ТАРАҚ ТУРАЛЫ МИФТІК ХИКАЯ

Тарақ — дала мәдениетіндегі ежелгі әйелдердің жерлеу рәсімінің маңызды атрибуты. Бұл туралы «Тақсай ханшайымы» деп аталатын ағаш тарақ айқын мысал бола алады. Бұл — Батыс қазақстандық археолог Яна Лукпанова ашқан сармат әйелінің қабірі. Оның жерленгеніне 2,5 мың жыл болған. Қабірден алтын әшекейлер, айна, ат әбзелі, екі күңнің денесі және әртүрлі қасқырдың екі сирағы, тістері және теректен жасалған тарақ секілді ерекше заттар салынған қорап табылған.

Әбден тозығы жеткен тарақ пен «Тақсай ханшайымының» киімі Қырым Алтынбековтің зертханасында қалпына келтірілген. Тарақ екіжақты болып шықты — бір жағында 13 ірі тісі болса, екінші жағында 79 ұсақ әрі жақын орналасқан тістері бар. Мұндай тарақтар біздің әжелерімізде де болған. Бірақ сармат ханшасының тарағының орталық бөлігі өте шебер ойып жасалған шайқас көрінісімен безендірілген. Онда қос ат жеккен арбада тұрған екі адам, ал екінші жағында аттардың шылбырынан ұстаған жаяу сарбаз бейнеленген. Арба ахеменидтердікі, ал оған қарсы тұрғаны сармат сарбазы деп болжанған.

Әйелдің қабірінен тарақ пен айна табылуы алғашқыда қарапайым нәрсе сияқты көрінер, жай ғана әйелдің сүйікті бұйымдарын қабіріне қоса көмген дерсіз. Алайда дала жауынгерлерінің белгілі кезеңдерде шаш өсіргені анық. Мысалы, Украина даласында орналасқан қыпшақтардың тас мүсіндеріндеiоларды қазіргі кезде балбал деп қате атайды, дұрысы бәдіз немесе сынтасбұрымды жауынгерлер бейнеленген. Бірақ ғұн мен қыпшақ көсемдерінің қабірінен тарақ емес, мысалы, қазандар табылған. Бұл — енді басқа әңгіме.

Екінші жағынан, Еуропада ерте орта ғасырлардан бастап литургиялық немесе салтанатты тарақтар белгілі болған. Бұл тарақтарды діни рәсімдердің алдында епископтар мен патшалар шашын тараған. Қызығы, ортағасырлық Еуропада күнделікті тұрмыста біржақты тарақтар пайдаланылса, ал салтанатты рәсімдерге арналған тарақтар екіжақты болып, күрделі өрнектермен безендірілген. Бұл тарақтар Тақсай ханшайымының тарағына өте ұқсас. Бұл байланыс Ұлы қоныс аудару дәуірінің ықпалы болуы мүмкін бе деген сұрақ туындайды.

Мифология зерттеуші Серікбол Қондыбай қазақтың «тарақ» сөзін «дарақ» (ағаш), «терек» (терек ағашы), «тарау» (шаш тарау), «тармақ» (бұтақ), «тар» (орысша «тесный»), «тарқау» (шаштың немесе арқанның тарқатылуы) сөздерімен байланыстырады.

Шынайы тарақ көптеген тістерден тұрса да, қазақтардың «тарақ» таңбасы үш тісті болып бейнеленеді. Бұл таңба Еуразия халықтарының ежелгі мәдениеттерінде кездесетін үш тіс бейнесіне ұқсайды. Мұндай таңба қазақтың кейбір руларына, мысалы, арғынның тарақты руына және төре әулетіне — Шыңғыс тұқымына тән.

Бұл таңбаның генезисін б.з.д. 1 мыңжылдықтың екінші жартысында өмір сүрген юэчжи-кушан әулеттерінен байқауға болады. Бұл таңба юэчжм-кушан билеушілерінде үш не төрт басты айдаһарды (аштак) бейнелеген. Көк түріктердіңi6–8-ғғ.дәуірінде үш немесе төрт тісті тарақ түрінде келетін таңба аштак түріктерінің таңбасы ретінде танылған. Аштак әулеті Қоңырат руына тиесілі ханымдық (қатундық) әулеттен шыққан. Қазіргі уақытта қоңырат руы Орта жүз құрамына, сондай-ақ басқа түркі халықтарына кіредіiЮ. Зуев, «Ранние тюрки». Алматы, 2002, 156-б..

Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде айдаһар бейнесі көбінесе теріс мәнде. Бұл шығыс мәдениеттерінің ықпалы еді. Алайда түркі халықтарының өзінде айдаһардың бейнесі рухани баба, қамқоршы, алғашқы ана ретінде оң сипатқа ие. Алтай түркілерінде бала босанған аналар мен нәрестелердің қамқоршысы саналатын Ұмай ана «тарақ тәрізді басы бар» деп бейнеленеді. Мысалы, телеуіттердің шамандық дұғаларында Ұмай анаға «тарақ тәрізді басы бар Ұмай ана» деп сиынадыiН.П. Дыренкова, «Умай в культе турецких племен», 1928, 64-б.. Түркітанушы А.М. Сагалаев бұл сөзді «тарақ шашты Май-äнä» (орысша «с гребневидными волосами Май-äнä») деп аударады. Ал Алтай Республикасының Құрметті қайраткері Тамара Мендошева-Мұқанованың айтуынша, бұл фразаның түпнұсқасы «тарақ мүйізді Май ене» (орысша «Тарак мусту Май ене») деп айтылады. Алтайлықтардың түсінігінде «тарақ» үш тісті бейне болғандықтан, бұл тіркес «үш мүйізді Ұмай ана» деп түсіндіріледі.

Алтай телеуіттерінде «Уч Мусту Бай Оны» (Үш мүйізді қасиетті ана) бейнесі де кездеседі.

Түркітануда ең көп талқыланатын мәселелердің бірі — Ұмайдың иконографиясы. «Үш мүйізді» бас киім немесе үш тісті тәж киген әйелдің ежелгі бейнесін кейбір зерттеушілер (ең алдымен археолог Л.Р. Қызласов) Ұмаймен байланыстырады. Ал басқа зерттеушілер (мысалы, шаманизмді зерттеуші Л. Потапов) бұл гипотезаны үзілді-кесілді жоққа шығарады. Әсіресе мұндай бас киім киген ер адамдардың бейнелері белгілі болғандықтан, бұл әлі күнге дейін даулы сұрақ.

Шығыс Алтайдағы Құдырғын қорымынан жүз жыл бұрын С.И. Руденко басқарған экспедиция «үш мүйізді» әйелдің ерекше бейнесін тапты. Бұл бейненің мерзімі шамамен біздің заманымыздың 7-ғасырына жатады. Бейне шамамен 40 см болатын тастың бетіне қашалған және ол баланың қабірінен табылған.

Егер бұл бейнені біртұтас көрініс деп есептесек, ол тастың үш қырында орналасқан. Кейбір түркітанушылар үлкен бет бейнесін Тәңір ретінде, үш тісті тәж киген әйелді — Ұмай, оның артында ханымын немесе басқа Құдайды, сол жағында оған табынушы жауынгерлерді бейнелеген деп түсіндіреді.

Баланың басын батысқа қаратып жерленген. Ал бұл сол уақыттағы дәстүрлерге сай келмейді. Сондықтан кейбіреулер оны христиан болған деп болжап, таста үш бақсының жаңа туған Исаға табынуы бейнеленген деп есептейді. Тағы бір нұсқа бойынша, бағынышты тайпаның өкілдері үстемдік етуші тайпаның өкілдерінің алдында бас иіп тұр. Таста үш мүйізді бас киім киген, сырға таққан, салтанатты киініп тұрған әйел ғана емес, тізерлеп тұрған фигуралардың бірі де бейнеленген. Егер бұл әртүрлі тайпалардың өкілдері болса, тізерлеп тұрған фигура өз тайпасындағы әйелмен мәртебесі тең болғаны ма? Ал егер бұл Ұмайға табыну көрінісі болса, онда үш тісті тәж киген, тізерлеп тұрған кісі бейнесін Ұмай культінің ханшасы деп болжауға болады.

