Ж. Легра. Богдо-гэгэн сарайы. 1893 жыл/Wikimedia Commons
Романшы және тарихшы Леонид Юзефович («Шөлдің билігі шектеусіз патшасы», «Филлэлин», «Тырналар мен ергежейлілер») бұл жолы да әңгіменің арқауына әскери тарихтың көпшілік біле бермейтін оқиғасын алады, мысалы, оның «Қысқы жолында» 1922 жылы Владивостоктан Якутияға бара жатқан кездегі Сібір еріктілер жасағының демаршы туралы айтылса, «Бар-хотоға жорық» 1912 жылдың көктемінде моңғолдар азаттық соғысы аясында Халханың оңтүстік-батысындағы шалғай бекіністі басып алған оқиғаға арналған. Бекіністің айналасындағы жерлер маньчжурлардың қолында қалды, ал Моңғолияның өзі циньнің екі ғасыр бойы билік құрғанынан кейін тәуелді провинция болуын тоқтатып, онда сары қалпақты буддизм орнықты. i
i«Сары қалпақты буддизм» немесе «Гелугпа» ұғымы 14 ғасырдың соңы — 15 ғасырдың басында діни реформатор Цонкапа Тибет буддизміне түбегейлі өзгеріс енгізген (бүгінгі күнге дейін сақталып отырған) кезде пайда болды
Цонкапа. Рубин өнер мұражайының жинақтамасы. 16 ғасыр/Wikimedia Commons
«Қысқы жолдың» кейіпкерлерінен айырмашылығы, жаңа хикаяттың басты кейіпкері ойдан шығарылған — жүрегінде Шығыстың көркі мен құндылықтарына романтикалық махаббаты бар капитан Борис Солодовников моңғол әскерінің жеке бригадасында әскери кеңесші болып қызмет етеді. Бар-хото қамалы да i«Бар хот» моңғол тілінде «жолбарыстың қаласы» дегенді білдіреді. Бұл Цин империясының «жолбарыс отрядтары» деп аталатын маньчжур-қытай әскерінің алғы отрядтарына меңзеу болуы мүмкін картада жоқ, бірақ оның прототипі бар — бұл маньчжур-кытай әскері басып алып ұстап тұрған және 1912 жылы моңғолдар қоршауға алған Кобдо бастионы iқазіргі Моңғолияның батысындағы Кобдо (моңғ. Ховд) қаласы.
Қазір отаршылдыққа қарсы оптика деп аталатын нәрсені хикаят кейіпкері бір ғана абзацпен жақсы сипаттайды.
Кейіпкер өзі туралы былай деп жазады: «Мен болған әлемде Шыңғыс хан мен Құбылайдың жорықтары кеше ғана аяқталды». Уақыттың мұндай аберрациясы өз кезегінде бізді белгілі бір тарихи оқиғаларды басқаша масштабтауға мәжбүр етеді. Қазір отаршылдыққа қарсы оптика деп аталатын нәрсені хикаят кейіпкері бір ғана абзацпен жақсы сипаттайды: «Олар маған 28 маусымда Сараевода серб студенті Гаврила Принцип Австрия эрцгерцогы Франц-Фердинанд пен оның әйелін атып өлтіргенін хабарлады. Оларды бұл жаңалық қатты алаңдатты, ал мен болсам оған мүлдем селқос қарадым, сол кезде және сол жерде бұл мені Айдың арғы жағында Шолпан ғаламшарындағы құпия қоғамның бір мүшесі Марс тағының мұрагерін өлтіргенін білгендей еш қызықтырмайтын еді»ii1914 жылы 28 маусымда Сараеводағы оқиға Бірінші дүниежүзілік соғысқа себеп болды (1914–1918).
