СӘУКЕЛЕНІҢ ОРАЛУЫ

Қазақ қалыңдығы киетін той киімінің ең басты, ең ғажайып бөлшегі — сәукеле. Сәукеле — кейбірінің биіктігі 70 см-ге дейін жететін ұзынша келген, конус пішінді баскиім. Оның сыртқы келбеті қыз баланың кіршіксіздігінен, мәртебесі мен жаңа өмірге қадам басқалы тұрғанынан хабар береді. Сәукелені айлап тігеді, ал бағасы кейде бірнеше табын малдың құнына тең болған.

Сәукелені бағалы тастармен, інжу моншақтармен көмкеріп, күміс салпыншақтар іліп, ерекше шеберлікпен безендірген. Сондай-ақ тіл-көзден сақтайды деп ырымдап төбесіне үкі таққан. Мұндай элементтерді қосу оның бағасын арттыру үшін емес, пәле-жаладан қорғау және молшылық шақыру деген сынды символдық мәннен туған. Сәукеленің күміспен күптелуі киімнің ғұрыптық маңызын арттыра түседі. Өйткені күміс — тазалықтың, ақжарма ниеттің, ата-баба аруағы желеп-жебесін деген сенімнің нышаны. Желек қалыңдықтың бетін жауып, оның қазіргі мәртебесі өтпелі екенін білдірген, сол себепті оның мәні өте үлкен болған. Қазақ қыз баласының бетін ақ желекпен бүркеп ұзатқанда оның балдәурен балалығымен қоштасып, ересек өмірге аяқ басатынын ишаралаған.

Той киімінің басты бөлшектеріне: бүрмелі көйлек, ою-өрнек басылған барқыт қамзол және сырға, білезік, алқа, жүзік сияқты бірқатар зергерлік бұйымдар жатады. Зергерлік бұйымдарға асыл тастардан оюлап бедер салған. Қазақ мәдениетінде асыл тастардың ежелден терең мәні бар. Олар сұқ көз бен тілден сақтайтын қасиетке ие деп бағаланған. Асыл тастар зергерлік бұйымдарға әсемдік беріп қана қоймай, адамның жан мен тән саулығына, рухына оң әсер етеді деп сенген.

Қазақ зергерлері асыл тастарды кездейсоқ емес, оны тағатын адамның жасына, мәртебесіне, жағдайына орай арнайы таңдаған. Мысалы, жас келіншектер мен қалыңдықтарға көбіне көгілдір ақық пен інжу қолданған. Көгілдір ақық тіл-көзден, пәле-жаладан, жас өлімнен сақтайтын «тірі тас» саналса, інжу — тазалық пен пәктіктің белгісі.

Шашқа арналған әшекейлердің маңызы айтпаса да белгілі. Ата-бабамыз бұрымға қоса өрілетін шолпы мен шашбаудың мөлдір бұлақ суындай сылдырлаған дауысы жын-шайтанды қуады деп сенген. Кез келген әшекей бұйым әйел адамның жасы мен мәртебесіне сай таңдалғанын ескерсек, қазақ қыздары бала күнінде және бойжеткен шағында салпыншақсыз күміс шолпы таққан. Бұл қыз баланың жан тазалығынан хабар беретін алғашқы әшекейі еді. Бой жетіп келе жатқан жеткіншекті қорғасын деп шолпыны күн, ай, құс бейнесінде ойып жасаған.

Жасөпірім шақта немесе тұрмыс құратын жасқа жеткенде қоңыраудың, дәндердің, гүлдердің, аңдар мен ғарыштың пішініне ұқсап бедерленген ауырлау шолпы мен шашбауға көшкен. Бұл қыз баланың ең қорғансыз кезі саналғандықтан, оны пәле мен жаладан сақтау мақсатында зергерлік бұйымдарды рудың таңбаларымен бедерлеген. Тұрмыс құрғаннан кейін әйел маңдайына бір түсті, ауыр шекелік тағып, жасы ұлғайған сайын оның орнын кимешек басқан. Әшекейлеріндегі бұрынғы символдар да өзгеріп, мәңгіліктің, ұзақ ғұмырдың нышаны — дөңгелек, шиыршық пішіндес зермен көмкерілген.

Қазақтың дәстүрлі тойы бір ғана салт емес, тұтас ғұрыптар жүйесінен тұрады. Той кезінде жасалатын барлық жоралғының символикалық мәні, әрбір ғұрыпқа арналған дайындық кезеңі бар. Қалыңдыққа әр жоралғыға арнап киім тіктірген. Бір ескерерлігі, аталған көйлектер сәндік үшін ғана киілмеген, олар — тұрмыс құрып, әйел атануға дейінгі кезеңдерде қалыңдықтың орнын айқындайтын әлеуметтік және салттық мәртебенің нышаны.

