Ұлықбек және астрономия

Қытайға жоспарланған жорық алдында Темір немерелерінің үйлену тойын сән-салтанатпен жасайды. Он жастағы Ұлықбек тек некеге тұрып қана қоймай, сөз жүзінде Моғолстанның бір бөлігі — Тянь-Шань таулары мен қазіргі Шыңжаңның солтүстік-батыс өңірлерін қамтитын аймақтың билеушісі болып тағайындалды. Дегенмен бұл жерлерді әлі жаулап алу қажет еді. 1403–1404 жылдары Әмір Темір сарайына келген испан елшісі Руи Гонсалес де Клавихо көрген жан, сірә, осы Ұлықбек болса керек.

1405 жылы Әмір Темір дүниеден озған соң, оның Қытайға жорығын қоса алғанда, орасан зор жоспары жүзеге аспай қалды. Империяда билік үшін ішкі қырқыс басталып, тақ таласына жап-жас Ұлықбек те тартылды. Шаһрух Мәуреннахрда билікті қалпына келтірген соң, ол Ұлықбекті осы аймақтың әмірі етіп тағайындады. 1411 жылдан бастап Ұлықбек Самарқанды іс жүзінде өзі басқара бастады, әйтсе де Гератта отырып бүкіл империяның ресми билігін уысында ұстайтын әкесіне бағынышты еді. Тек 1447 жылы Шаһрух қайтыс болғаннан кейін Ұлықбек жоғарғы билікке қол жеткізді, дегенмен бұл да ұзаққа созылмады. 1449 жылы тақтан тайдырылып, өлім жазасына кесілді.

Оның әскери жетістіктері де баршылық, мысалы, 1420-жылдардың ортасында Қашғарды қоса алғанда Моғолстанның бір бөлігін уақытша иеленді. Дегенмен күн өткен сайын оның ғылымға аңсары ауып, өнерді қолдауға көбірек ден қойды. 1417–1420 жылдар аралығында ол Регистан алаңына осы күнге дейін интеллектуал мұрасының символы саналатын әйгілі медресені салғызды.

Деректерде Ұлықбектің ғылымға қашан және кімнің ықпалымен қызыға бастағаны нақты айтылмайды. Әжесі Сарай-Мүлк ханымның тәрбиесі, не атасы Темірдің ықпалы әсер еткен болуы екіталай. Сондай-ақ, әмір Шах-Мәликтің қамқорлығында жүрген кезде де ғылыми біліммен айналысу мүмкін болмағанға ұқсайды. Балалық шағы мен жас кезінде Ұлықбек Темір әулетінің басқа мүшелерінен айрықша дараланбаған сияқты. Ғылымға деген шынайы әуестігі, шамасы, оны Мәуреннахр билеушісі етіп тағайындағаннан кейін ғана қалыптаса бастаған.

Оған, бәлкім, атасы Темір Самарқанға қоныстандырған парсы мәдениетінің өкілдері әсер еткен болар — олардың бір бөлігі Ұлықбек билік құрған тұста әлі де сонда өмір сүріп жатты. Сол кезеңде Самарқанда Орталық Азия тарихына арналған тамаша еңбек жазған тарихшы Хафизи Абру, танымал дәрігер Мавлоно Нафис, Сираж әд-Дин Самарқани, Саққаки, Лұтфи, Бадахши және тағы басқа ақындар өмір сүрді. Әрине, астрономиялық кестелер (зиж) жасаған, әрі сөзсіз Ұлықбекке ықпал еткен астроном әрі математик Гияс әд-дин Жәмшидті де атап өткен жөн.

