ШӘМШІ ӘУЕНІ

Ол кезде жалғыз радио — Қазақ радиосында әні шырқалған сазгер бір түнде бүкіл Қазақстанға танымал болып оянатын. Ән болмысы, бір қарағанда, партиялық кейіптегі патриоттық ұран сипатында көрінгенімен, негізгі идея тың игеру мақсатымен қазақ жерін бөлшектеуге тырысқан саясатқа қарсылық екенін композитордың өзі де растайдыiПернебек Момынұлы, «Қазақ музыкасының қысқаша тарихы», 213-бет, 2002 жыл.

Оқиға тізбегімен келсек, «Менің Қазақстаным» әнінің шығуы және халыққа кеңінен танылуы 1956 жылдың соңына келіп тұр. Бірақ эфирде әуелеп жатқан әнді Советтік Қазақстан баспасөзі көзге ілмеген сыңайлы. «Лениншіл жас» газетінің сол жылдың желтоқсан айындағы санында жас композиторларды сынап, біраз қағып-сілкіп алатын мақала барi«Тамылжыған тамаша әндер керек...», «Лениншіл жас», 10 желтоқсан, 1956 жыл.

Арасында бірқатар жас авторларға оң баға беріліп, кейбірін «тұщымды әндер» қатарында атап өткенімен, «Менің Қазақстаным» туралы бір ауыз сөз айтылмайды. Әйтпесе жаңа ән мен оның мәтініндегі «алтын дән даласы», «дән егіп терлеген», «Туған жерім менің — Қазақстаным» деген жолдар партияның оң жамбасына келіп қалатын. Әлде партиялық редакторлар әннің өн бойындағы басқа бір сарынды аңғарды ма, жоқ па, бәлкім советтік идеологияның бір көздегені болды ма, ол жағы белгісіз. Осылайша 1956 жыл да аяқталады.

«Менің Қазақстанымның» алғаш баспасөзде жариялануына қатысты деректер бір-бірімен қабыспайтын секілді. Шәмші өз естеліктерінде: «Көп ұзамай бұл әннің өлеңі жөнінде дау шықты. Әнді баспасөзде жарияламақ болып, біз оны «Мәдениет және тұрмыс» журналына апарған едік, бір дөкей дүрсе қоя берді», – дейдіiПернебек Момынұлы, «Қазақ музыкасының қысқаша тарихы», 214-бет, 2002 жыл. Шығарманың өн бойында «коммунистік партия, жетіжылдық жоспар» жоғын сылтауратқан редакция ақырында өлеңнің бір шумағын жөндеткізеді:

Композитордың айтуынша, журналға осы нұсқа басылғанымен, ел арасында алғашқы нұсқа тарап кетеді.

Алайда Алматыдағы Ұлттық кітапхана қорында сақталған «Мәдениет және тұрмыс» журналының тігіндісін тексергенде, түрлі ойға қаласың.

Біріншіден, журнал 1958 жылдың шілде айынан бастап жарық көрген. «Көп ұзамай» деп айтылған сөз бұл аралыққа өлшем бола алмайды, екі ортада бақандай екі жыл жатыр. Екіншіден, журналдың 1958–1962 жылдардағы нөмірлерінен «Менің Қазақстаным» әнін кезіктірмедік. Рас, тігінді арасында журналдың кейбір санының беттері жоғалған, жыртылған. Бәрібір бұл да көңілге медет болады деп айту қиын. Үшіншіден, қосымша Шәмші Қалдаяқов жөніндегі библиографиялық кітапшада сол әннің алғаш қай баспасөзде жарияланғанын баяндайтын мәлімет өте мардымсызiШәмші Қалдаяқов, Ұсыныстық библиографиялық көрсеткіш, ҚР Ұлттық кітапханасы, 2010 жыл. «Мәдениет және тұрмыс» журналы тіптен аталмайды. Төртіншіден, басқа бір деректерде «редакция ән мәтінін баспай қойған» деген де бар. Демек, композитор өмірі мен шығармашылығын жүйелеу, дерек пен дәйектерді нақтылау жолында шәмшітанушылар атқаратын жұмыс жетерлік.

Даңқты композитордың шығармашылық тағдырын сипаттағанда, өзінің және көзкөргендердің естелігінен бөлек, түрлі алып-қашпа әңгімеге кезігеміз. Бірақ Шәмші алғаш танылған, сосын атағы дүркіреген 1950–1960 жылдардағы газет-журналдарда әндерінің жариялануына тоқталсақ, бір нәрсені ескеру қажет. Ол уақытта мәдени-танымдық басылымдардың бәрінің басын қосқанда саусақпен санарлық еді. Осы тұрғыда сол уақыттағы газет-журналды сүзіп шыққанда Шәмшіге кәдімгідей кедергілер болды деп айта алмаймыз. Композитор әндерінің мәтіні мен нотасы «Лениншіл жас», «Жұлдыз», «Мәдениет және тұрмыс» секілді өзге де басылымдарда дүркін-дүркін басылып тұрған. Мәселен, 1958 жылы «Лениншіл жас» газетінде ақын Нұрсұлтан Әлімқұловтың өлеңіне жазылған «Қайықта» әні жарияланадыi«Лениншіл жас», 5 ақпан, 1958 жыл. «Болсақтағы жаңа таныс, Жүзсек те алғаш қайықта...» деп басталатын ән кешегі халықтың сүйікті әуеніне баланып қана қойған жоқ, қазіргі тыңдарманның да құлақ құрышын қандырып жүр. Кейінгі орындаушылар да репертуарынан ұмыт қалдырған емес.

