқанған қуат пен толыққанды бейнені кәміл түрде алып шығуы септесті. Мафиоз дон Карлеоне оның Король Лирі болды әрі өлмес даңқ сыйлады. Қалай болғанда да өгей әкенің рөлінде Брандо шыңына шықты, еріне сөйлейтін өзіне тән міңгірлеу стилі актерлік дикцияның басты негіздерін есепке алмау болса да, бұл жерде кейіпкердің мінезін толық ашты, тіпті өзегіне түсірді деуге болады.
1972 жылы «Оскар» үшін бәсекеде дәл сол «Өкіл әкенің» арқасында Брандо алдын орап кеткен Лоуренс Оливье шекспирлік классикалардың ішінде Лир ең қарапайым әрі оңай кейіпкер деген еді. Десек те бұл сөзін Корлеоненің партиясын әуел баста Оливьенің өзіне ұсынуды ойласқандықтан айтқан болса керек.
Ашығын айтқанда, Марлонның бұл рөлді алуына лобби болған роман авторының өзі еді — Paramount продюссерлері оны кесімді түрде қаламайтынын айтқан, он шақты коммерциялық сәтсіздіктерінен кейін Брандо бұл рөлді құртқаны былай тұрсын, әйеліңізбен немесе тағы біреумен ойнастық жасаудан да тайынбайды деген де еді. Кітаптың өзін, әрине, Брандо оқымаған, бірақ Пьюзо сценарийді дәл соған шақтап жазып шықты, тіпті не үшін екені түсініксіз романның мәшінкеде басылған нұсқасын оған жіберген болатын.
Дон Карлеоне рөлі — оның Лирі болса, «Париждегі соңғы тангодағы» ләззатқа салынып тозаққа екінші рет түсетін Пол оның Гамлетіне айналды. Фильмнің басында Бир-Хаким3
«Соңғы тангода» Брандоның актерлік мәні мен қырлары бір араға тоғысқандай. Ол еденде жиырма жыл бұрынғы Стэнли Ковальскийдің үстіндегі ақ мәйкімен жылап жатады, бірақ мәйкі ендігі бұлшық етін бадырайтып көрсетпейді, киім ілгіште тұрғандай әсер қалдырады. Мұнда Таитиді айтып өтеді (онда бір кездері үйленген әрі арал сатып алған), тезек туралы есіне алуы «Түнгі келімсектердегі» қызметшінің рөліне сілтеме жасайды. «Сенің жалғыздығыңа жан ашу да, кешірім де жоқ», – бұл енді «Портта» фильміндегі цитатаны сөзбе сөз қайталау. Әскери тақырыптың да жаңғырығы байқалады: «форма атаулының барлығы құрыған нәрсе» деп түйеді Пол, ал өлерінен дәл алдында Жаннаға (Мария Шнайдер) әскери ізет ишарасын жасайды, Жаннаның өзі болса — полковниктің қызы.
Экранда ол сомдаған жаралы адамның күш-қуаты миф деңгейіне көтерілумен қоса сандырақ болып шықты — Time журналы Полдың гриміндегі суретімен мұқабасына шығарды (алғашқысы да, соңғысы да емес еді бұл), ал Болонья соты порнографияны насихаттау деген айып тақты. Осы фильмнен соң Брандо Бертолуччиді қарғап сіледі. Жалаңаштанған былапытқа толы сахналарда ойнауға тура келгендіктен ұялды деуге келмес (әрбірден соң Брандо шынайы өмірде одан да зорын жасайтын). Одан гөрі өзіне тән актерлік күштің буырқанған жарылысы тым қуатты болып шығып, өзін де аямады десек болады.
Артур Пеннаның «Миссури иірімі» (1976) вестернінде оның есімі титрде бақбақ гүлден құралған идиллияға толы фонда жазылған еді. Пеннамен бірге шығарған бұдан бұрынғы «Із кесу» (1965) фильмінде де ол заң қызметкерін сомдайды, әйткенмен қылықтары біртүрлі — оғаштығы сонша өлген адамды қабірден қазып алады, «көзің Саломейдікіндей, ал ернің Клеопатрадан» дейді де жылқылармен сүйіседі және құс асырауды жаны сүйеді.
Бұл фильмде ол өзі әзілдеп көңілдесім деп атаған Джек Николсонмен жұп болып ойнайды. Сол уақытта шеберлігінің шыңында болған Николсон жасы үлкен жолдасын басып озғандай көрінеді (немесе көңілдесін, ит біліпті ма?), бәлкім мұнда Брандоға ақ боз атпен сүйіскеннен басқа ойнайтындай ештеңе қалмаған соң да шығар (мұндай атпен, айтар болсақ, «Вива Сапатада» және «Алтын көздің жарқырауында» ойқастап та үлгерген еді).
