Қоңырға оралу

Біз қоңыр түс туралы ойланғанда алдымен көз алдымызға топырақ пен жердің түсі елестейтіні заңдылық. Түстің физикалық күйіне емес рухани әлеміне басымдық танытып жазуды мұрат еткен Гөтенің 1810 жылы жарық көрген «Түстерді тану»i Zur Farbenlehreтуралы кітабында ақын түстерді психология мен эстетикалық морал тұрғысында қарау арқылы оның қоғам санасындағы рухани әлемін тануға тырысады. Гөте ежелгі заманғы адамдардың киімдеріндегі түстердің мәні олардың болмысы мен дүниетанымын және психологиялық сырын аша алады деп сенеді. Сол секілді қоңыр түске байланысты әр халықтың өзіндік көзқарасы қалыптасқан. Ал қазақ танымындағы қоңыр түстің болмысы мүлдем айрықша. Ол әлдебір дыбыс немесе уақыт секілді яки адамның сезімдері іспетті түрлі мағыналарға ие.

Егер қазақ философиясы туралы жаңа кітап жазылар болса, онда оның сөз басы мен алғашқы тарауы «қоңыр» сөзінен бастау алар болса, сөз жоқ үлкен поэтикалық қуатқа ие болар еді. Меніңше қазақ философиясы да өз бастауын Қорқыт қобызындағы қоңыр сарынан алып сөздің астарында жатқан мағынаны әлдеқайда тереңірек түсінуге орай тудырар еді.

«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» қоңыр түске байланысты әртүрлі сипаттамаларға толы сөздер тізбегі бар, мысалы: «қоңыр жел, қоңыр бел, қоңыр дауыс, қоңыр көлеңке, қоңыр қаз, қоңыр салқын, қоңыр үн». Қоңыр сонымен қатар үнсіздіктің, мамыражай өмірдің де сипатын бейнеленеді. Қоңыр сөзі уақыт мазмұнынан бөлек: қоңыр күй, қоңыр әңгіме, қоңыр самал, қоңыр салқын, майда қоңыр сияқты тіркестермен келіп, әртүрлі құбылыстың небір жанға жайлы нәзік сәттерін, тіршіліктің жайбарақат, кейде тіпті жұпыны да қалпын суреттейтін ерекшеліктерімен көзге түседі. Әсіресе қоңыр ұғымын қазақта күй өнерімен баламалас түсіндіруге болады.

«Қоңыр» сөзі мен түсінің мәні туралы жазылған зерттеу деректер аз емес. Серікбол Қондыбайдың «Гиперборея: түс көрген заман шежіресі» атты мифологиялық зерттеу еңбегінде автордың «Қоңыр» ұғымымен сабақтас келетін көне түркі әлеміне сүңгіп, кеңістік пен жаратылыстың пайда болуын, қала берді түркі әлемінің қалыптасуын қоңыр түспен байланыстыратынын түсінеміз. Дегенмен мен қоңыр ұғымын мифологиялық тұсынан бөлек, поэтикалық дискурс тұрғысынан да қарастырғым келеді. Әрине, мұны мендегі мифологиялық сананың бұлдырлығанан деп бағамдасаңыз да болады. Дегенмен қоңыр ұғымын түсіндіру қобыз сарыны мен қазақ күйлерінің мазмұнын түсіндіру іспетті өте күрделі дүние.

Осы тұста мына бір маңызды мәселеге назар аударғым келеді. Белгілі күйші Жанғали Жүзбаев өзінің «Әбікеннің «Қоңыры» атты мақаласында: «...Ертеректе, 17–18 ғасырларда қоңыр күйлер көбінесе сыбызғыда, қобызда тартылған, әрегідік домбырада да шертілген жағдайлары болған, бірақ жаппай үрдісі некен-саяқ десе де болады (Ықыластың «Қоңыры» Сүгірге ауысқан секілді), себебі ұлыс-ордалық, хандық кезеңдегі күйлердің көбісі қаһарлы, дауылды болды, Абылайдың, Байжігіттің заманында бірыңғай жауынгерлік ұран күйлер шыққаны тарихтан белгілі. «Қоңырдың» сазы Қорқыт заманынан бар десек те, кейінгі кезеңдерде тек ақ патшаның отары болған кезеңнен бері ғана үдеріс алған деп ұғынсақ қателесе қоймаймыз, яғни «Қоңыр» — мұңды, қайғылы, азалы, шерлі, зарлы күйлер, десек те кез келген қоңыр атаулы күйдің өн бойынан ыза-кек есіп тұратыны рас. Қоңырсазды күйлерді — қазіргі ұғымға сай «протест музыкасы» деп те жіктеуге болады. Күй жанрларының ішіндегі анық опозициялық реңкі бары осы «Қоңыр» топтамасы», – деген маңызды жайтқа назар аудартады.