Алайда Моңғолияға Айдың арғы бетінен де хабар жетеді және хикаятта Ницшеге тән идеялар оғаш жолмен ежелгі жергілікті аңыздармен араласып жатыр. Ницше эллиндік құдайлар үшін христиан дінін қабыл алмаған болса, бұл жерде Чжамсаран моңғол-тибет соғыс аруағы ретінде жалған және сырттан таңылған кішіпейілділік ғұрпын дәріптейтін дәрменсіз бодхисаттвалардан асып түсуге тиіс.
Юзефовичтің қайғылы шағын хикаяты жер-жерде әскери қақтығыс орын алып жатқан бүгінгі өмір шындығымен үндесіп жатыр, бұл идеологиядан бастап тұрмыстық салаға дейін бәрін қамтиды — империялық дәме (ол сондай-ақ комплекс) және оның айнадағы бейнесі іспетті азат етудің есебі, оқ-дәрімен айла-шарғы жасалуы, әртүрлі елдердің кенеттен арсыздықпен мүддесі сәйкес келеді деп мәлімдеуі, халыққа манипуляция жасалуы, архаикалық хаос, патриоттық иллюзия және халықтардың ғасырлар бойғы өзара өшпенділігі, кек алуға циклдік ұмтылысы және айнымас диалектикасындағы соғыс рухы.
Леонид Юзефович. "Бар-Хотоға саяхат"кітабы
Қазір соғысушы тараптар бар екенін тіпті ойламаған елді мекендер он мыңдаған адамның қаза тапқан жері болып отырған кезде, тура сондай қараусыз қалған Бар-хото бекінісінің оқиғасы жайында оқығанда ерекше ауыр әсер қалады.
Бұл кітап Израиль мен Палестинадағы қазан оқиғасынан көп уақыт бұрын жазылған, бірақ ондағы кейбір сөйлем бүгінгі таңда айтылып жүрген жауынгерлік іс-қимыл әдістерінің өзгергені туралы түсінбеушілікке толы пікірлерге ұқсайды: «Бар-хото қамалын қоршауға алу заманауи соғысқа мүлдем ұқсамайды, сондықтан бұл жерде менен келер пайда аз болды».
Кез келген соғыстың экономикалық және саяси астары болатыны сөзсіз, сондықтан капитан Солодовниковтың Моңғолияда болуының да себебі қарапайым:
«Сонда бұл жерде не үшін жүрмін? ... Сібірдің көпестері Калган және Хайлар делдал фирмаларының агенттеріне үш есе көп төлемей, шұжық фабрикасына қажет малды, жүн мен ішекті моңғолдың өзінен арзан бағаға сатып алуы үшін... Англиямен соғыс болған жағдайда Байкалдың арғы жағындағы казактар Моңғолиядан Тибетке аттанып, Үндістанның қақпасын ашатын осы кілтті иеленуі, ал Сібірден шығып, Урга арқылы өтетін темір жол iiУрга (моңғ. Өргөө — орда) — 17 ғасырдан бастап моңғол билеушілерінің резиденциясы, Моңғолияның ресми астанасы. 1924 жылы қазақ революционері Тұрар Рысқұловтың бастамасымен қала Улан-Батор болып өзгертілді (моңғ. Улаанбаатар — қызыл қаһарман) Калганға жетуі үшін — ол жер Бейжіңге жап-жақын... менің әйелім бұған қуанар еді, бірақ мен империалист емеспін».
Бірақ Юзефовичтің пікірінше, соғысты тек нақты саясаттың рационал қағидаларына негіздеп толық түсіндіруге болмайды. Саясат — ақ-қара шаршылы шахмат тақтасы емес; онда әрқашан тереңірек, кез келген азулы адамдардың жасырын шайқасынан гөрі әлдеқайда тереңде жатқан факторлар бар, бұл тақтаны төңкеріп, фигураларды жан-жаққа шашып, оларды өзара теңестіретін қанды түске бояйтын факторлар бар (дәл қазір әлемде осыны көріп отырмыз).