Құда түсу — оң босағадағы қызды ресми түрде айттырып келіп, неке шарттарын талқылайтын салт. Бұл кезеңде қалыңдық аталған салт-жоралғыға араласа қоймайды, десе де үй-іші оны тұрмысқа беруге әзірлікті бастап, жасауын дайындайды, тойкөйлегін, сәукелесін тіктіреді.

Күйеу келетін кезде қалыңдық тазалықтың нышанындай ақшыл түсті, қарапайым көйлек киеді.

Қызды әке-шешесінің үйінен ұзату — ең маңызды сәт. Қалыңдық үстіне зерленіп, өрнекпен көмкерілген ашық түсті, сән-салтанаты жарасқан көйлек және басына тазалықтың нышаны саналатын әрі қалыңдық екені көп ішінен бірден көзге түсетін сәукеле киген. Қалыңдық киімі әдетте қызыл түсті болатын. Қызыл түс — күш-қуаттың, жастықтың, толысқанның белгісі.

Сол себепті қыздар, жас келіндер әсіресе той-томалаққа, кәмелетке толу салтына қызыл түсті киім киетін. Қызыл түстің ғұрыптық маңызына келсек, ол қыз баланың тұрмыс құратын жасқа жеткенін, не тұрмыс құрып жатқанын білдірген. Қызыл қамзол мен сәукеле де осы бір өзгерісті айшықтайды. Қызыл барқыт, қамқа сияқты маталар өте бағалы, сондықтан оған бай-бағландардың ғана қолы жеткен. Сондықтан киімде қызыл түс қаншалық көп болса, бұқара қыз баланың соншалық дәулетті әулеттен шыққанын, текті екенін аңғарған.

Той — күйеу жігіттің үйінде өтетін мереке. Бұл кезде қалыңдық ұзатылғанда киген салтанатты киімімен келіп кіреді. Ұлан-асыр той жасағанда беташар дәстүрінің маңызы өте ерекше. Келіннің бетін айрықша салтанатпен, әндетіп ашқан соң, әулетке жаңа адам келді деген сөз. Той күні келін қалыңдық көйлегін киеді. Көйлектің түсі ашық болады, басты ерекшелігі де сонда. Ал зерлі әшекейлер, қамзол, баскиім сынды элементтер қалыңдық көйлегіне де тән.

Тойдан кейін жас келін басына жаулық тағады, бірақ жаулық желек сияқты бетті жаппайды. Жаулықты келін тұңғыш перзентін дүниеге әкелгенге дейін басынан тастамайды. Орамал, шәлі, желбегей деген сияқты қарапайым жаулық түрлері жас келіннің жаңа әлеуметтік мәртебесінен хабар беретін. Қазақта келіннің әрбір кезеңге сай киім-кешегі болған. Соған қарап жұрт келін түскен әулеттің жай-күйін аңғарған. Әйел адам тұрмыс құрғанға дейін — қызыл, тұрмыс құрғаннан кейін — ақ, ақшыл түсті, кемел шағында мейлінше көзге түспейтін, бір түсті киімдер киген. Тақия, сәукеле, жаулық, кимешек — бұл бас киімдер әйел адамның жасын, әлеуметтік мәртебесі мен рәсімдік рөлін аңғартқан.

Тойдан кейін әйел сәукелені сақтап қояды. Өйткені ол — анадан қызына, әжеден немересіне берілетін тұтас бір әулеттегі әйел адамдарға тән әрі көненің көзіндей жәдігер. «Әулеттің рухани қуаты сәукеледе сақталады» деген сенім болғандықтан, оған жат адамның қолы тимеуге тиіс. Сәукелені ақ матаға орап, шаң-тозаң, күн сәулесі түсіп, матасы өңіп кетпесін деп, сандыққа салып қойған. Кей әулеттер дүниенің қаншалықты киелі, мәнді екенін білдіру үшін сәуекелені арнайы қызыл сандықта сақтайтын. Ал сандықтың өзі киіз үйдің немесе үйдің бір бұрышында, жасаумен келген дүниелердің жанында тұрған.

Сәукелені естелік үшін емес, ертеден қалған жәдігер, шаңырақтың тұмары, әулеттегі әйелдердің мирасы деп сақтаған. Кейде сәукелені тойды еске алу үшін, үйге қонақтар келгенде, әсіресе құдағи шай кезінде, сондай-ақ әулеттегі келесі тойда рулық қатынасты көрсететін ғұрып ретінде сандықтан шығарған.

