ОБА

Ал 5 ғасырдың соңғы онжылдықтарында бұл дәуір аяқталды. Мұның екі себебі болды: соғыс және індет. Афина соғыстан құтыла алмады. Кеңшілікте, мамыражай өмір сүру салты афиналықтардың қанына сіңіп қалды. Еңбек етіп жайлылықтың жоғары деңгейіне жетуге болады, бірақ афиналықтар қара терге малшына жұмыс істегісі келмеді. Әскери қызметтен бөлек ауыр еңбекке құлдар, азаматтығы жоқтар мен төменгі таптың басқа да адамдары жегілді. Демек, дәулетті өмірге соғыс пен олжа арқылы жетуден өзге жол қалмады. Персиямен қайтадан соғысудың еш мәні болмады: афиналықтардың мәңгілік жауы спартандықтар оларды тылда соққыға жығар еді. Демек, Спартаның нақ өзімен күресу керек болды. Өткен ғасырда әрқайсысының өз ережелері, өз дәстүрлері, өз диалектісі және тіпті күнтізбесі бар шағын грек қала-мемлекеттерінің ықшам әрі икемді бірлестіктері екі қуатты әскери-саяси одаққа біріктірілді. Бірінің басында Афина, екіншісінің басында Спарта тұрды. Қала тұрғындарының көпшілігі бір ауыздан алғашқы афиналық санайтын көрнекті саясаткер Перикл соғысты мүмкіндігінше кейінге қалдырып еді, бірақ уақыты жетті. «Олардың сенімді жоспары болды, бірақ күшті жүйке қажет еді. Спарта құрлықта мықты, Афина теңізде күштірек. Құрлықта соғыспай, бүкіл халықты қала қабырғаларының ішіне жинап, теңіз жолдары арқылы қоршауға төтеп беру керек болды. Афинаны теңізден ажырату мүмкін емес еді. Ол портқа жалғанған алынбайтын қамалдар тұрғызды. Осы уақытта Афина флоты түбектегі Пелопоннестіiоның оңтүстік-шығысында Спарта орналасқан қоршап, астық жеткізу жолдарын бөгеп тастайды және Спартаны ақырындап болса да, аштыққа ұшыратады», – деп жазды Гаспаров «Қызықты Грекия» еңбегінде.

Афина-Аттика маңындағы аймақтың көптеген халқы қалаға тарады, оның айналасындағы егістік жерлер мен жайылымдарын одақтастарымен бірге спартандықтар қиратып тастады. Бұл жағдайда халықтық көптігінен, кедейліктен, дұрыс тамақтанбаудан және қарбаласқан әскери жұмыстардың кесірінен енді індет өршіді.

Бұл індеттің болғанына бізде бір ғана дәлел бар. Бірақ бұл дәлел егжей-тегжейлі зерттелген дәлел. Бұл еуропалық дәстүрдегі алғашқы тарихшы Фукидидке тиесілі, ол алыс елдер туралы таңғажайып әңгімелер айтпаған,iоның алдындағы «тарихтың атасы» Геродот сияқты бірақ осы Пелопоннес соғысының толық ғылыми тарихын Құдайдың араласуына сілтеме жасамай, бейтарап түрде, фактілерді талдап, себептерді мұқият қарастырып және болып жатқан оқиғалардың салдарын жазған.

«Мұндай апатты ешкім есіне түсіре алмады», – деп бастайды өз әңгімесін Фукидид. Дәрігерлер де басқалар сияқты абдырап қалды: біріншіден, олар мұндайды ешқашан көрмеген; екіншіден, олар науқастарды аяқтай барып емдеп жүргенде, дәрігерлердің арасында да өлім көрсеткіші орташадан жоғары болды.iФукидид аурудың жұқпалы екенін жазды. Бұл бізге қазір түсінікті болып көрінеді, бірақ медицина ғылымында жұқпалы ауру механизмі туралы нақты түсінік өте баяу қалыптасты. Егер дәрігерлер Фукидидті оқыса, мұқият болса, медицина тарихы мүлде басқаша дамитын еді