Көріп отырғаныңыздай, қоңыр отарлыққа қарсы протестік үн сипатқа ие, яғни біз осы тақырыптың ізіне түсіп, қуалай отырып, отарлық тақырыбын бейотар сезімде терең зерделей аламыз. Халықтың мәдени негізіне байланысты дәстүрлі қазақ дүние танымында қандай кеңестік идеялар мен құндылықтар көбірек қауып төндіргені туралы жазылған еңбектер көп. Көшпелі халықты ақ патшаның отарлауы мен сәбеттік заман орнатқан отарлық кебін кигеннен кейін біздің халық ұлттық жадынан, өзінің қоңырлығынан ажырай бастады.

Бұл тұрғыда тілдің мәселесі алға шыққанмен, ұлттың өзіндік айырықша қасиеті — күй тілінің жадынан қол үзіп қалуын отарлау салдарынан шегіне жеткен ең трагедиялы жоғалту ретінде бағалауға әбден сәйкес келеді. Жалпы көшпелі қазақтың отарланбаған өмір қалыбы, тұрмыс-салтының образды бейнесі қоңыр түсті болғандықтан, отырықшы өмірдегі болмысы, таным-көзқарасы айырықша өзгеріске ұшырады. Бүгінгі қазақ қоғамында этнографиямен кәсіби түрде айналысатын күйтанушы, өнертанушы немесе көшпелі өмір салтын көріп өскен жекелеген кісілер болмаса, күйдің тілін көптің жыға түсіне қоюы екіталай дүние. Бұл әстезіс қазақтың дәстүрлі өнерінде ауызша сақталғандықтан, түпсанадағы дүниелерді қалпына келтіру оны еске алу арқылы жүзеге асады, яғни тілді тазартудың ең абзал амалы — қоңырға оралу.

Мәселен кей деректерде ішінара Қорқыттың ажалдан қашуы бұл жеке басының ажалынан қашуы емес, ислам дінінің ел ішінде деңдеп енуіне байланысты тұтастай өркениеттің өлімінен қорқып, қашуына саятын символдық мән үстейді. Қорқыттың осы заманда бізге жеткен күйінің жиырма шақты-ақ болуының себебі туралы жазушы, этнограф Ақселеу Сейдімбек «Күй-Шежіре» еңбегінде: «… Халықтық рухани сұранысына қанағат таптырар әр заманның Қорқыты, Ықыласы, Әбікейі, Жаппасы, Дәулеті туып отырған. …Қобыз сарынын естіп сырқатынан жазылатын қазақ, енді әншіні әуейі дейтін болды, ал қобызшыны ислам дінінің ұғымындағы жын-шайтанмен сыбайлас етіп шығарып, бақсылар қобыз тартса: «Жынын шақырып отыр», – деп жұрттың үрейін ұшырды. Осыдан кейін қараңғы елді қасиетті қара қобыздың жел жағынан жүргізіп көріңіз. Әрине, мүмкін емес еді. Бұл пікірдің ең бедерлі айғағы ретінде әріге бармай-ақ, иек астындағы кезеңнің оқиғасы — жынды болды деп байлап-матаудан өлімші болған Біржан салды, жын-шайтанмен сыбайлас болды деп жұртқа тастап кететін Ақан серіні еске алсақ та жетеді», – дейді.

Қорқыттың ажалы исламның келуі деген философиялық пайымға салсақ та қазақтың ділімен біртұтас мұсыманшылықты қазақтан бөліп тастай алмаймыз. Синтоизм мен буддизмнің біте қайнасқаны іспетті мұсылман діні халықтың біртұтас өмір салтыны айналып кетті. Мысал ретінде исламнан кейінгі бақсылардың ислам элементтерін пайдалана беретінін алға тартуға болады.

Қазақ поэзиясында қоңыр мен жасыл, көк түс өте көп кездеседі. Әрине, оның бәрі осы бір түстердің астарында әлдебір мифологиялық немесе магиялық сыр бар екеніне сенгендігінен деп ойлаймын. Дәл осы тұрғыда қоңыр сөзінің поэтикалық ұғымын ақын тілінде түсіндірер болсақ оған Мағжан Жұмабайұлының, Қасым Аманжолдың, Кеңшілік Мырзабек, Жәркен Бөдештің т.б. өзге айтулы ақындардың топырақ түсті жырлары сөз мәнін өте нәзік жеткізер еді. Әсіресе «Қоңыр» түс туралы Жұмекен Нәжімеден өз өлеңінде былай деп жырлайды:

Қоңыр шешем қоңыр кешті жамылып,
Көзін сулап, қалып еді қамығып.
Қоңыр жолға түсіп едім мен өстіп –
Қоңырқай ой маза берер емес түк.