Сәукеле баба рухының және әулет әйелдерінің ар-ұятының қорғаны, сол үшін оны басқа адамдарға, әсіресе бөгде қыздарға киюге, тіпті ұстап көруге рұқсат етілмеген. Тойдан кейін әйел алғашқы жылда сәукелесін той-томалаққа киіп барған, кейін ол қарапайым символдық жәдігерге айналды.

Қазақ қалыңдығының киімі ғасырлар бойы мәдени үрдістермен қатар өзгеріп отырған. Оның басты себептерінің бірі — қоғамның жаңғыруы. Кеңес үкіметі орнаған соң біріздендіру саясаты басталып, «феодалдықтың, діннің сарқыншағы» деп аталған дүниенің бәрі жойылды. Ол қатарда ұлттық киім де бар. Сәукеле, көзмоншағы бар әшекейлер, беташар, қыз ұзату салттары «ескіліктің қалдығы» саналды. Бірте-бірте олар күнделікті тұрмыстан ажырап, оның орнын ұлттық сипаты жоқ, қарапайым киімдер басты.

Екінші себеп — урбанизация мен өмір салтының өзгеруі. Көшпелі тұрмыстан отырықшылыққа, киіз үйлерден пәтерге көшу, әулеттен нуклеарлы отбасыға ауысу той туралы түсінікті өзгертіп жіберді. Сәукеле қала тұрмысында қолапайсыз, қымбат саналып, қажет болмай қалды. Есесіне батысша тойкөйлектер «заманауи», «еуропалық» үлгі деп бағаланды.

Той киімдерінің өзгеріске ұшырауының үшінші маңызды факторы — медиа мен жаһандану процесінің ықпалы. 20-ғасырдың соңына қарай қазақ қоғамы ғаламдық ақпарат ағынына ілесіп, телевизия, кино, журналдар, ал кейінірек интернет арқылы таралған батыстық мәдени образдарға басымдық бере бастады.

Тазалық пен нәзіктіктің белгісі саналған ақ көйлек этникалық бірегейлігімізді күн бетін көлегейлеген бұлттай жауып, қалыңдық атаулы киетін әмбебап киімге айналды. Асылы, мұның астарында дәстүрге деген көзқарастың өзгеруі жатса керек. Бұрынғылар той киімін киелі рәсімнің, рухани үндестіктің бір бөлшегі деп есептеді. Ал қазіргі қалыңдықтар той көйлегіне сымбатын айшықтаудың, әсемдік пен эстетикалық талғамның көрінісі деп қарайды. Қазір дәстүрлі киімдер қайта оралып жатқанымен, оның астарында бұрынғыдай ғұрыптық мағына жоқ, тек сән есебінде киіледі.

Десе де өзгерістің бәрі орынсыз деуге келмейді. Бұл мәдениеттің дамуға, өзгеріске бейілді, дәстүр мен жаңашылдық арасында тепе-теңдік іздейтін жанды процесс екенін білдіреді. Одан бөлек, ұлттық киімнің табан астынан қайта жаңғыруына орындаушылық өнердің көпке әйгілі болуы да ықпал етті. Біздің қоғамда киімге қатысты сән тенденцияларынан бөлек осынау мәдени үрдістің де айрықша танымал екені жасырын емес.

Қазақ театр өнері мен ұлттық сахна мәнері туралы сөз қозғағанда Гүлфайрус Ысмайылованың есімін атап өтпеске болмайды. Қоюшы-суретші, кескіндемеші, ойшыл, қазақ эстетикасын насихаттаушы Гүлфайрус театр мен сахна айқын көріністі қажет ететінін ескере отырып, ұлттық киімдерді өзінше өзгертуде артына өшпес із қалдырды.

Қазақ болмысынан сыр шертетін қойылымдардағы ұлттық киімдерге оюды сонадайдан көрінетіндей етіп, үлкейтіп жапсыру — суретшінің ұлттық киімдерге қалдырған қолтаңбасы десек қателеспейміз. Ысмайылова театрдың музей емес екенін, сахнаға ерекше айқын бейнелер керек екенін түсінген. Соңғы қатарда отырған көрермен қауым сахнадағы көрініс шығыстық емес, нақ қазақы қойылым екенін ұғынсын деген ниетпен ол детальдарды шамадан тыс ұлғайтып, өрнектердің өлшемін үлкейтіп, түс контрасын тереңдетіп, оның сән-салтанатын айшықтай түсті.

Бұл әдістің шығармашылық қана емес, мәдени де мәні де бар. Ысмайылова төл дәстүрлі ою-өрнегімізді костюмге жапсырып қоятын қарапайым элементтен, таңбалы, көздің жауын алатын құрылымға айналдырып, қасиетін қайтарып, өз заманына сай келбетін бедерледі. Ұлттық образдарымыз кеңестік стилистиканың көлеңкесіне қалып қойған кезеңде ою-өрнектерге бұлай екпін қою сахналық көріністер арқылы қарсыласудың, мұның бәрі қазақ тарихы, қазақ символы екенін еске салудың бір әдісі еді.