Індет Эфиопиядан, Мысырдан, Ливиядан және Персиядан өткен деп айтылады. Афинада ол ең алдымен спутниктік порт қаласы Пирей тұрғындарына әсер етті, бірақ көп ұзамай «жоғарғы қалаға» жетті. Денсаулығы мықты адамдар да қызуы қатты көтерілгенін сезінді; олардың көздері қабынып, қызарып кетті, тамақ пен тілдері қанталап кетті, тыныс алғанда күлімсіз иіс шығатын болды. Содан кейін науқас түшкіріп-пысқыра бастады, ауырсыну қатты сезіліп, жөтел пайда болды. Осыдан кейін асқазан жұмысы бұзылып, кекіру жиілеп кетті. Мұндай белігер кейбір адамдар да ұзаққа созылса, кейбірінде көп ұзамай басылды. Температура көп көтерілмегенімен, қызыл-сары түсті бөртпелер тәндерін қаптап кетті.iФукидид бұл жерде қандай грек сөздерін қолданды және ол нақты нені білдірді? Бұл туралы талай мақалалар жазылған, өйткені бөртпе түрі, әрине, өте маңызды диагностикалық белгі. Сонымен қатар, адам төзгісіз ыстық болғаны сонша, адамдар киімдерін сыпырып тастап, суға лақтыруға асықты. Аңқалары кеуіп, шөл қысты. Олар тыныға да, ұйықтай да алмады, бірақ олар күш-қуатынан толық айырлып, әлсіреді деуге болмас, себебі олар өлім аузында жатқанда да (көбіне аурудың жетінші, тоғызыншы күні өлім құшатын) бойында біраз қуат бардай көрінген. Егер дағдарыстың осы сәтінен аман қалу мүмкін болса, ауру ішекке түсіп, диарея көбінесе әлсіздік пен өлімге әкелді. Ауру өлтірмесе де, аяқ-қолға әсер етіп, мүгедек болып қалуы мүмкін, себебі кей адамдардың саусағы түсіп қалып, жыныс мүшесінен де айырлып жатты, кейбірі тіпті соқыр болып қалды.

Сауықтырушылардың кейбірі есте сақтау қабілетінен айырылып, жақын достарын да, туыстарын да танымай қалды. Жыртқыштар мен бұралқы иттерде мәйіттерге жоламай, жиіркене бастады, ал індеттен жан тапсырғандардың етін жегендері сол мезетте өліп жатты; кезқұйрықтар Афина маңынан жоғалып кетті. Көшелер мүрдеге толды; Адамдар әділ өмірдің де, құдайларға жүгінудің де аман қалуға және аурудың ағымына әсер етпейтінін көріп, бейбастыққа салынды.

Афина қолбасшысы Агнон әскерімен Потидей қаласын (Халкидики деп аталатын үш түбектің ең батысында орналасқан) қоршауға аттанғанда оның әскерінде де сол дерт басталып, төрт мың сарбаздың мыңнан астамы бір айдан астам уақыт ішінде қайтыс болды. Фукидидтің тағы бір маңызды медициналық байқауы, аурудан айыққандар қайта жұқтырмаған.iол «қандай жағдайда да өлген жоқ» дейді, бірақ бұл жай ғана сақтықпен айтылған сөз Бұл оның сипаттамасының қаншалықты медициналық сауатты болғанының тағы бір дәлелі. Ол кезде жүре пайда болған иммунитет сияқты құбылысты түсінуге дейін көптеген ғасырлар бар еді.

