ТҮЙМЕНІҢ ТАРИХЫ

Тарихта дәп осы түйме мен ілмекті ойлап тапқан генийдің есімі сақталмаған, оған қоса ондай адамдар әлемнің әр тарабында бірнешеу болған да шығар.

Алғашқы түймеге ұқсас, киімге бекітілетін екі тесігі бар дөңгелек заттар Үндістанда, Инд өзенінің аңғарында табылған және олар біздің заманымызға дейінгі үшінші мыңжылдыққа (шамамен 2800–2600 жылдар б.з.д.) жатады. Бұған ұқсас заттар қола дәуірінде Қытайда (шамамен 2000–1500 жылдар б.з.д.), сондай-ақ Ежелгі Рим мен Ежелгі Грекия аумақтарында табылған. Алайда бұл заттар, бәлкім, тек әшекей ретінде қолданылып, ешқандай функционалдық рөл атқармаған. Инд аңғарындағы Мохенджо-Даро қаласынан табылған ең ерте сәндік әшекейлер шамамен 5000 жыл бұрын жасалған және олар қисық пішінді, бақалшақтардан жасалған.

Бірақ әшекей заттан ыңғайлы киім бөлшегіне дейін — бір-ақ қадам. Ежелгі қытайлық немесе гректің киімі жыртылып, ол әшекей түймені киімдегі тесікке өткізіп, бекітіп қойғанын елестету оңай. Бұл әрі әдемі, әрі ыңғайлы болар еді, сондай-ақ теріге де зиян келтірмейтін еді. Алайда киім тарихшылары бір ауыздан ең көне түймелердің мұндай мақсатта қолданылмағанын айтады.

Ал дамыған антикалық заманда адамдар түйменің не үшін қажет екенін түсінген. Біз ежелгі грек туникасын көбінесе танамоншақпен бекітілген деп елестетеміз, бірақ б.з.д. 4 ғасырға қарай гректер оны иыққа түйме мен ілмек арқылы бекітуді жөн көрген. Ал скифтер мен римдіктер түймелерді қару-жарақ бекітілген белдіктерге қадайтын болған, себебі шайқаста түйме бау мен түйіншекке қарағанда әлдеқайда сенімдірек ұстайтын еді — мұны көптеген археологиялық заттар растайды.

Түйме мен ілмек сияқты қарапайым заттарды алғаш пайдасын білген мамандар болса, ол — сауыт жасаушы шеберлер. Себебі олар бұл механизмді пайдаланып, рыцарьлардың сауытының екі бөлігін мықтап бекітуге мүмкіндік алды. Олардың қалай бір-біріне киілетіні, бекітілетіні маңызды еді. Жауынгер жауға сол жақ иығын тосып, алға қарай қозғалатын, бұл иық қалқанмен қорғалатын. Дұшпанның қылышы арасындағы саңылауға кіріп кетпеуі үшін сауыттың сол жағы оң жағынан жоғары орналасуы қажет еді. Осылайша бүгінгі күнге дейін сақталған ер адамдар киіміндегі түйме тағу стилі пайда болды.

Ерте орта ғасырдағы көптеген антикалық жетістіктер ұмытылып, жоғалып кетті. Түймелер де солай біршама уақыт қолданылмай қалды. Бірнеше ғасыр бойы киімді ежелгі замандағыдай баумен немесе ілгектермен байлап бекітетін. Тек 13 ғасырда Германияда түймелер мен ілмектер арқылы киімді бекіту әдісі қайта қолданысқа енді. Осы уақытта ер адамдардың денеге жабысып тұратын сән үлгісі тарап кетті. Мұндай костюмдердің жағасынан беліне дейін, ал жеңдерінде білезіктен шынтаққа дейін түймелермен әшекейленетін. Кейбір киімдерде түймелер саны жүзге дейін жететін. 15 ғасырдағы шежіреде Милан герцогы жазалаған бір ақсүйектің жесіріне берілген төрт туника туралы айтылады, олардың әрқайсысында 40-тан 126-ға дейін алтын түйме болған. Алайда бұл да көп емес. 1515–1547 жылдар аралығында Францияда билік құрған «рыцарь патша» Франциск I өзінің барқыт костюмін сәндеу үшін 13 600 алтын түйме жасатып алды деген де дерек бар.

Сол уақытқа қарай түймелер сәннің жаңа кезеңіне аяқ басып, әшекей ретінде танылды. Алтыннан, күмістен, қымбат тастардан және піл сүйегінен жасалған түйме иесінің байлығын және қоғамдағы биік мәртебесін көрсететін символға айналды. Түймелер сол заманда ердің ең танымал әшекейлерінің бірі болды.