Ең бастысы, жүрегінен жыр боп төгіліп, халықтың көңіл төрінен орын тепкен белгілі әндерінің бәрі дерлік уақытында басылым беттерінде жарияланғанын аңғарамыз. Барлық әнді тізбелеп шығу мүмкін емес, сондықтан жеке-жеке тоқталмадық. Бірақ Шәмшінің қазір көпшілікке белгісіз бір әні ерекше назарымызды аудартты. Тақырыбы да қызық — «Шоқан сөзі» деп аталады. 1959 жылы «Мәдениет және тұрмыс» журналының №3 санында жарияланған туындының сөзін Сағынғали Сейітов жазған. Екінші шумақтағы «Іргелі ел — Ресей, асқар тау панамыз» деген жолдан советтік идеологияның иісі аңқығанымен, қайырмасы Жұмекен Нәжімеденов қағазға түсірген «Менің Қазақстаным» әнінің кейбір сөзімен үндесетіндей (Думанды бастады, Далама қарашы!):

Десек те «Шоқан сөзі» жайында басқа ақпарат таппадық, библиографиялық кітапшада да ештеңе көрсетілмеген, интернеттен де көзімізге түк ілінбеді.

1957 жылдың сәуірінде «Қазақ әдебиеті» газетінде қысқа ғана ақпарат жарық көредіi«Қазақ әдебиеті», 5 сәуір, 1957 жыл. Хабарламада Қазақстан композиторлар одағында болашақта жастар шығармашылығын талқылайтын дәстүр қолға алынатыны айтылып, Шәмші есімі аталады:

Бұл Шәмшінің әлі бірінші курста оқитын кезі. Жиырма жеті жастағы композитор шығармашылыққа шындап ден қойғанымен, астананы енді-енді бағындырып жатқан еді. Ол кезде студенттің аз ғана уақытта жұрттың көзіне түсіп, білдей газетте есімі жазылуы — елеулі жетістік.

Ал осы газеттің 1960 жылғы бір санындаi«Қазақ әдебиеті», 22 тамыз, 1960 жыл Шәмшіге көлемді портреттік мақала арналады. Жас композитордың аяқ алысына, лирикалық бағыттағы жаңашылдық қарымына сүйсінген мақала авторы: «Алғашқы әні радиодан осыдан үш-ақ жыл бұрын естіле бастаған Шәмші қазір жастардың сүйікті композиторларының қатарында. Той-думандарда, мерекелерде, сауық кештерінде көп шырқалатын «Қаракөздің», «Қайықтаның», «Ақмаңдайлының» атворы — Шәмші, шынында, болашағынан мол үміт күттіретін, өз қатарынан озып шыққан өрен», – дейді.

Бір қызығы, Шәмші шығармашылығы жөнінде кеңінен толғаған тілші «Менің Қазақстаным» жайында тіс жармайды. Бұдан басқа «алғашқы әні радиодан осыдан үш-ақ жыл бұрын естіле бастаған» дегенін ескерсек, бәлкім «Менің Қазақстаным» 1956 жылдың соңында емес, 1957 жылдың бас жағында радиодан берілген болуы мүмкін деген болжам жасауға да болады.

Осы басылымның 1965 жылғы нөмірінде де композитордың шығармашылық портреті жасалғанi«Қазақ әдебиеті», 29 қазан, 1965 жыл. Суретте пианино жанында ойға батқан Шәмші қолына нота дәптерін ұстап тұр. Бірақ бұл мақала бұрынғыдан өзгерек. Себебі жазбаның соңына таман «Елге деген махаббат «Менің Қазақстаным» атты маршта одан әрі жарасымды түрде жалғаса түседі. Көңілді де шатты, мақтанышты да қуанышты ырғақ байтақ республиканың жомарт қалпын елестетеді» деп, он жыл алдында жарық көрген әнге баға беріп өтеді.

Сол жылдардағы газет-журналдардан Шәмшінің шығармашылық өміріне қатысты сыни бағыттағы материалдарды кезіктіре қоймадық.