Эпидемия (Фукидид ΛοιμοJς τῶNν ἈQθηνῶNν деп атайды — әдетте орыс тіліне «Афина оба» деп аударылады) мұндай өлімге әкелетін салдары болмаса да, қалаға тағы бірнеше рет оралды. Бәлкім, сол індеттен бе, әйтеуір, қарт Перикл қайтыс болды (Фукидид бұл туралы айтпайды, бірақ өмірбаяншы-моралист Плутарх осылай дейді, бірақ бес жүз жылдан кейін Периклдің екі заңды ұлы, оның әпкесі және көптеген адамдар, басқа отбасы мүшелері және жақын достары бір аурудан қайтыс болды). Фукидид көп адам әдеттегідей бір поэтикалық жолмен тұжырымдалған қорқынышты пайғамбарлықты еске түсіретінін атап өтеді. Онда былай делінген: «Дориан соғысы болады және онымен бірге оба індеті келеді». Рас, «лоймос» оба ма, әлде «лимус» ашаршылық деген сөз бе деп дауласып жатты. «Олар бұны оба деп шешті, бірақ егер аштыққа ілескен тағы бір соғыс болса, олар мұны аштық деп шешкен болар еді»,- дейді Фукидид.

Аурудың белгілерін сипаттай бастағанда, Фукидид өзінің одан зардап шеккенін байқамай айтып өтеді, бірақ ол кенет бір жерде қайтадан пайда болса, болашақ ұрпақ оны анықтай алатындай етіп егжей-тегжейлі айтып береді. Ол өзінің асыл мақсатына жетті ме?

Пелопоннес соғысы кезінен бастап бүгінгі күнге дейін Фукидидтің жұмбақтары тарихшылар мен дәрігерлердің назарын аударды. Мәселенің маңызды бөлігі — бұл жағдайда ғана емес, басқа да көптеген жағдайларда филологтар мен тарихшылардың медицинаны, ал дәрігерлердің тарих көне грек тілін меңгермегендігі.

«Афина обасы» көптеген еңбектер филологтарға медициналық немесе дәрігерлерге филологиялық нәрсені түсіндірген жақсы ниетті әріптестеріне сілтеме жасай отырып жазылған. Мүмкін оларды филологтар мен дәрігерлер бірлесе жазған деген де болжам бар. Кандидаттық аурулардың саны өте көп. Міне, олардың негізгілері әр нұсқаны екіұшты қылатын қарсылықтарға толы.

Шешек ауруын «Афина обасы» деген қарсылықтар жоқтың қасы. Шешек вирусын адамдар ғана жұқтырады, ал Фукидид иттердің жұқтырғанын және өлгендерді кеміргеннен өлетінін айтады.iФукидид бұл әдеттен тыс екенін атап өтеді Бірақ бұл әлі де асыра сілтеу болуы мүмкін.

Шешек жаңа жағдайлардан өте сенімді иммунитет бередіiвакцинацияның барлық ерте тарихы вариация және вакцинация, ең алдымен, шешекпен байланысты және Фукидид адамдар өлімге әкелмесе де, қайта ауырып қалуы мүмкін екенін айтады (бірақ бұл, мен атап өткендей, өте маңызды қарсылық емес). Басқасынан маңыздырақ: Фукидид қорқынышты бөртпе мен бүкіл денені қаптап кететін қыртыс пен көптеген тірі қалғандардың тәніндегі іздер туралы ештеңе айтпаған; ол шешек эпидемиясында балалар арасындағы өлім-жітім деңгейі 85-90% болғанына қарамастан, бұл ауру әсіресе балалар үшін өлімге әкелетінін ескермейді. Әскери жастағы ерлер арасындағы өлімнің төрттен бірі, Потидаяға экспедиция кезінде болғаны, шешек ауруының таңғаларлық нәтижесі болып табылады.