Ысмайылованың осындай көрнекі стратегияларының арқасында қазақтың ұлттық киімі сахна арқылы қайта түледі. Ол енді жай ғана этнографиялық нышан емес, спектакльдің мазмұнын бірден аңғартатын, сюжетке үңілмей-ақ этникалық контексті сезіндіретін, көз арқылы ұғындыратын код рөлін атқара бастады. Оның театрлық жұмыстары кейін сән саласына да ықпал етті.

Костюм суретшілері, дизайнерлер мен стилистер үлкейтілген, қанық түске бой алдырған ою-өрнектерді кейін киімдерді заманға сай интерпретациялағанда ұлттық нақышымызды танытудың әдісі ретінде пайдалануға көшті. Осылайша Ысмайылованың өнері дәстүр мен қазіргі заманды, сахна мен мінберді бір-біріне жалғайтын көпір болды. Атап өтерлігі, Гүлфайрус Ысмайылованың шығармашылығы қазақтың ұлттық киіміне деген көзқарасты өзгертті: мағыналық өрісін кеңейтіп, детальдарды — символға, ою-өрнекті — ұлттық мәдениеттің үніне айналдырды. Оның бұл әдісі ұлттық киімнің жай ғана атрибут емес, сахна мен көрермен жүрегінің арасына жол салатын, қала берді көрерменмен тілдесетін бедерлі тіл иесі екенін дәлелдеді.

Бейнелеу өнері қоғамға ықпал ете алатынын көрсеткен қайталанбас дәлелдің бірі осы болса керек. Сондықтан суретші Гүлфайрус Ысмайылова қалыптастырған жаңа эстетика — өткен ғасырдың мәдени феномені.

Бүгін біз көшпенді халықтың көрнекі, түс және эстетикалық коды жаңа заманға сай мағынаға ие болып жатқанына куәміз. Әсіресе жастардың қазақтың ежелгі мәдениетіне бойлағысы келетіні қуантады.

Ал қалыңдық киіміне оралсақ, мен суретші әрі зерттеуші ретінде ең әуелі қазақтың көне дәстүрлерінің астарындағы мән-мағынаға үңілу маңызды екеніне назар аударғым келеді. Себебі ата-бабамыз сұлулық, ар-ұят пен рухани кемелдікті дәстүрлер арқылы жеткізген.

Иә, бүгінде көптеген әдет-ғұрып пен рәсім-жоралғы өз маңызын жоғалтқаны рас. Дегенмен бейнелердің салттық сипаты, ою-өрнектің ырғағы, дәстүрлердің түске сай кодын тани білсек, бұл өз қызметін әлі де қалтқысыз атқарып келе жатқан мәдени жадыны танудың құралы болмақ. Ал аталған мән-мағынаға деген қызығушылығымыздың шырағы сөнбесе, тарих тіні өткеннің еншісінде қалмаса, қазақ мәдениеті сақталып қана қоймай, жаңа формаларға жол ашып, дами бермек.

Лейла Махат — суретші, галерист, Бейнелеу өнері саласында PhD, ҚазҰӨУ профессоры.

Иллюстрациялар үшін Қазақстан Республикасының Әбілхан Қастеев атындағы мемлекеттік өнер музейіне және Bonart.kz аукцион үйі мен галереясына алғыс білдіреміз.

1. Исмаилова Г. Ш. Театр. Живопись. Судьба. — Алматы: Өнер, 1986.

2. Татимов М. Б. Национальные традиции казахского народа. — Алматы: Казахстан, 1993.

3. Аманжолова Д. И. Казахский национальный костюм: историко-этнографический анализ. — Алматы: Ғылым, 2001.

4. Кунаев А. И. История традиционной казахской культуры. — Нур-Султан: Ел Орда, 2012.

5. Кожахметова К. А. Свадебные обряды казахов: ритуалы и символика. — Алматы: Өнер, 2007.

6. Уалиева Р. Одежда казахов: культурное наследие кочевников. // Вестник КазНУ. Серия культурологии. 2015. №2.

7. Ашимбаев М. С. Казахские обряды и традиции в современном обществе. — Нур-Султан: Институт культурной политики, 2018.

8. Назарбаева С. Этноэстетика: казахский орнамент и его значение. — Алматы: Қазақ университеті, 2010.

9. Сабденова Г. Влияние театрального искусства на визуальный код казахской национальной одежды. // Искусство и общество. 2020. №4.