Оқырмандардың назарын ортадағы фигура мен оның артында тұрған қыздың сырт киімінің бейнелену тәсіліне аударғым келеді. Мүмкін, бұл жай ғана аң терісі шығар, бірақ бұл бөлшек таста мұқият бейнеленгендіктен, оның маңызды екенін көрсетеді. Бұл бөлшек башқұрт әйелдерінің дәстүрлі киіміне келеді, олардың кеуде және арқа әшекейлері Хумай культімен байланысты құстың қауырсынын имитациялайтын монеталармен безендірілгенiМамбетова, 2017, с. 162-б..

Алайда бұл монеталардан жасалған әшекейлер құс қауырсынынан гөрі жыланның қабыршағын көбірек еске түсіреді, бұл жылан культіне сілтеме болуы мүмкін. Айта кетсек, жылан және құс, әсіресе аққу культтерінің төркіні бір болып, айдаһар культіне барып тірелуі мүмкін. Тарихшы Джулия Гани осы және басқа да түркі әйелдерінің дәстүрлі әшекейлерін жауынгер әйелдердің әскери сауыт-саймандарының қалдықтары деп санайды. Қазақтарда әскери сауыт-саймандар «жылан қайыс» (жылан терісі) деп аталады, бұл жыландардың патшасы Бапы ханның сыйыiЗ. Наурызбай, «Вечное небо казахов», 2020, с. 129.

Сондай-ақ, Құдырғын тасында үш мүйізді бас киім киіп тізерлеп тұрған фигураның аты «қабыршақпен» бейнеленген. Шығыс Қазақстанда әлі күнге дейін кәдімгі биелердің су жыландарымен шағылысуынан пайда болған «жылан жылқы» тұқымы туралы түсінік бар. «Үш мүйізді» әйел бейнелері қимақтарда да кең таралған. Қазақстандағы петроглифтерде кейде археологтар Ұмайдың бейнесі дейтін үш мүйізді тұяқтылар кездеседі. Зерттеушілердің гипотезасы бойынша, Ұмай мүйіздерімен бейнеленген және бұл иконография көшпенділер тарихында жалғасын тапқан.

Қазақ мифологиясында мүйізді әйел бейнелері де кездеседі. Мысалы, Қойбас ана — қой басымен сипатталатын кейіпкер, Қорқыттың қарындасы, домбыра мен домбырашылардың қамқоршысы. Ол домбыра шеберлеріне жан бітіретін рух ретінде суреттеледіiЗ.Наурызбай, «Вечное небо казахов», 2020, 285-286-б..

Сондай-ақ, «Алпамыс» эпосының нұсқаларында тазшаның анасы Мыстан кемпір де мүйізді кейіпте сипатталады. Бұл эпоста мүйіз даналықтың, сәттіліктің, бақыттың және рухани кемелділіктің белгісі ретінде қарастырылады. Мысалы, Тайшық хан Мыстанға: «Сен — көпті көрген, дана әйелсің», – деп сипаттайды. Қойбас ананың екі мүйізі болғаны айтылса, Мыстанның неше мүйізі болғаны белгісіз.

Демек үш мүйізді бейнелер немесе үш тісті тәж киген бейнелер ежелгі түркілер мен қимақтарға тән болған. Алтай халықтарында үш мүйізді Ұмай ана туралы түсініктер әлі күнге дейін сақталған. Пазырық қорғандарында жерленген жылқылардың мүйіздері бұғы мүйізімен әшекейленген. Бұл күнге табынатын мүйізді жануарлар культіне сілтеме болуы мүмкін. Бірақ бұл мүйіздер жылқыларға тек жерлеу рәсімі кезінде тағылған ба, әлде күнделікті өмірде де қолданылған ба — белгісіз. Қалай болғанда да, «мүйізді» жылқылар адамға да осындай «мүйізді» қасиет беру мүмкіндігін меңзейді. Сонымен қатар шашқа бекітілген үш үлкен тісі бар екіжақты тарақ бұл үш мүйізділікті бейнелеуі немесе тәж сипатында болуы мүмкін деп болжанады.

