Астраханды түркілер Қажы-Тархан деп атайды. Бір уақытта бұл қала Астрахан хандығының астанасы болған (Жошы ұлысы немесе Алтын Орда ыдыраған соң 15 ғасырда пайда болған мемлекеттің бірі). Саудагерлер мен қажылыққа аттанған жолаушылар үшін маңызды жолдардың торабында орналасқан, ұмыт болған мемлекет жөнінде атақты шығыстанушы Илья Зайцев сөз етеді.
АТАУЫНЫҢ ШЫҒУЫ
Дәстүрлі көзқарас бойынша, Қажы-Тарханның негізі 13 ғасырда қаланған. Ибн Баттуттыңi
Кейінде аталған қажы Астрахан тарихында маңызды рөл ойнаған. Астрахан хандығы Орталық Азия, Иран, Осман империясы, Дешті Қыпшақ жеріменi
ХАНДЫҚТЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
Алтын Ордалық Қажы-Тархан қаласын Әмір Темір3
Қала халқы — негізінен, қыпшақ тобына жататын түркі тайпаларының өкілдерінен тұрды. Дегенмен қала халқының саны көп болмағанына қарамастан, этностық және тілдік қатынас, алуан түрлі болған секілді. 16 ғасырдың орта тұсына қарай Астраханың тұрғындарының саны, шамамен 10 мыңға жуық немесе одан сәл көптеу болған. Тарихтың әртүрлі кезеңдерінде қалада түркі тілді халықтармен қатар парсылар, армяндар, орыстар өмір сүрген. Кейінгі Астрахан татарларының этностық негізі ескі түркі халықтары және ноғайлықтардан тамыр тартады. Ақырында қалаға Еділдің ортаңғы сағасындағы түркі халықтары жаппай келе бастады: Астрахан қаласында 19 ғасырға дейін «қазан кварталы» болғаны кездейсоқ емес, ал мұсылман мазары Машаихта — Нижний Новгород, Пензен және т.б. өлкелерден келген татарлар жерленген.
Әмір Темір қаланы қиратқан соң, жаңа Астраханның негізін бұл аймақтан Темір әулеті 1396 жылы кеткеннен кейін өз бақылауына алған Орыс ханның немересі, Темір-Мәліктің баласы Темір-Құтлық (1395–1399 жж.) қалады. 16 ғасырда Ноғай мырзалары, Астраханды — «Темір-Құтлық патшаның жұрты»i
Астрахан хандығы қалаға Темір-Құтлықтың алдында, 14 ғасырдың 60-жылдарының екінші жартысы мен 70-жылдардың орта тұсына дейін иелік еткен Қажы-Шеркес әмірдің ескі қосыны негізінде қаланды. Хандықтың құрылған уақытына қатысты тарихнамада бірыңғай пікір жоқ. Бәлкім, хандық 15 ғасырдың 50–70 жылдары Үлкен Орданың5
1508 жылы Мәскеуде алғаш рет «астрахандық елшілер» қабылданды. Сол уақытта арнаулы дипломатиялық құжаттар пайда болды (қайта құрылған мемлекетпен Мәскеудің ара-қатынасын хатқа түсірген елшілер кітабы). Ресей Ұлттық кітапханасында Софиялық собордың екі жинағында «Татар жеріне атаулар...» деген сөздермен басталған екі мақала сақталып қалған және бұл түрлі мұсылман елдерінің* тізімі саналады.6
Мәскеудің ұлы князі III Иван7
Хандықтың солтүстіктегі шегарасы, шамамен қазіргі Волгоградпен шектескен, дегенмен қандай да бір кезеңде Астрахан жері қазіргі Саратовпен шегаралас Үкек маңайына дейін қысқарып отырған; ал оңтүстікте табиғи шегарасы Каспий теңізімен шектелген, бәлкім, теңіздің жағалауынан Кума өзеніне дейін созылуы мүмкін; батыстағы шегарасы Донның жоғары сағасына дейін жеткен (бәлкім, белгілі бір уақыт аралығында хандықтың Қырым жұртымен шегарасы Миус — «Тұнық су» болса керек). Негізінен, Еділдің оң жағалауындағы Астрахан иеліктері өзеннің тар жағалық белдеуімен шектелсе керек. Ал Астрахан иеліктерінің шығыстағы шегарасы (ноғайлық) Бузан өзенінің атырауымен шектелген.