Қоңырайып жатыр алда жол әлі –
Кеудем кейде қоңыр күйге толады.
Қоңыр әнмен қазақ бесік тербетіп,
Өргізіпті-ау қоңыр-қоңыр баланы.

Қоңыр күпі, қоңыр дала, қоңыр үн...
Қоңыр күймен өтіп жатыр өмірім.
Қоңыр күзде қоңыр шаруа-күйбеңмен
Қоңсы қонған қоңыр қызға үйленгем.

Қоңыр-қоңыр күй тыңдап ем жасымда –
Шешем қалды қоңыр төбе басында.
Қоянжонға қоңыр ымырт түскенде
Қоңырайып отырамын үстелге…

Өлең жауабы бар дүниеге жаңа сұрақ қойғаны секілді қазақ кімдігіне байланысты әртүрлі ойларға жетелей жөнеледі. Әсіресе соңғы шумақтағы соңғы екі жол әлдебір құлазу сезімінін тудырып өз күйін аза тұтып жатқандай әсер қалдырады.

Өлеңнің алғашқы екі шумағы қараң өлең ұйқаста жазылып, қалған екі шумағы шалыс ұйқаста құралғанымен шығарма теориялық тұрғыда талдауға мұрса бермейді. Жұмекеннің күнделіктерін оқыған жалпы шығармашылығымен таныс оқырман түсінсе керек, ақын шығармашылығында түстерге ерекше көңіл бөледі. Әрбір түстерді арқау етіп жазған шығармалары да аз емес. Дегенмен қоңыр түс пен күйге қатысты көзқарасы айырықша екенін жоғарыдағы өлеңінен түсінеміз. Сол үшін Жұмекен де Абай секілді қоңыр, өлеңдері қазақ тілінде жазылғанымен, ол өлеңдерді қаздай тізіп, қазақ тіліне мазмұндап аудару қиын. Егер дәл осы аталған өлеңді өзге тілге аударса, оның қоңыр түсі қандай реңге айналатыны беймәлім. Меніңше «қоңыр» сөзінің поэтикалық қуатын тану мәдени жарақаттан айығудың, интеллектуалды дағдарыстан шығудың қазіргі ең мазмұнды жолы.

Қоңыр ұғымына байланысты шет елдегі қазақтардың да өзіндік мәдени интерпретациясы бар. Мәселен, Омарғазы Айтанның «Қоңыр өлеңінен» бөлек үлкен кісілердің айтуынша әлдебір шыңжаңдық күйшінің «Қоңыр» сөзіне қатысты айтқан болжамы мынаған саяды: қоңыр әлдебір ұмыт болған күйдің сұлбасын еске түсіруге талпыну арқылы әлдебір соған жақын күйдің пайда болуы, яғни қоңыр сөзі ескі заманнан жоғалтқан әуеннің ыңылын іздеу арқылы төлтума дыбысыңның кімдігін іздеу. Мәселен, кейбір өңірлердегі халық әндерінің өзге бір өңірлерде халық арасындағы әндермен араласып, мәтіні мен әуені өзгеріп айтылатыны секілді мазмұны мен сарыны бір, бірақ айтылу мәнері бөлек ерекшеліктерге ұқсайды. Бұл меніңше кімдік тұрғысында өте қызықты тәжірибе. Отарсыздандыру оптикасы тұрғысынан қарағанда бұл дискурс өз мәдениетіңді жоғалтып, оны қайтара алмайтын күйге тап болсаң, өзіңдегі бар болмыс арқылы соған жақын жаңа болмысты өмірге әкеле алатының іспетті.

Жоғарыда айтқанның бәрін сарыққанда қоңыр қазақ танымында түстің де, үннің де, айқын қарапайымдылық пен жарлылықтың да, сұлулық, мінез-құлық, ауа райы, көңіл-күй, уақыт пен қасірет, мезгіл-шақты да тілсіз сөйлете алатын көшпелілерге тән өзінше бедерлі ұғым. Кейде адамның да қоңыры болады. Қазақ жақсы көріп, жанына медет тұтқан адамын «өзіме тартқан» дейді немесе қоңыр түске ұқсатады.

Бірде белгілі күйші Секен Тұрысбек «Бах деген нағыз күйші ғой» деп басын шайқап тамсанғаны есімде қалыпты. Қоңыр адамдар қоңыр топырақтың сағынышы іспетті, сенің алыс сапарға кеткен қимас ескі досыңдай сағындырып тұрады. Бұл да бір қоңыр түстің бір мөлдір қасиеті болса керек.