Қалай болғанда да, Ұлықбек сөзсіз дарынды тұлға, дегенмен ол өз дәуірінің жемісі екенін ұмытпайық. Өйткені оның артында орасан зор ғылыми дәстүр тұрды. Десе де, білімге деген құштарлығына байланысты Ұлықбекті ислам Алтын ғасырының соңғы жарқын жұлдыздарының бірі деп атайды. Алайда бұл пікірмен бәрі бірдей келісе бермейді. Ұлықбек салдырған Бұхара медресесінің қақпасына мына хадистің бедерленіп жазылғаны да бекер болмаса керек:

Расында, ғылымды, әсіресе нақты ғылымдарды қолдау ортағасырлық мұсылман әлемінде мемлекеттік саясаттың маңызды бөлігі болды. 9-ғасырда халиф әл-Мәмун Бағдатта «Даналық үйі» (Бәйт әл-Хикма) деп аталатын аударма және зерттеу орталығын құрды. Ол жерде өз дәуірінің ең көрнекті ойшылдары еңбек етті.

Дәл осы орталықта Мұхаммед әл-Хорезми алгебраның негізін қалап, есімі алгоритм ұғымына айналса, Ибн әл-Хайсам оптика заңдарын ашып, камера-обскураның жұмыс принципін еуропалықтардан 600 жыл бұрын сипаттап берген еді. Ағайынды Бану Мұсалар екеуі су механизміне негізделген автомат құрылғылар жасап, механика заңы жайында жазса, Сәбит ибн Қурра геометрия мен қозғалыс теориясын зерттеді.

Бүгінгі күні қолданып жүрген көптеген ғылыми ұғым — «алгебра», «алгоритм», «азимут», «зенит», «альманах» еуропа тілдеріне араб тілінен енген.

Айтпақшы, Бағдаттағы ғылыми орталықта еңбек еткен көрнекті ғалымдардың көбі Орталық Азиядан шыққан. Осы тұрғыдан алғанда, Ұлықбек аймақтық мұраның ізашары болып еді.

Алайда мұсылман ғылымы тұйық жүйе емес, жаһандық ғылымның бір бөлігі болғанын ұмытпайық. Ол сөзсіз ежелгі грек ғалымдары — Сократ, Платон, Аристотель және Птолемей еңбектерінің аудармаларына сүйенді. Бұл аудармалармен көбіне сириялық христиандар айналысқан. Ал ежелгі грек мәтіндерінің басты қайнар көзі — антикалық мұраны мұқият сақтап қалған Византия болатын. Ең құнды қолжазбаларды халиф әл-Мамун дәл осы Константинопольден сатып алған.

Бағдатқа грек-византиялық еңбектермен қатар Қытай мен Үндістаннан да ғылыми еңбектер жеткізіліп отырды. 9-ғасырдан кейін де мұсылман ғылымы өз ішінде тұйықталып қалған жоқ — ислам әлемінің көрнекті ғалымдарының бәрі дерлік бірнеше тілді меңгерген еді (араб тілінен бөлек, көбіне парсы, грек және сирия тілдерін білді). Бұл тұрғыда Ұлықбек дара құбылыс емес.

Самарқан обсерваториясының құрылысы шамамен 1420 жылы басталды. Қаланың солтүстігіндегі Куҳак төбесінде бой көтерген бұл обсерватория сол дәуірдегі ең ірі астрономиялық құрылыс саналды. Үш қабатты, дөңгелек пішінді ғимараттың басты құралы — ғимарат құрылымына кіріктіріле салынған алып секстант: доғаның бір жартысы төбедегі орға тереңдетіліп салынса, екінші жартысы жер бетіне шығып тұрған. Доғаның радиусы шамамен 40 метрге тең, бұл астрономиялық өлшемдерді аса жоғары дәлдікпен бақылауға мүмкіндік беретін. Доға беті мәрмәрмен қапталып, оған градустық белгілер бедерленген, сол бойынша визирлік құрылғылар қозғалатын. Аспан денелерінің қозғалысын нақты бақылау үшін қосымша құралдар қолданылған, оның ішінде күн сағаттары мен астролябия бар.

Ұлықбектің астрономияға деген қызығушылығы кездейсоқ емес. Мұсылмандар үшін астрономия тек теориялық қана емес, күнделікті өмірде маңызды рөл атқаратын. Ол намаз уақытын дәл белгілеу, құбыланы анықтау, Рамазан айындағы оразаның басталуы мен аяқталуын айқындау, сондай-ақ ай мен күн циклдарына негізделген күнтізбе құрастыру үшін қажет болды. Осындай практикалық қажеттіліктер бақылауға құрылған астрономияның дамуына, құралдар мен есептік кестелердің жетілуіне ықпал етті. Зиж деп аталатын астрономиялық кестелерді бірнеше астроном ұрпақ жүйелі түрде жасап отырды. Зиждерде әдетте жазықтыққа және сфералық тригонометрияға арналған тараулар да болды.