Шәмші өмірінде ән шығарумен шектелмей, баспасөз беттерінде қазақ музыкасының дамуын сөз ететін сериялы мақалалар жазған екен. Әсіресе 1960 жылдардың басында «Лениншіл жас» газетімен тығыз шығармашылық байланыс ұстап, жаңа әндерді сүзгіден өткізіп, таразылап, кәсіби талдаулар жасаған. Мәселен, газеттің 1960 жылғы санындаi«Лениншіл жас», 22 наурыз, 1960 жыл «Жақсы ән — көңіл құсы» деген тақырыпта редакцияға түскен хаттарды шолып, замандастарына бағыт-бағдар сілтейді. Тіпті бір ән турасында:

Бәрі бір сарынды емес, бірде өнер өлкесіндегі алдыңғы буын жайында портреттік мақала әзірлесе, енді бірде астанадан аулақта, яғни аймақтардағы жас композиторлардың жетістігі мен кемшілігін назардан тыс қалдырмайды. Кейде проблемалық мәселе көтеріп, «радиодағы қазақ музыкасының репертуарын қайтсек көбейте аламыз»i«Лениншіл жас», 5 қыркүйек, 1962 жыл деп алаңдайды.

Шәмшінің мақалаларынан байқағанымыз, әуелгіде төменгі жағына жай ғана аты-жөні жазылса, уақыт өте «Қазақстан композиторлар одағының жастар секциясының мүшесі», сосын барып «композитор» деген атақтары қосақталады. Ал 1963 жылғы бір мақаладан «Лениншіл жастың» штаттан тыс тілшісі» деген жазбаны көреміз. Демек, ол тұрақты автор ғана емес, редакцияның келісімімен газетте де жұмыс істеген. Дәл осы мақалада ол басқа қырынан дараланып, тақырыптық тұрғыдан бөлек әндердің сөзіне де біраз шүйлігіп өтеді. «Ән текстін сынау поэзия сыншыларының жұмысы шығар. Сонда да болса, көзге көрініп тұрған олқылықтарды айта кетуді жөн көрдік» дей келеi«Лениншіл жас», 1 тамыз, 1963 жыл, «Т.Жарбосыновтың тексі нашар. Көркемдігін былай қойғанда үш шумағындағы үшінші жолдардың буын сандары үш түрі» немесе «Ақын болуы үшін әуелі тілді жақсы білу керек. Жастар сыңқылдап күлмейді, сылқылдап күледі. Бұлақ сымпылдап ақпайды, сылдырап ағады» дейді.

Әлбетте «штаттан тыс тілшінің» қырына іліккен авторлар тізімі бұдан да көп-ақ.

1961 жылы Шәмшінің жаңа әні — «Ана туралы жыр» бүкіл қазақ даласын әлдилеп тұрды. Ақын Ғафу Қайырбековтің қаламынан туған «Әлемнің жарығын, сыйладың сен маған» деген жолдарды қазір де білмейтін адам жоқ. Тез арада халық аузына іліккен әннің нотасы мен мәтіні «Мәдениет және тұрмыс» журналында жарияланадыi«Мәдениет және тұрмыс», мамыр, 1962 жыл. Композитор мұны екі жыл бұрын өмірден өткен анасы Сақыпжамал Бұхарбайқызына арнап шығарған екен.

Ал 1965 жылы журналда «Ана туралы жырға» қатысты ойын жеткізген ол басқа бір ішкі толғанысын жасырмайды. Себебі сол әннен кейін тыңдармандар тарапынан «әке туралы да ән болса» деген өтініш көбейеді. Алайда соңғы 2–3 жылда уәдесін орындау қиын соғып жүргенін айтады.

Өнер иесінің көңіл түкпіріндегі толқыныстың нақты нені меңзейтінін білмесек те, оның шарасыздығы ақиқатқа айналғандай.

Өйткені осы уақытқа дейін «Шәмшінің әке туралы әні» деп шырқап жүрген орындаушы көрмедік. Библиографиялық кітапта да ондай ән турасында мәлімет жоқ.

«Лениншіл жас» газетінде 1967 жылы басылған «Комсомол сыйлығы табыс етілді» атты мақала бірден көзімізге оттай басылдыi«Лениншіл жас», 12 ақпан, 1967 жыл. Редакциялық материалда жас жазушы, композитор мен суретшілер арасында 9 адамға Қазақстан комсомолы атындағы сыйлық берілгені жазылады. Олжас Сүлейменов, Әнуар Әлімжанов, Ғазиза Жұбанова, Қадыр Мырза-Әлі және өзгелермен бірге Шәмші Қалдаяқов та тұр.

Шағын мақалада лауреаттарға нендей жетістігі үшін берілгені көрсетілген. Шәмшіге бұл сыйлық лирикалық әндері үшін бұйырады. Жиын соңында ақындар өлең оқып, Ғазиза Жұбанова мен Шәмші Қалдаяқовтың шығармалары орындалады. Бұл кезең, әлбетте, отыздың бел ортасындағы композитордың толысқан, нағыз бабындағы шағы болатын.

Шәмшінің шығармашылығына қатысты деректер ҚР Ұлттық кітапханасында сақталған 1950–1960 жылдар аралығында жарияланған басылымдардан алынды.