Біздің арғы ата-бабаларымыздың түрлі тарихи кезеңдерінде шашқа байланысты күрделі рәсімдер мен әдет-ғұрыптар болған. Мысалы, ежелгі Алтай скифтерінде (б.з.д. 6–3-ғғ.) әйелдердің басын тақырлап алып, киізден, жүннен және өз шаштарынан жасалған жасанды шаш жамылғысын — қарапайым тілмен айтқанда, парик кию әдеті болған. Пазырық қорғанынан табылған кілемде, «Үкөк ханшайымы» мен «Үржар ханшайымы» қабірлерінде тақыр басты әйел бейнеленген.

Бұл рәсім тірі күнінде ме, әлде қайтыс болғаннан кейін жасалған ба — белгісіз. Мұндай әдеттің мүмкін болатын культтік, әлеуметтік, сондай-ақ астральды мифологиямен байланысты себептерін Серікбол Қондыбай «Арғықазақ мифологиясы» атты еңбегінің үшінші кітабында «Тақыр бас әйел мен шашты әйел» атты тарауында талдап, бұл тақырыпқа бірнеше мәрте ораладыiС. Қондыбай, «Арғықазақ мифологиясы», үшінші кітап, 2008: 206-208-б., 383-385-б., 400-408-б.

Бұл шығыс скифтері әдет-ғұрпының бізге қандай қатысы бар? Серікбол Қондыбай бұл тарихи фактіні қазақтың генеалогиялық аңыздарында кездесетін су перісі кейпіндегі қыздың тұрақты мотивімен салыстырады. Бұл аңызда батыр су перісінің аққу терісін ұрлап, оны тұрмысқа шық деп мәжбүрлейді. Қыз оған бірнеше шарт қояды. Сол шарттардың бірі — шаш тараған кезде қарамау. Себебі ол шашын тарау үшін басын иығынан алып, алдына қояды. Батыр бұл шартты бұзған кезде, қыз аққу терісін киіп, аспанға ұшып кетеді. Алайда кейін ол батырға оның ұлын қайтарып береді. Бұл ұл белгілі бір ру немесе әулеттің түп атасы саналады.

С. Қондыбайдың пікірінше, бастапқыда бұл оқиға қыздың басын емес, жасанды шашын, яғни паригін шешіп тастауы туралы болған. Шоқан Уәлихановтың 1841 жылы жазып алған «Едіге» жырында пері қыз шашын тарау үшін басын емес, бас терісін (скальпін) шешіп алады:

«Тағы күндерде бір күн қыз шашын жуды. Бас терісін алдына алып тарап отыр. Жігіт тағы көрді. Қыз аспанға ұшып жөнелді».

Бұл мысал пері қыздың мифологиялық ерекшеліктерін және қазақ аңыздарындағы ерекше бейнелердің терең мағынасын көрсетеді.

Түсініксіз болып тұрғаны — «басын алдына алып тарау» оқиғасын «бас терісін сыпырып алып тарау» деген шынайырақ нұсқаға кім айналдырғаны. Бұл жырды жалғастырып айтқан жыршылардың бірі ме, әлде Уәлиханов па, болмаса қолжазбаны баспаға дайындаған редактор ма? Қалай болғанда да, осындай нұсқаның болуы Қондыбайдың бастапқыда әңгіме парик туралы болған деген гипотезасын растайды. Бұл парик Алтай скифтерінің мәдениетінде болған. Кейін бұл дәстүр ұмытылып, қазақ фольклорында шашын тарағанда басын немесе бас терісін қолына алып тұрған пері қыз бейнесі пайда болған. Қалай болғанда да, таңғаларлық жайт — қазақ фольклорында скифтердің 2,5 мың жыл бұрынғы дәстүрінің көрініс тапқандығы, бұл дәстүрді археологтар тек 20-ғасырдың екінші жартысында ғана ашқан.