Аурудың белгілерінің сипаттамасы обаға көп ұқсамайды. Мүмкін, ең бастысы, Фукидид ауруға өз атын берген бубондарды мүлдем атамайды, қабынған лимфа түйіндері дейді (негізінен шап және қолтықта). Кейбір филологтардың пайымдауынша, Фукидид қолданатын elkos сөзі бубондарға қатысты. Афина драматургі Менандрдың бір пьесасында фермер күрекке соғылып, шап аймағындағы бубонға да, elkos да жара салып, сыдырып, кесіп алдым деп бір мезгілде қатар шағынады. Фукидидтің сөздерді қолдануда соншалықты немқұрайлы қарайды. Сонымен қатар, Ежелгі Грецияда бүргелердің негізгі тасымалдаушылары егеуқұйрықтар болмаған сияқты. Бубон обасы адамнан адамға емес, бүрге шағуы арқылы таралады. Өкпе обасы, тіпті одан да қауіпті және жұқпалы, әдетте адамдарға Фукидид сипаттағаннан гөрі тезірек әсер етеді.

Қызамықпен тек адамдар ауырады (жануарлар емес); одан қазіргі өлім-жітім деңгейіiтіпті біз вакцинацияланбаған халық туралы айтсақ өте төмен және оны Фукидид сипаттаған жоюмен салыстыруға болмайды. Тері белгілері де бірдей емес.

20 ғасырдағы Еуропадағы қызылшадан өлім-жітім деңгейі Фукидид сипаттаған көрсеткіштерден айтарлықтай төмен болды, дегенмен қызылшаның ескі нұсқасы, әрине, өлімге әкелуі мүмкін. Қызылша қатты қызу, фотофобия және афиналықтарға қарағанда бөртпенің басқа түрі сияқты белгілермен бірге жүреді. 1875 жылы Фиджи аралындағы эпидемиядан алынған дәлелдерге негізделген қызылша орталықтарының пайдасына ең тұрақты дәлелдердің бірі: зардап шеккендер қызбадан зардап шегіп, мұхитқа лақтырылды; Фукидид те шамамен бірдей мінез-құлық туралы хабарлайды. Бұл дәлелдерге көптеген қарсылықтар бар: Фиджидегі эпидемияны дәрігерлер нақты уақытта зерттемеген; жергілікті тұрғындар температура көтерілген сайын мұхитқа асығады (көбінесе пневмонияны тудырады); Көптеген жақсы құжатталған қызылша эпидемиялары бар, оларда бұған ұқсас ештеңе болмаған.

Танымал нұсқалардың бірі — бұл сүзекке өте ұқсас, көптеген ұқсас белгілер және аурудың жоғары өлім қаупі. Бұл ретте қарсылықтар бар. Кенеттен пайда болып, кенет жойылып кеткен, бұрын бұл аймақта ешкім естімеген эпидемиялық сүзек — екіталай оқиға. Іш сүзегі ғасырлар бойы бір аймақтағы шеңберлерде баяу қозғалады. Фукидид сипаттаған тері көріністерінің табиғаты сүзек суретіне ұқсамайды; Фукидид де аурудың соңғы кезеңіне, дәлірек айтқанда, аурудан кейін есте сақтау қабілетінің жоғалуына көшкенше, ауруға оның атауынiгрек тілінде τῦNφος берген шатастырылған сана туралы айтпайды; ақырында, сүзектің көптеген түрлері құстарға, малдарға және иттерге әсер етпейді.

Нұсқа өте күмәнді. Іш сүзегі халыққа ортақ заттар арқылы тез таралады, бүкіл халық пайдаланатын сумен жабдықтау жүйесі арқылы ғана.iiмысалы, тырысқақ — доктор Джон Сноу мен Лондон ауруы жағдайларын еске түсіріңіз Афинада мұндай сумен жабдықтау жүйесі болмады, сондықтан мұндай масштабта су арқылы таралатын індеттің болуы мүмкін емес еді.