Онда тригонометрия функциялардың кестелерімен қатар, аталған функциялар арасындағы негізгі қатынас түрлері жазылатын. Сондықтан зиж кестелері тригонометрия оқулығы есебінде де қолданылған. Ұлықбек өзінің ғылым жолындағы әріптесі — самарқандық астроном әрі математик Ғияс әд-дин Жәмшид ибн Масуд әл-Кашиді (немесе жай ғана әл-Каши) аға тұтқан. Әл-Каши құрастырған «Хақан зижі» (1414) Ұлықбектің зерттеулеріне зор ықпал етті.

Астрологияға келер болсақ, түрлі дауларға қарамастан саяси және медицина практикасында елеулі рөл атқарды: жұлдыздарға қарап билеушілерге жұлдыз жорамал жасалды, шайқастарға, үйлену тойларына және құрылыс жұмыстарына қолайлы күндер таңдалды, сырқаттарды емдеу кезінде де кеңес ретінде қолданылды. Осылайша бұл екі ғылым саласы — астрономия мен астрология мұсылман қоғамының діни, әкімшілік және күнделікті өміріне дендеп енді.

Мұнда монғолдардың ықпалы да маңызды рөл ойнады. Мұсылмандар сияқты оларға да жұлдыздарды бақылау және жұлдызнамалық болжамдарға сүйену — рухани тәжірибенің күнделікті бөлігі саналған. Монғол империясының әр бұрышында Шыңғысханның тақ мұрагерлері 13-ғасырда бірқатар астрономиялық зерттеу орталықтарын құрды. Шыңғысханның немересі және Юань династиясының негізін қалаушы — Құбылай астанасы Ханбалықта жергілікті және мұсылман ғалымдары, соның ішінде ұлы астроном әл-Бухари еңбек еткен обсерватория салдырды.

1267 жылы дәл осы әл-Бұхари Құбылайдың зертханасына алғашқы астрономиялық құралдар — парсы астролябиясын, глобус пен армиллярлық сфераны жеткізді деп есептеледі. Сол кезеңде моңғол Ираны — Илханатта, оның ағасы Құлағу Насир әд-дин әт-Туси басшылық еткен Мерага обсерваториясын құрды. Бұл мекеме ислам әлеміндегі сол дәуірдің ең ірі ғылыми орталығына айналды. Ұлықбек бала кезінде осы ұлы обсерваторияның Мерагадағы қирандыларын көруі мүмкін деген де жорамал бар. Бұл рас па, жоқ па, біз нақты білмейміз. Алайда әт-Тусидің мұрасы әл-Кашидің еңбектері арқылы Ұлықбекке жетіп, ықпал еткені анық.

Ұлықбек дәуірінде Самарқан нағыз ғылыми орталыққа айналды. Біз бұған дейін обсерваториядағы құралдарды құрастырып, оның алғашқы басшысы болған әл-Каши туралы атап өттік. Ол Осман империясындағы Бурса қаласынан шыққан тағы бір астроном Қазизаде әр-Румимен бірге Ұлықбектің ғылыми еңбектерін жазған авторлардың бірі болды. Зерттеу институтында міндетті түрде кітапхана мен университет болуы тиіс еді. Кітапхана біздің заманға дейін жетпегенімен, күні бүгінге дейін сақталған Регистан алаңындағы медресе университет қызметін атқарған. Айта кету керек, Ұлықбектің ғылыми орталығында жұмыс істеген ғалымдардың тек бірнешеуінің ғана есімдері бізге белгілі. Алайда замандастарының сөзінше, бұл мекемеде жүздеген адам еңбек еткен.