Орта ғасырларда ер адамдар түймелерді сән мен статус белгісі ретінде қолданса, әйелдер сол кезде көбінесе түйреуіштер мен қыстырғыштарды пайдалануды жөн көрді. Әйелдердің көйлегінде және белдемшесінде түйме кейінірек пайда болды, тіпті 19 ғасырға дейін түймелердің шамамен 70%-ы ерлердің киімдеріне арналған болатын. Әйелдердің киіміндегі түймелер сол жақта орналасатын, өйткені бұл сол кезде ханымдардың киінуіне көмектесетін қызметшілерге түймелерді ағыту немесе тағу оңайырақ болсын деген мақсатта жасалған еді. Бүгінде әйелдер де ерлер сияқты өз киімдерін өздері киіп-шешетін болса да, «әйелдерше түймелеу» дәстүрі әлі де сақталып келеді.

Славяндарда түйме алғашында сиқырлы тұмар ретінде қолданылған, түйме жаман күштерден қорғайды деп сенген. Тұмар-түйменің ішіне кішкентай тас немесе қорғасын оқ салынатын, ол жүрген кезде сыңғырлап, ерекше дыбыс шығаратын болған. Бұл түймелердің киімді бекітуде еш пайдасы жоқ еді, тек сән үшін тағылатын, яғни олардың ешқандай утилитарлық қызметі болмаған.

Түйменің мистикалық қасиеттеріне деген сенім халық арасында жақында ғана әлсірей бастаған. 1931 жылы Лондонның Sunday Time газеті «Адам қолынан қаза болған патшаның түймесі» деген мақаласында Уфа губерниясындағы бір шаруаны чекистер ұстады деген хабар таратты. Ол шаруа Николай II-ге тиесілі «сиқырлы түймені» сақтап, оны халықты емдеу үшін қолданған көрінеді. Осыған байланысты оны контрреволюциялық әрекеттері үшін айыптаған.

Петр I-дің жарлығымен солдаттардың мундирлерінің жеңіне тігілген қалайы түймелер екі түрлі қызметке жараған. Бұл зат жеңді бекітіп қана қоймай, сарбаздардың тамақтан жеңімен ауызын сүрте салуына кедергі жасап, мундирдің матасының кірлеп, тозуын едәуір азайтқан. Қалай дегенмен Ресейдегі бір оқиға қалайы түймелердің қаншалықты кедергі болатынын көрсетіп бергендей.

Аңыз бойынша, қалайы түймелер 1812 жылғы соғыс кезінде Наполеонның сарбаздарына кесірі тиген. Қалайы қатты аязға төзімсіз келеді, ал температура —13–15 градусқа түскенде «қалайы обасы» деп аталатын құбылыс пайда болады: бұл зат құрылымын өзгертіп, сұрланып, ұнтаққа айнала бастайды. Осы себепті француз әскерінің киіміндегі түймелер үгітіліп, сарбаздардың шалбарлары шешіліп, түсе берген.

16 ғасырда ерекше технологиямен Венецияда дайындалған әйнек түймелер сәнге айналды. Кейіннен осындай әйнек түймелерді өндірумен атақты орыс ғалымы М.В. Ломоносов та айналысқан еді. Дегенмен оның фабрикасында өндірілген түймелер Ресейде аса танымалдыққа ие болмады, өйткені сол замандағы бай адамдар негізінен алтын немесе күміс түймелерді артық көретін.

Түймелердің сәні тек олардың әдемілігіне ғана емес, сонымен қатар қандай материалдан жасалғанына да байланысты болды. Бүгінгі таңда алюминий түймелері арзан әрі қарапайым болып көрінсе де, 19 ғасырдың ортасында алюминий сирек кездесетін және жоғары бағаланатын металл еді. Сондықтан Францияның императоры Наполеон IIIiii1852–1870 жылдардағы Франция императорыжеке қабылдауы үшін өзіне алюминийден жасалған түймелері бар қымбат камзолға тапсырыс берген.