Бұл ергот алкалоидтарымен улану.iкейбір дәнді дақылдарды паразит ететін саңырауқұлақтар тұқымдасы. «Афина обасы» эрготизмменiшын мәнінде адамдар мен жануарлардың ергот алкалоидтарымен улануы. Анықтаудың танымал болуы ең алдымен белсенділікпен байланысты және ақырында ауруға шалдыққан науқастардың көбі өзін-өзі бақылауды жоғалтады. Ортағасырлық әдебиетте эрготизммен ауыратын науқастардың бейберекет билері мен айқайлары жиі сипатталады. Бірақ, біріншіден, ергот саңырауқұлақтары негізінен ежелгі гректерге іс жүзінде белгісіз қара бидайда дамиды. Екіншіден, «Афина обасының» ең таңғаларлық қасиеттерінің бірі оның анық сипатталған жұқпалылығы; Эрготизм жұқпалы емес; сіз тек ластанған дәннен пісірілген нанды жеу арқылы осы ауруға шалдығасыз. Үшіншіден, ұзақтығы мен ауқымы бұл нұсқаны мүлдем таңғаларлық етеді, яғни армияда эпидемия басталған Потидаға қарсы науқанды айтпағанның өзінде.iбірақ инкубациялық кезең немесе, айталық, Афинадан бір жұқтырған хабаршы бұл оқиғаны толығымен түсіндіреді

Тағы да көптеген түсініктемелер болды: ми-жұлын менингиті, тұмау, қанды безгегі, мерез, тіпті Эбола... және бірде-біреуі сипаттамаға толық сәйкес келмейді.

2004 жылғы Олимпиада ойындарына байланысты Афинада жаппай құрылыс басталды. Жаңа метро стансасындағы жұмыс барысында үлкен қорым табылды; мәйіттер «Керамикос» ( «Керамикос» — бір кездері бұл құмырашылар кварталы болған, «керамика» сөзі осыдан шыққан) ежелгі Афина зиратының жанына тасталды, олардың шамамен жүз елу болғаны анық. Табылған олжада жұмыс істеген археологтар (кейін құрылыс кезінде толығымен қираған) жерлеудің біздің дәуірімізге дейінгі 430 жылға жататынын хабарлады. «Афина обасы» кезінде үш түрлі қаңқаның үш тісінің пульпасынан алынған ДНҚ талдауы іш сүзегі ауруының бар екенін көрсетті, табылған бактерия қазіргі нұсқалардан біршама ерекшеленеді.

Археологтар мен микробиологтардың зерттеуге қатысты көптеген шағымдары болды. Сарапшылардың пікірінше, ол тым абайсыз және тым асығыс жүргізілді, содан кейін бұл зерттеу туралы әңгіме танымал басылым беттерінен де, ғылыми журналдардан да жоғалып кетті.

Айтпақшы, метро стансасының құрылысы бастапқыда тоқтатылды, кейін қайта жалғасты, ал 2007 жылы Керамикос стансасы ашылды.

Бәлкім, «Афина обасы» мәселесіне ең жақсы тәсілді 1979 жылғы мақаласында А. Джеймс Халладей (классикалық филолог) мен Пул (дәрігер) ұсынған болар.

Бұл ғалымдар мынадай сұрақтар қойды: Фукидид обасы бүгінгі күнге дейін бізге белгілі ауру болды ма? Олар бұл сұраққа жауаптың төрт нұсқасын тапты.

1. Иә, болды. Бұл жағдайда Фукидид оны абайсыз және қате сипаттады; Біз

біз ешқашан шындықты білмейміз.

2. Иә, болды, бірақ бұл ауру өте сирек кездеседі, ол әлі күнге дейін кейбір шалғай аудандарда ғана бар. Бұл нұсқа 1979 жылы өте екіталай болып көрінді, ал бүгінде бұл мүмкін емес.

3. Жоқ, бұл — қоздырғыш, және онымен байланысты ауру жойылды.

4. Қоздырғыштың табиғаты және онымен байланысты белгілер содан бері дамығаны сонша, оларды Фукидидтің сипаттамасынан оқып, танып-біле алмаймыз.

Авторлар біз үшінші немесе төртінші нұсқаны тереңірек зерттей түсеміз деп сендіреді — олардың ішінен біреуін ғана таңдау мүмкін емес.

Михаил Гаспаров. Занимательная Греция. — М,: НЛО, 1995.

Фукидид. История. — СПб.: Азбука, 2018.