«Соңғы тангода» ол өңі айналып өзгеріп шықса, «Осы күннің қияметі» (1979) фильмінде, керісінше, жарылардай болды (тура және ауыспалы мағынасында да кадрға сыймады, әйдік тақырлап алынған басы экранға сыймай жүрді) және тыныштық тапқан Будданың мәнерінде сызданып сөйледі десек болады. Оның полковник Курцы «Соңғы тангодағы» Полдың дон Карлеоне болуға ұмтылғанындай әсер қалдырады. «Балам менің кім болғым келгенімді түсіне алмайды» дейді полоквник, көбіне осы образы аралас рөлдеріне өзек болды: «Тангоның» соңында өлім аузындағы Пол балаларын еске алады, Вито Корлеоненің балаларының баршасмына қарғыс жабысады.
ЭПИЛОГ ОРНЫНА
«Апокалипсистен» кейін Брандо ресми түрде кинодан кететінін мәлімдеді. Іс жүзінде бұл қулығы болып, киноға түсуін тоқтатпағанымен, Круц оның шынымен де соңғы рөлі болды: мәселе, тіпті, кейінгі сценарий мен фильмдердегі рөлдерінің сапасына тіреліп тұрған жоқ, Брандо жәй ғана рөлдің рухын сезінуді қойғандай. Сонда да кейбір картиналар көруге тұрарлық: мысалы «Формула» (1980) фильмі. Бұл Марлон Брандоның секс-символ образымен қоштасқан алғашқы фильмі — мұнда ол ендігі көзілдірік киген, үстінен халат түспейтін, құлағында есту аппараты бар, тақырбас картофелиннің нағыз өзі. Комик зұлым-нацист бейнесіне қарап, небәрі бір жыл бұрын үрей мен моральдық террор атаулының көзі болған полковник Курцтің болмысынан жұрнақ та қалмағанына сену қиын.
Сексенінші жылдардың соңында Брандо «Құрғақ ақ маусым» (1989) атты Оңтүстік Африкадағы заң әділдігін сөз ететін тәп-тәуір фильмге түсіп, әділетті, бірақ тауы шағылған адвокаттың рөлін сомдайды — әбден қажыған, твид пиджак киген лаванда дәмі бар пастила шайнаған шалдың рөлінде.
Әлі күнге Брандоны ұлы актер деп ойлауымыздың себебі неде? Әрбірден соң, Дугластың айтуында Брандо актерлердің көбіне кері әсер етті және көп тағдырды қиратты, өйткені ол өзгеше, оның мәнерін қайталау тіпті де мүмкін емес. Ол өзінің артынан мектеп қалдырмады, тек қана нашар еліктеушілердің тобырын туғызды.
Оған арналған арнаулардың ішінен ескі болса да ескірмейтін екі мәтінді бөліп көрсетуге болады — Труман Капотенің «Нью-йоркерге» шығарған «Иеліктерін сөз еткен князь» очеркі, Брандо күмәнсіз гений, десе де сондай ақылды болып шықпаған тұлға ретінде сипатталатын қоңырқай әрі дәл проза. Кейіпкер бұл мәтінге қатты ашуланған да еді, әйтсе де Капотенің соншалық ашылып жазған дәнеңесі де жоқ (барын жайып салған мәтін керек болса, жоғарыда аталып өткен Дарвин Портердің «Brando Unzipped» кітабына жүгінген жөн, оны оқи отырып, Брандоның кітап басылып шықпастан бұрын о дүниелік болғанына еріксіз қуанасың).
Екінші басты мәтін Полина Кейлдің «Брандо, Америка батыры» эссесінің дәл өзі. Кейл күнделікті тәжірибеміздің орталық фигурасы бола отырып, ештеңені мойындамайтын батыр образын бейнелеп, назар аудартады (күнделікті бұл жерде кілт сөз). Кейл оның ұлылығын қатып қалған, сіңісті болған актерлық кодының жоқтығымен әрі ішкі қайшылықтарымен ойнау қабілетінің болуымен түсіндіреді. Оның әрбір персонажының бойында соншалық биік емес америкалық арман бар, бірақ ұлы америкалық қайғы соның барлығынан асып түседі. Кейлдің түсіндіруінде Брандоның әрбір персонажы сондай шыншыл, көрерменге сондай жақын болып кетеді, сол арқылы кионадағы актерлық шеберліктің жаңа өлшемі пайда болады: «Ол күйбеңнен сондай азат. Ол образдың тұнық етіп алып шығады, кейіпкеріне ішкі тұтастықты дарытады».
Оның жыртқыш түйсігі шыңдалған талантымен қосылып «өзіңе қалай ыңғайлы — соны жаса» деген әдепкі сөз қарғысқа айналатындай, ал міңгірлеген атақты мәнері періштелердің жойылған енох тілін еске салатындай кемелдікке шығуына септесті.
Француз жазушысы әрі Брандоның замандасы Ромен Гаридің интервью кітабында мынадай жолдар кезігеді: «Барлығын уысында ұстасығысы келетін, менмендік пен айырылып қалу үрейінен тұратын мыңдаған жылдардан бері жалғасып келе жатқан еркектің күші мен еркектің сұмырайлығы бар». Әлдекім жоғарыда айтылғандарды ерікті не еркісіз түрде экраннан өзіне сіңіріп алса, онда бұл күмәнсіз Марлон Брандо — біз әлі күнге оның мыңжылдық тартымдылығының иелігіндеміз.