Скиф әйелдерінің бұл паригі аңыздардағы аққу киіміне ұқсас: қыз оны киіп алып, аққуға айналуы мүмкін немесе шешкен кезде адам кейпіне келеді. С. Қондыбай мұны кейіпкердің тазшаға айналуымен салыстырады. Мысалы, айдары алтын Қозы Көрпеш өзінің қайын атасы Қарабайдың ауылы, яғни түнек пен төменгі әлемнің символына келгенде, тазша кейпіне енедіiТаласбек Әсемқұловтың «Қондыгердің бір-ақ беттік тарихы» кітабындағы «Қазақ эпосы: адам рухының бастапқы мәнін іздеуі» мақаласын қараңыз. Бірақ Баянмен кездескен сәтте Қозы тазша кейпінде болады. Сөйтіп, басындағы тазша қалпағын шешкенде, оның шашының жарқыраған сәулесі айналаны нұрға бөлейді. Демек айдары жарқыраған батыр — сәулесін шашқан Күн бейнесі. Ал шашы жоқ тазша — көмескі жарық беретін Айдың символы. Басқа эпостарда мұндай эпизодтар жоқ, бірақ мифологиялық логикаға сәйкес, кез келген эпикалық батыр — күн кейпіндегі қаһарман, төменгі әлемге түскенде күйін өзгертіп, тазшаға, яғни ай кейіпке енеді. Бұл тек эпикалық кейіпкерлерге ғана қатысты емес.

Мұхтар Мағауиннің әйгілі «Аласапыран» тарихи романында да осыған ұқсас мотив бар. Романдағы бас кейіпкер — Ораз-Мұхаммед хан. Ол орыс тұтқынында болып, аласапыран заманда Мәскеуде мансап жасаған тарихи тұлға. Ол белсенді әрекет кезеңдерінде шашын өсірсе, әрбір ауыр оқиғадан кейін, күйзеліске ұшыраған шақтарда басын тақырлап қырып тастайды.

Алтай скифтеріндегі тақырбас әйелдер тазшаның бейнесіне ұқсас. Ал парик киген әйел айдары жарқыраған батырдың аналогына айналады. С. Қондыбай бұл ритуалды Күн мен Айға, сондай-ақ жылдың маусымдары — қысқы және жазғы күн тоқырауына байланысты деп болжайды.

Сонымен қатар шашты әйел мен тақырбас әйелдің қайшылығын бәйбіше (патшайым-қатун) мен тоқалдың кереғар ұғымымен салыстыруға болады. Қазақ тілінде «тоқал» сөзі мүйізсіз жануарды (ешкі, сиыр) және екінші әйелді білдіреді. Осы логикаға сәйкес, бәйбіше «мүйізді» деп есептеледі. Айта кетсек, «бәйбіше» сөзінің шығу тегін кейбір зерттеушілер былай түсіндіреді: «И» — күйеу, әулеттің басшысы, ал «біше/биче» — оның әйелі, кеңесшісі, үй шаруасының басшысы. Бірақ бұл сөздің бірінші бөлігі ежелгі мүйізді Ұмай/Май/Байға байланысты болуы мүмкін. Себебі көне түркі жазбаларында патшайым-қатунды «Ұмай тәрізді» деп атаған.

Егер пазырық мәдениетінде әйелдер басын тақырлап, киізден және өз шашынан жасалған жасанды шаш жамылғысын тақса, ортағасырлық даланың батыс бөлігіндегі қыпшақтарда әйелдер өз шашын сақтап қалды, бірақ оларды киізден жасалған мүйіздермен толықтырған. Мүйіздердің имитациясы киізден жасалып, оған күмістен жасалған жарты сақиналар тағылғанiС. А. Плетнева, «Половецкие каменные изваяния», 1974.

Археологтар кейде қыпшақ әйелдердің тас мүсіндерін ер адамдардың мүсіндерінен тек бас киім арқылы ғана ажырата алады. Ерлер мен әйелдердің тас мүсіндері арқасына төгілген бұрымдармен бейнеленген. Тіпті кейбір ер адамдардың тас мүсіндері, академик С. Плетнева түсіндіргендей, төсі әйелдікіндей. Басты айырмашылық — бас киімде, яғни әйел мүсіндердің мүйізі бар.