Юзефович өзінің қақтығыс герменевтикасын одан әрі жалғастырады да бұл жерде Фрэнсис Фукуяманың пікіріне жақындай түседі, ол атап айтқанда өзінің жақында жарыққа шыққан «Кімдік» атты кітабында материалдық пайда — адамды алға жетелейтін бірден-бір жетекші жұлдыз емес деп жазады. Гректер тимос, яғни ашу мен мақтаныштың орны деп атаған нәрсе әлдеқайда маңызды және қауіпті. Ұлттық мақтаныш пен кімдікке және өзін-өзі құрметтеуге деген ұмтылысты тудыратын дәл осы — тимос. Бақыттың бірден-бір дұрыс синонимі — ұлылықты қайтару деген ой Юзефовичтің хикаятында тіпті оңай олжаға батуды айналып өтіп, қантөгіс пен қатыгездікті қоздыратын триггер болып отыр:
«Ол қырағы көзін қысып: «Сіздіңше, Бар-хото ешкімге керек емес, бірақ жорықтың өзі көп адамға тиімді. Ақша, билік, атаққұмарлық — оның шынайы себептері осы. Солай ма?»
Мен басымды изедім.
«Бірақ олай емес! – деп мәлімдеді Дамдин. Моңғолияға Халханың төрт аймағы кіреді iХалха (моңғ. Халх) — Гоби шөлінен солтүстікке қарай жатқан тарихи моңғол жерінің бір бөлігінің географиялық атауы. Халха халқының құрметіне осылай аталған – бұл қазіргі Моңғолия аумағындағы ең саны көп халық, олардың бірі Бар-хото айналасындағы аумақтарды қамтиды. Оларды қайтару — тарихи әділеттілікті қалпына келтіру деген сөз. Халық үшін пайдадан гөрі әділдік маңыздырақ…».
Хикаяттың тағы бір маңызды аспектісі — діннің, тіпті ең бейбіт және жанжал атаулыдан алыс діннің де соғыс тұтануы ықтимал жағдайда оған жеткілікті дәрежеде жол және мүмкіндік беретіні және онда қанды қырғынды тікелей мақұлдамаса да, оны ақтап алуға жол ашатын тиісті түсіндірменің қамтылғаны. Айталық, тұтқындарды өртеп жібергеннен кейін кейіпкер ақтарыла сөйлейді:
«Тірі жандардың бәрін аяу туралы нұсқау беретін Будданың мейірімді ілімінде өзіндік жертөле қабаты бар болып шықты, оған Лина екеуіміз сияқты сары дінді ұстанатын аңғал адамдардың кіруіне болмайды… Қабырғада ойылған текшеге мұрны сынған және аздап езу тартып отырған Будда мүсіні қойылған. Бұрын мен мұны азапқа толы осы әлемді жан-дүниені жаңғырту жолындағы қажетті кезең ретінде қабыл алудың белгісі деп көрдім, ал қазір оны жақсартуға үміттеніп жүрген кез келген адамға жиіркене отырып, күмәнмен қарау деп ұғынамын».
Моңғолиядағы күнделікті өмір. 1925 жыл /ашық дереккөзден алынған
Тұтқындалған қытайлардың жан түршігерлік қатыгездікпен жазалануы — мәтіннің шарықтау шегі, бірақ онда экзотикалық және шығысқа ғана тән болып көрінетін егжей-тегжей көп болған сайын, соғысып келе жатқан бүкіл адамзаттың хайуандыққа деген еріксіз ұмтылысы қаттырақ көрінеді — Ницшенің Тибеттің соғыс құдайына ұқсап кетуі сол сияқты.