АСТРАХАНДЫҚТАР НЕГЕ СЕНДІ ЖӘНЕ НЕ ЖӨНІНДЕ ОЙ ЖҮГІРТТІ?
Астрахан хандығының ерте кезеңдерінде, бәлкім, Алтын Ордадағыдай жағдаят орнаған болуы мүмкін: қаланың өзі мемлекеттегі исламның тірегі болса, ал дала мен қала маңайындағы аймақтарда ислам толықтай тарамаған. Тәуелсіз хандық болып тұрған уақытта қаладағы мұсылман дінбасылары Астраханның шығысындағы жерлерде белсенді түрде миссионерлік әрекеттерін жасап, қазақтардың арасында мұсылман мәдениеті мен ислам дінін таратып, орнықтырған. 16 ғасырдың басында Қажы-Тарханнан шыққан ғұламалар (яғни Ислам дінінің білгірлері) қазақтар арасындағы тәңіршілдіктің тамырына балта шапты. Ханафилік масхаб, Алтын Орданың өзге қалаларындағыдай, мұнда да үстем8
Еділдің төмен сағасын жайлаған мұсылмандардың басым бөлігі сүниттік бағыттағы исламды ұстанғанына еш күмән жоқ, алайда, бәлкім, шиіттерде (сефевидтік Иранның жақын екенін ескерсек) болуы бек мүмкін. Қажы-Тархандағы мұсылмандар сопылықпен* де таныс болды.9
Қажы-Тархан қаласы Орыс мемлекетінің құрамына кіргенге дейін жазылған сенімді ислам қолжазбалары белгісіз.10
Қалада әдеби және тарихи шығармалар да жазылды: 1550 жылы орыс әскерінің Қазанға жасаған сәтсіз жорығына арналған, Астрахан тумасы, ақын әрі жазушы Шериф Қажытарханидің «Зафер нама және Уилайет Қазан» деп аталатын туындысы жарық көрді. Астраханның өзіндік тарихнамалық дәстүрі болғанына да еш күмән жоқ. XVI ғасырдағы хорезмдік тарихшы Өтеміс қажының ақпарат жинаушылары, астрахандық Баба-Әли мен Қажы Нияз12
Алтын Орда тарихының оқиғалары хатқа түсіп отырған хандықта, көбіне-көп Астраханның өзімен байланысты, тарихтың өрбу бағытын қамтыған, тұрақтап қалған ауыз-екі баяндау дәстүрі болды деп жорамалдауға болады. Сондай-ақ мұсылман тарихнамасының классикалық, айталық, Рашид ад-Динніңi
ТҰЗ, ШОҚЫР, ҚҰЛДАР МЕН ҚАРБЫЗ
XIV ғасырдан бастап Қажы-Тархан – Еділдің төменгі сағасында орналасқан, Жерорта теңізі мен Шығысты байланыстырушы ұлы керуен жолы кесіп өткен маңызды сауда нүктесіне айналды. Қажы-Тархан қаласының негізінен, Солтүстік Әзірбайжан қалаларымен, сондай-ақ Азақпенi
1391 және 1395 жылғы Әмір Темірдің жорықтары, Астраханның Азау бағытындағы сауда-саттығына да орасан зор зиян шектірді. Аталған жол, түптеп келгенде, Каспийдің ирандық жағалауларын (Астрахан мен Азау арқылы) Кафпен (яғни Қырымның ауқымды сауда орталығы саналған Феодосиямен), сосын Осман империясының ішкері аудандарымен біріктірді. XV ғасырдың аяғында шығыстан дәмдеуіштерді Астрахан арқылы тасымалдау (негізінен Индиядан Шемаха және Баку арқылы) еш толастамады.
Қажы-Тархан негізі қаланғаннан бастап, орыстар жаулап алғанға дейінгі аралықта құл саудасы өрістегені үлкен орталық болды. Құлдар Қырым, Қазан, Орталық Азия мен Иранға сатылып отырды. Қала Мәскеу мемлекетінің құрамына қосылған соң, ұлты орыс құлдардың өз отандарына оралуы ұзақ уақытқа созылды.