Түйме өндірісінің дамуына күтпеген серпін берген тұлға — Англияның патшайымы Виктория болды. 1861 жылы патшайым жесір қалған соң, ол жерлеу рәсімдерінің тәртібі туралы арнайы жарлық шығарды. Бұл жарлықта жесір әйелдер киімінде мөлдір емес қара түймелер қолдану керек екені жазылған. Патшайымның өзі бұл мақсатта табиғи агатты пайдаланса, миллиондаған жесірлер үшін қара матаға оралған немесе қара әйнектен жасалған қарапайым түймелер қажет болды. Сол кезеңде Чехияның Богемия аймағындағы Габлонц қаласындағы фабрика осы қара әйнек түймелерді шығару бойынша маманданған еді және бұл фабриканың әйнек бұйымдары осылайша жаңа нарыққа жол тапты.

Түймелер тек сәндік элемент ретінде ғана емес, сонымен қатар белгілі бір мамандықтың немесе қызметтің белгісі ретінде де қолданылған (кей жерлерде әлі де қолданылады). Ведомстволық түймелер әртүрлі министрліктердің, губерниялық және қалалық басқармалар мен армия, флот бөлімшелерінің, оқу орындарының мундирлеріне тігілген. Мундир түймесіне қарап, иесінің қай ведомствоның қызметкері болғанын, қай жылдары қызмет еткенін және қандай дәрежеде болғанын анықтауға болатын.

Николай Iii1825–1855 жылдар аралығында Ресей императорытұсында ведомстволық түймелер кеңінен тарады. Сол кезде империядағы барлық лауазымды тұлғалар — қарапайым күзетшіден бастап мемлекеттік канцлерге дейін арнайы типтегі түймелері бар мундирлерді киетін. Формалық түймелер, әсіресе гербтері бар түймелер, балалар арасында «валюта» ретінде кең таралып кетті. Балалар олармен ойнап, түймелердің жапсырмаларын «ақша» ретінде қолданатын. Түйме қаншалықты жоғары лауазымның белгісі болса, оның құндылығы да соншалықты жоғары болатын: бір генералдың алтын жалатылған, қыран бейнеленген түймесіне бір қапшық қарапайым солдаттық жез түймені айырбастауға болатын. Ойынға арналған түймелер «құлақшалар» деп аталды.

Ағылшын жазушысы Элизабет Гаскеллдің «Сильвияға ғашық жігіттер» деген романында 18 ғасырдың соңындағы оқиғалар сипатталады, онда кейіпкерлердің бірі былай деп шағымданады: «Жібек түймелердің пайдасына заң шығаруды талап етіп, жібекқұрт өсірушілер министрлікке петиция берді. Ал мен өз құлағыммен естідім: темір түймесі бар киім кигендерді аңдып жүрген тыңшыларды кезіктіріп, сол үшін сотқа тартылып жатқандар да бар. Мен темір түймелері бар костюммен үйленгенмін және оларды соңғы деміме дейін киемін, тіпті түймесіз жүруге тура келсе де, солай болады! Олар жақында қалай ұйықтау керек деген заң шығарады, әрбір қорылымға да салық салады. Салықтарды терезеден, азық-түліктен, тіпті тұздан да алады. Бұл заң шығарушылар көрінген жерге араласады, ал мен ешқашан патша Георгтың мұнымен келісетініне сенбеймін. Бірақ есіңде болсын: мен үйленгенде жез түймелі киім кидім және мен оларды өмірімнің соңына дейін киемін, егер олар маған күн көрсетпесе, мен табытқа да осы жез түймелі киіммен жатамын!».

Түймелерге қатысты заңдар тек Англияда ғана емес, басқа елдерде де қабылданған. Жоғарыда айтқанымыздай, түймелер функционалдық элемент ретінде ғана емес, сәндік әшекей ретінде қабылданған. Сондықтан, мысалы, 16–17 ғасырларда протестанттық Нидерландта, Германия мен Швейцарияда «сән-салтанатқа қарсы» қатаң протестанттық тыйым жиі салынатын. Бүгінгі күні осы аймақтардан АҚШ-қа қоныс аударғандардың ұрпақтары саналатын амиштер өздерінің ата-бабаларының діни ережелерін қатаң сақтап, түйме тақпайды. Олар өздерінің қолдан тоқылған киімдерін ілмекпен бекітеді, өйткені Реформация дәуіріндегі уағызшылардың трактаттарында түймелер арсыздық пен азғындыққа әкеледі деп жазылғаны белгілі.

Жібек түймелері туралы айтатын болсақ, Викториан дәуірінде олар шын мәнінде үлкен сәнге айналды, себебі олар түрлі хош иістермен толтырылған ерекше дорба ретінде қолданылды. Оларды эфир майы сіңген тығыз матадан жасады. Мұндай түймелерді ауқатты адамдар пайдаланды, оларды көп жағдайда ұрпақтан-ұрпаққа үлкен құндылық ретінде мұраға қалдыратын.