Көріп отырғанымыздай, мүйіз үшеу емес, екеу. Бұл өзгеріс қашан болғаны және екі мүйізді мен үш мүйізді түркі әйелдерінің бейнелері «генетикалық» тұрғыдан байланысты ма, жоқ па, дәп басып айту қиын. Бәлкім, бізге белгісіз бір сабақтастық бар да шығар. Мүмкін, символикалық тұрғыдан алғанда, бұрымдар үшінші мүйіздің сипатында болған шығар? Айта кетсек, мүйіздің қырлы беті тарақты еске салады. Мүйізі бар бас киім халха-монғол әйелдерінде сақталған: үшкір төбелді бас киім мүйіз немесе тіпті үш мүйіз ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұл мүйіздер қошқардың немесе, дәлірек айтқанда, тау қошқары — арқардың мүйіздері болуы мүмкінiЕстеріңізде болсын, «арқар» — ежелгі түркілердің ашина қағандық әулетінің таңбасының атауы және қазақтың шыңғыс тұқымдарының ұрыс кезіндегі ұраны.

Қыпшақтардың тас мүсіндерінде мүйіздердің бейнеленуі олардың тек беделді әйелдерді — ханшайымдарды, жауынгер әйелдерді және бәйбішелерді — «мүйізділер» ретінде көрсеткенін аңғартады.

Бұл тақырыптың әлі де көптеген қыр-сыры бар. Мысалы, саха-якуттарда біздің Тазшаға ұқсас кейіпкер «тарақай», ал алтайлық түркілерде — «тастарақай» деп аталады. Серікбол Қондыбайдың пікірінше, тастарақай бейнесінде бастапқыда бір-біріне қарама-қарсы болған екі образ қосылған: шашсыз, тақыр бас «тас» (таз, тазша) және ұзын шашты, сақалды «тарақай». Бастапқы екі жақтылық ұмытылған соң, бұл бейнелер біртұтас кейіпке айналғанiС.Қондыбай, «Арғықазақ мифологиясы. Екінші кітап», 2011: 141-152-б..

Бастапқыда Тарақай тек күн символы ғана емес, сонымен қатар Әлем ағашының (тарақ — дарақ, терек) бейнесі ретінде танылған. Бұл образ тарихи «тархан» титулымен де байланысты болуы мүмкін. Ал «Тазша» сөзін Қондыбай «Таз-әже» немесе «Тас-әже» деп этимологиялық тұрғыда түсіндірген. Бірақ бұл талдау бізді ежелгі мифологияның терең құпияларына алып кетеді, ол туралы шексіз айта беруге болады.

Эпос эпизодына оралсақ, біз тарақтың символизміне қатысты шолуды осыдан бастадық. Батыр ханның қызына мүйізден жасалған тарақты тазшадан беріп жібереді. Мифологиялық логикаға сәйкес, тазша – батырдың өзі, дәлірек айтсақ, оның төменгі әлемдегі көлеңкелі бейнесі. Ол төменгі әлемнің хан қызына мүйізден жасалған, күн символикасымен байланысты тарақ сыйлайды. Бұл сыйлық қыздың батырға қызмет етуге дайын екенін білдіреді.

Мүмкін, батыр/тазша тарақты қызға беру арқылы оған мәртебесін өзгертуге, төменгі әлемнен шығуға көмектескен шығар? Немесе бұл оны «мүйізді» бәйбіше, «Ұмай ханшайым-қатун дәрежесіне» көтерудің уәдесі ме? Алайда сюжет бойынша, ол батырдың кіші ханымына айналады немесе батыр оны тазшаға тұрмысқа береді, ал тазшаны хан етіп тағайындайды.

Екінші жағынан, хан қызының тазшаны мойнына салып көтеріп жүруі ежелгі ұмытылған ритуалдың жаңғырығы болуы мүмкін. Бұл ритуалда жоғары мәртебелі әйел басын тақырлап, кейде тазша (Таз-әже) кейпінде, кейде парик пен тарақ біртұтас күн немесе ай символындағы кейіпте көрінген шығар.