Астрахан экономикасының тірегі, негізінен, екі сала болды – транзиттік сауда-саттық пен жергілікті өнімдерді экспорттау. Астрахан экономикасын ұшпаққа шығарған негізгі төл тауарлары балық пен тұз. Қала халқы аталған тауарларды Еділ бойындағы қалаларға, сондай-ақ каспий бассейні мемлекеттеріне (оларға аз көлемде сатуы мүмкін) сатты. Тұзды қала маңайындағы көлдерден («Тұнба көлдерден») жинады. Тұзы судан күректен қазып алып, күн көзіне құрғатып, сосын тасымалдаушы көліктерге тиеді. Төбе болып үйілген тұз уақыт өте келе тас болып қатып қалғанымен, ұзақ уақыт бұзылмай сақталып тұрды. Артынша тас боп қатқан тұзды сүймен және балтамен шауып бөлуге тура келді.
Қажы-Тарханда балықты ерте кезеңдерден бері аулайды. Еділдің төменгі сағасындағы балық аулауға қатысты қолданылған терминдер толықтай дерлік түркі тілінен шыққан. Сондықтан орыс балықшылары жергілікті халықтың дайын тұрған сөздерін қабылдай салған. Бұл салада татар сөздері үстем, мәселен, учугi
Бекірелер жылдың үш айында ғана ауаланды (мамыр айының соңынан тамыз айының соңына дейін). Қолға түскен бекірелерді сол орында тұздап, сосын кемеге тиеп Еділдің ағысымен жоғары аймақтарға тасымалдап отырған. Сатылымға шығарылған балықтардың түрі әр алуан болмаған тәрізді: орыс құжаттарында негізінен бекіре, қортпа мен шоқырдың тасымалданғаны жөнінде айтылады. Балықты тұздауға қатысты терминдер де тұтастай түркі тілінде болған. Осыған қарап, Қажы-Тарханда хандар билік етіп тұрған тұста да балықты, шамамен, осылай тұздады деп жорамалдауға болады. Сонымен қатар астрахандықтар балықты кептірген. Кепкен балықты халық кейде нанның орнына тұтынған. Балықтарды аулауға арналған учугтар, XVI ғасырдың алғашқы жартысында, негізінен, астрахандық ақсүйек әулеттерге тиесілі болған тәрізді. Еділ атырауында және тармақтарында (яғни екі су қоймасын қосатын тармақ) орналасқан учугтардың бір бөлігін хан иеленген.
Астраханға нанды сырттан әкелуге тура келді. Соған қарағанда, қала халқы үнемі бидайдың тапшылығынан қиналған тәрізді – мұндай жағдайда жергілікті халық арасында індет пен аштық жиі орнап тұрған.
Хандықтың экономикасында мал шаруашылығының орны да елеулі болған. Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханиi
ХАНДЫҚ БИЛІКТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Қазан мен Қырым хандығындағыдай, Астраханда да бір әулеттің (Жошы) өкілдері билік құрды: Шыңғыс ханның ұлы Жошыдан, нақтылар болсақ, Құтлық-Темірден тараған ұрпақ хан көтерілді. Астрахан хандығы бүкіл тарихында кіріптар күйде болды. Сюзерен рөлін бірде Ноғай Ордасы, бірде Солтүстік Кавказ хандығы, бірде Қырым хандығы атқарды. Астрахан хандары сыртқы күштердің араласуымен орнаған қантөгістер мен төңкерістердің нәтижесінде жиі алмасып отырды.
Өзге Жошылық мемлекеттердегі секілді, мұнда да ханнан кейінгі екінші тұлға калга (ханның мұрагері, негізінен оның ұлы немесе бауыры я інісі болуы керек) саналды. Ақсүйектер қауымы сұлтандардан, оғландар (ұлан), бектер мен мырзалардан құралды. Орыс дереккөздері бойынша, ақсүйектердің саны 1554 жылға қарай 500 адамға жеткен және олардың әрқайсысының өз иеліктері болған. Сонымен қатар Астрахан хандығында қараша-бейлердіңi
Қаладағы салық төлеуші, тәуелді халықтар «қарапайым адамдардан» құралды. Үй шаруашылығында, көбіне-көп құлдар еңбек етті (тұтқындағылардың басым бөлігі славян және кавказдықтардан тұрды). Дереккөздерде астрахандық дінбасылары жөнінде де сөз болған («молдалар мен ахундар, сейіттер мен абыздар»). 1554 жылға қарай олардың саны, шамамен, 3 мың адамға жеткен.