Ортағасырлық Еуропа тарихының маманы, британдық Шон Макглинн өзінің «Заңдастырылған қатыгездік» деген кітабында мұндай жағдай туралы былай деп жазды:
«Егер жауынгер берілсе немесе тұтқынға алынып, қарусыздандырылса, оның мәртебесі бірден өзгеретін: ол соғысушы емес адамдар санатына өтетін. Осылайша нақты ара-жігін ажырату — теория тұрғысында тұтқынның тірі қалуына кепілдік беретін. Бірақ ортағасырлық соғыстың өнегесіз және қанқұйлы болмысы жауынгердің өз еркімен берілуін немесе тұтқынға алынуын оның қауіпсіздігінің темірдей кепілі ретінде қарастыруға болмайтынын білдірді. Қан ағызуға құмарланып кеткен жеңімпаздар өздеріне кез келген ереже мен кодекс бойынша қойылған қандай да бір шектеуді елемейтін және тіпті шайқастың қызған шағында кейде ешкімді тұтқынға алғысы келмейтін. Жаппай қанды қырғын оқиғаларының көпшілігіне ортақ бір нәрсе бар: тұтқындарды қырып-жою қасақана және алдын ала жоспарланған әрекет болған және жеңіске жеткен әскери қолбасшының айқын бұйрығымен жүзеге асқан. Кейбір сирек жағдайды қоспағанда, бұл қолбасшылардың барлығы патша болған».
Тогтохо-гун және Джа Лама. Қытайға қарсы қарулы көтеріліс қайраткерлері. 1913 жыл.
Бұл шағын хикаят, әлбетте, Леонид Юзефович әдісінің биігіне жатады және Лермонтовқа тән сөз саптаудың анықтығымен ерекшеленеді. Бұған дейін шыққан «Филлэлин» романындағыдай, әйел бейнелері ықшам және «үзік сызықты кескін» деп айтуға болатындай сомдалған, бірақ барлығында әрқашан таңырқарлық эротикалық нақтылық бар, оны оқығаннан кейін ол ұзақ уақыт бойы ойыңыздан кетпейді. Юзефович — бұрыннан Моңғолияның білгірі, сондықтан өткен ғасырдың басындағы ондағы өмір шындығы — жалаңаяқ жүрген монахтар, мәйіт жегіш иттер, дұға оқитын диірмендер, түйелердің аянышты боздауы, кесілген құлақтар, бұғылары адамнан қорықпайтын қасиетті Богдо-ула iмоңғ. Богд-Хан-Уул тауы және зұлым жын атаулыны жолатпайды деп ағаштан жасалған еркектің жыныстық мүшесі (бір қызығы, жақында антрополог Анжела Саини дәл осындай үлгілер туралы жазды, тек ол солтүстік Таиланд туралы әңгімелеген) фотосуретке түсіргендей және сүйіспеншілікке толы дәлдікпен суреттелген.
Герцог Веллингтон Ватерлоо шайқасының салдарын зерттей отырып: «Шайқаста жеңілгеннен кейін ең үлкен бақытсыздық — шайқаста жеңіске жету» деп жазды. Юзефовичтің хикаятындағы оқиғалар шамамен осындай нәтижеге әкеледі:
«…Осыны көрген мен мұны айтпай-ақ, Бар-хотоның көрінісі қандай, онда қазір не бар деп сұрадым.
«Ештеңе», – деп жауап берді Адамский.
«Сонда қалай?» – мен еш нәрсені түсінбедім.
«Осылайша қытайлар кетті де, орыстар келген жоқ. Айналадағы жер өңделмейді, құдықтарда су жоқ. Қамалдың қабырғалары мен мұнаралары тұр, бірақ қирай бастаған. Ал ішінде тірі жан жоқ, шөп басқан қиранды ғана», – деді ол сабырлы шаршаған үнмен, құдды бұған дейін бұл туралы бірнеше рет айтуға мәжбүр болған және айтатын сөзінің бәрін дайындап қойғандай кейіппен.
Орыс әдебиетін ешқашан еш нәрсенің алдын ала алмаған деп сынау әдетке айналған. Ендеше, бүгін бүкіл әлем Бар-хотоға қарсы бір үлкен және жалпыға ортақ жорыққа дайын болып көрінетін кезде бұл кітап мұқабасына «маған ешкім ескерткен жоқ деп айтпаңыз» деген жапсырма орнатуға әбден лайық.