Ал 1930 жылдардағы Париждегі әйелдер модасын бастаушы Эльза Скиапарелли пластик түймелердің сәнін енгізді. Ол Жан Клеманмен бірлесіп, өнер мектебін бітірген әрі химия саласында да білім алған, бұрын-соңды болмаған әртүрлі форма мен түсте, соның ішінде көп мөлшерде фосфоресцентті түймелер жасап шығарды. Оның ішінде лимон, апельсин, грейпфрут пішіндес, балерина мүсіндері, қасықтар, Рождество қоңыраулары, аттар мен аяқ киімнің бауы, қағаз қысқыштар тәрізді түймелер болды. Бұл бұйымдардың сюрреалистік әсерге ие болғаны сонша, костюмнің кез келген бөлігінде, тіпті бас киімдерінде де қолдануға болатын. Эльзаның Вандом алаңындағы Madame Schiap салоны өте танымал болып кетті. Сәнқойлар сол жерден сатып алған түймелерді таққанда, оны ойлап тапқан автолар сияқты ләззат алатын деген де әңгіме болатын.

Дегенмен түйменің ақпараттық функциясына оралайық. Оның бір жарқын мысалы — сталиндік жансыздар заманындағы әнге Е. Долматовскийдің әнге айналып кеткен «Қоңыр түйме» деген өлеңі. Бұл шығармада жерден шетелдік түйме тауып алған пионердің қалай шетел жансызын дөп тапқанын айтылады. Қазір бұл текст күлкілі көрінуі мүмкін, бірақ КСРО-да шетелдік түйме табу қиынның қиыны екені анық қой. Тіпті өткен ғасырдың 70–80 жылдары «фирмалық» джинсының көшірмесін жасаған жасырын цехтардың өзінде түймені ескі, тозған «левистер» мен «вранглерден» алып салатын. КСРО-да америкалық фурнитураны табудың басқа жолы жоқ еді.

Түймелерге қатысты бірнеше біртүрлі салт бар. Мысалы, Англияда ауқатты отбасынан шыққан қызға түйме сыйлау дәстүрі бар еді. Олардың ең әдемісі мен ерекшесін «махаббат жібі» деп аталатын жіпке тігетін. Сондай жіпке қыз 999 түйме тақса, онда жақында жарын табады деген сенім болды.

18–19 ғасырларда «шашты түймелерді» де жасай бастады. Оны адамның шашынан тоқып, кейде аздаған шашты әйнек түймеге араластырып жіберетін. Көп ұзамай бұндай түймелер аза тұтумен байланысты болып кетті. Себебі ата-анасының, жарының, баласының шашын жерлеуге дейін алып, одан жиі түйме жасай бастаған болатын.

Кейбір халықтық наным-сенім де түймелерге байланысты еді. Түйме жоғалту — жамандық шақырады, тауып алу — бақытқа әкеледі. Мұржа тазалаушылар бар кезде адамдар оның түймесін ұстап, тілек тілейтін. Қазірге дейін мұржа тазалаушыларға арналған көшедегі мүсіндерге қарасаңыз, олардың түймесі тазалап қойғандай жылтырап тұрады. Ал үзіліп қалған түймені киімін шешпей тіккен адам да қиындыққа тап болады, себебі ол маңызды нәрсені ұмытып кетуі бек мүмкін.

Ал егер сіз осы мәтінді оқып, түсіңізде әдемі әрі жарқылдаған түймелерді көрсеңіз, онда қуана беріңіз, себебі түс жоритындардың көбі оны байлыққа жориды.

Андреева Р.П. Пуговицы // Энциклопедия моды. — СПб.: Литера, 1997.

Пуговицы // Краткая энциклопедия домашнего хозяйства / под ред. А.И. Ревина. — М.: Советская энциклопедия, 1960.

Шепелев Л.Е. Титулы, мундиры и ордена Российской империи. — М.: Центрполиграф, 2004.

Бектинеев Ш.И. Пуговицы. Информационно-методический справочник для коллекционеров. — Минск, 1989.

Пятов Г. «Тайна медной пуговицы» // Журнал «Антиквариат. Предметы искусства и коллекционирования», №11(12), 2003.

Edwards, Nina (2012). On the Button: The Significance of an Ordinary Item. — London, UK: I. B. Tauris, 2012.

Peacock, Primrose. Discovering old buttons. — Aylesbury, UK: Shire Publications, 1978.