Хандықта хан мен калганың (калгалық) жеке иеліктері болды деп сенімді түрде айтуға болады. Әрі калгаға иеліктер тек қолданыс үшін ғана берілген. Калгалықтың жерінде өмір сүрген шаруалар, ханның иелігіндегідей, тек жердің 10 нан бір бөлігінде ғана еңбек еткен. Астраханда, қырым мен қазандағыдай бейліктерi
ҚЫРЫМ МЕН МӘСКЕУ АРАСЫНДА
Қырым хандарымен кикілжіңді Астрахан Үлкен Ордадан мирас етіп алды. Астраханға жасалған қырымдықтардың жорықтарының ішінде 1523 жылы Мұхаммед Керей мен 1546 жылғы Сахиб Керейдің күйретуші соққыларын айрықша атап өтуге болады. Сахиб Керейдің жорығы Астрахан ханы Ямгурчидің (Ягмурджи) Қазан мен Қырымға жол салған керуенді басып алғанына байланысты орнаған болатын. Тауарынан қағылған көпестер Сахиб Керейге шағымданған. Ал ол XVI ғасырдың 20-жылдарының алғашқы жартысында Қазан тағында отырғандықтан, Қазан мен Қырым арасындағы сауда-саттықтың маңызын жете түсінген. Астрахандық билеушінің әрекетіне разы болмаған Сахиб Керей қалаға ауқымды жорық жасау үшін әзірлікке кіріскен. Қырым ханының жақтасы, сол оқиғалар өткен кезеңде өмір сүрген Реммал-Қожаның айтуынша, Астрахан жорығы үшін жаппай мобилизация жарияланған: хан шығарған жарлықта, «ешкім бұл жерде қала алмайды, бүкіл халық немесе әскер толыққанды соғысқа дайындалуы қажет және егер әлдебіреу Орқапыдан кейін ханның жанынан табылмайтын болса, онда ол адамның жеке иеліктері тоналып, басы кесілуі керек» деп жазылған.
Жорықтағы қырым әскерінде 200 ден 1000 аралығында тюфенкчиi
Бастапқыда, XVI ғасырдың 50-жылдарына дейін, ортақ жау Қырымдықтарға байланысты Астрахан хандығы мен Ұлы Мәскеу княздігінің ара-қатынасы достық ауанда өрбіді. 1551 жылға дейін астрахандықтар Мәскеуге ноғайлықтармен бірге келетін болған. Ал 1552–1557 жылдары Мәскеудегі Астрахандықтардың жеке сарайы болғаны жөнінде деректер кездеседі, яғни елшілік іспеттес мекеме. Бірақ оның қайда орналасқанына қатысты ешқандай ақпар жоқ.
1552 жыл бәрін өзгертті. Дәл осы жылы Мәскеу княздігі Қазанды басып алып, орыс патшасына Еділ өзені бойындағы барлық сауда жолдарын бағындыруды ойға алды. Соғысқа себеп іздеген Иван Грозный, әлбетте, астрахандықтардың тигізген залалын тізіп шығып, сонымен қатар, Астрахан ілкі кезеңнен бері орыс мемлекетінің иелігі саналғанын жариялаған. Бұл мәлімдеме өтірік болатын. Мәскеу дьяктері (яғни министрлер) Астраханды Ұлы Киев князі Святослав Игоревчтің тұсынан бері Орыстарға қараған Тмутараканның орнына тұрғызылған қала деп санады. Шынтуайтында, Тмутаракань (көне гректердің Гермонасса қаласы, кейін Түркі қағанатына қараған Түмен-Тархан қаласына айналған) мүлдем басқа аймақта, нақтылар болсақ, қазіргі Тамани ауданында орналасқан еді.
1554 жылдың сәуір айында Астраханға Мәскеуден әскери экспедиция аттанды: әскерді Ю.И. Пронский-Шемякин князь 30 мыңға жуық «жолдастарымен» бірге бастап шықты. Қажы-Тархан қаласы ешқандай да соғыссыз 2 шілде күні алынды, «ол кезде қалада қалған кісі қарасы аз болатын». Қырымдықтардың шабуылынан кейін оралған Ямгурчи қайта қашуға мәжбүр болды. Ол Дағыстандағы құмық билеушісінің қызын алғандықтан, Солтүстік Кавказдағы Тюменде бас сауғалады.