Әл-Кашидің әкесіне жазған хаттарының бірі сол дәуірдегі Самарқанның интеллектуал атмосферасына айғақ бола алады. Хатта ол әріптестерімен бірге шешімін іздеп жатқан астрологиялық есептер турасында, обсерваторияның құрылымы мен жазық төбесі жайында баяндайды. Айтуынша обсерваторияның жоғары бөлігі астрономиялық құралдарды орналастыруға өте қолайлы. Сондай-ақ әл-Каши Самарқанға басқа аймақтардан шәкірттердің толассыз ағылып жатқанын да жазады. Обсерваторияда музыка мен поэзияның да оқытылатынын атап көрсетеді, тіпті, Ұлықбектің кейде өзі келіп дәріс оқитынын тілге тиек етеді.

Ұлықбектің ғылыми мұрасы Самарқан шегінен асып, төрткүл дүниеге тарады. Оның зижі бірнеше рет қайта басылып, Темір ұрпақтарының басқа сарайларында — Үндістандағы Ұлы Моғол империясында кеңінен пайдаланылды. Үндістанда астрология ритуал деңгейінде мәртебеге ие дүние саналғандықтан, Ұлықбек пен басқа мұсылман ғалымдарының астрономиялық есептеулеріне сұраныс жоғары болды.

Ұлықбектің мұрасы оның шәкірті және обсерватория жетекшісі әл-Қушжидің тағдырынан айқын көрінеді. Ол Самарқан ғылыми мектебінің көрнекті өкілдерінің бірі болған. 1403 жылы сарайдағы қыран ұстайтын шенеуніктің отбасында дүниеге келген әл-Қушжи Ұлықбек негізін қалаған медреселердің бірінде білім алған. Жастайынан ғылымға қызығушылық танытқан ол астролябияны меңгеріп, планеталардың қозғалысы жайлы парсы трактаттарын зерттеді. Жинаған білімін тәжірибеде қолдануға ұмтылған әл-Қушжи Оман шығанағына сапар шегіп, Ай мен теңіз толқындары арасындағы байланысты зерттеген әрі өзінің алғашқы еңбегі Ай фазалары туралы трактатты жазып жазып шыққан-ды. Ай күнтізбесі ислам дәстүрінде ерекше маңызды болғандықтан, мұндай зерттеулер өте құнды саналған.

Ұлықбек жас ғалымның еңбектерімен таныса сала, дереу оны Самарқанға шақырып, обсерватория жұмысына атсалысуға ұсыныс жасайды. Алайда 1449 жылы Ұлықбек қаза тапқаннан кейін, әл-Қушжи Темір әулеті империясынан кетіп, жаңа қамқоршы іздеп, ұзақ уақыт Орталық Азияны кезеді. Тек 1471 жылы ғана ол Осман астанасы Ыстанбұлға жетеді. Самарқанның ғылыми мектебінен хабардар сұлтан ІІ Мехмед оны сарайына шақырып, жаңа медреселердің бірінде математикадан дәріс оқуды тапсырады. Әл-Қушжидің қазасынан бірнеше он жыл өткенде, Ыстанбұл жаңа астрономиялық орталыққа айналды.

Жергілікті обсерваторияның негізін қалаушы Тақийуддин әш-Шамидің әл-Қушжидің немересімен жүздескен соң, аспан денелерін зерттеуге ықыласы оянып, айрықша ден қояды. 1574 жылы III Мұрат сұлтанның тапсырысымен ол сол замандағы ең ірі обсерваторияның басшысы атанады. Дегенмен бұл обсерватория небәрі бірнеше жыл ғана өмір сүрді.

Осман империясы арқылы уақыт өте келе әл-Қушжи еңбектері Еуропа астрономдарына да белгілі бола бастады. Мысалы, неміс астрономы Региомонтан (Йоханнес Мюллер) еңбектерінде әл-Қушжидің қолжазбаларын пайдаланған. Ал Региомонтанның еңбектері Николай Коперниктің астрономияны айрықша сүйіспеншілікпен зерттеуіне шабыт берген. Ал енді Коперниксіз еуропалық ғылыми революцияны елестету мүмкін емес екені айдан анық.