Астраханға осыған дейін Мәскеуде ұзақ уақыт өмір сүрген Дервиш-Әли хан болып тағайындалды. Ханның қасына (дереккөздерде «бір жылға» делінген) көмекші етіп аздаған әскермен П.Д. Тургенев қалған. Астраханға жыл сайын төленетін салық бекітілді. Салықтың сомасына қатысты деректер бірізді емес. Келісімде 1000 рубль ақша мен 3000 балық деген ақпар кездеседі. Ал өзге дереккөздерде салықтың көлемі басқаша айтылған («жылына 10 мың жылқы, 20 мың қой, 30 мың бекіре мен қортпа балық»). Келісімде Дервиш қаза болған жағдайда, астрахандықтар Мәскеуге ұлы князьге тікелей өтініш білдіре алатыны да қарастырылған.
Алайда Дервиш-Әли көп өтпей Қырыммен одақ құруға ұмтылды. Мәскеулік мергендер мен жергілікті казактардың асау қаланың рухын түбегейлі сындыруы үшін, 1555-1556 жылдар аралығында тағы екі жорық жасауына тура келді. 1556 жылдың жазында Қажы-Тарханға жеткен әскер, қаланың бос қалғанына куә болды: «Астрахан ханы қашып, қаланы өртке орап кеткен».
Астрахан ақсүйектерінің бір бөлігі Қырым мен Осман империясына қашып кеткен. 1572 жылдың 30 шілдесінде Қырымдықтармен болған Молодин шайқасы кезінде Мәскеу әскеріне астрахан ханзадасының бірін «тірідей» қолға түсірудің сәті түскен. Дервиш-Әлидің ұлы Мұхаммед 1570 жылдың басында Осман империясында өмір сүріп, сұлтанның алқауында болып, ақша* алып тұрған.15
Бастапқыда қырымдықтардан, кейін мәскеуліктерден қашқан Ямгурчи ханның жақтастары да Ыстамбұлға келген. Дегенмен дәл осы уақыттарда тәуелсіз Астраханның соңғы хандарының ізін жоғалтып аламыз. Көп өтпей бір кезеңдерде атағы дүркіреген хандықтың астанасы Мәскеу княздігі мен оның мирасқоры Ресей империясының шеткері аймақтарындағы кішігірім бір қала болып қана қалды.
НЕ ОҚУҒА БОЛАДЫ
Духовные и договорные грамоты великих и удельных князей XIV–XVI вв. М.–Л., 1950.
Зайцев И.В. Астраханское ханство. 2-е изд., исправленное. М., 2006.
Ислам в истории Нижнего Поволжья. Издание к выставке. Текст, переводы И.В.Зайцев. Астрахань: Астраханский музей-заповедник, 2022.
Казакова Н.А. «Татарским землям имена» // Труды отдела древнерусской литературы. Т. XXXIV. Л., 1979.
Комиссаренко А.И., Моисеев М.В. Астраханское ханство по документам ногайской посольской книги за 1551–1556 гг. // Исторический архив. 2004, № 2.
Полное собрание русских летописей. Т. XIII (Патриаршая или Никоновская летопись). СПб., 1904.
Посольская книга по связям России с Ногайской Ордой 1489–1508 гг. М., 1984.
Посольская книга по связям России с Ногайской Ордой (1576 г.). М., 2003.
Путешествия русских послов XVI–XVII вв. Статейные списки. М.–Л.,1954.
Разрядная книга 1550–1636 гг. Т. 1. М., 1975.
Сборник Русского исторического общества. Т. 41. СПб., 1884.
Сборник Русского исторического общества. Т. 59. Памятники дипломатических сношений Московского государства с Польско-Литовским: Т. II (1533–1560). СПб., 1887.
Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Т. 1 (Извлечения из сочинений арабских). СПб., 1884.
Джиханшах б. Абд ал-Джаббар ал-Нижгарути ал-Хаджитархани. Тарих-и Астархан. Астрахань, 1907 (араб. шрифт).