Жабайы аңшылық

Әрине, мәселе фьордтарда күннің бұлт астына батуында. Батып бара жатқан күннің қызыл-күлгін шұғыласымен арайланған аспан толы скандинавтық бұлттар варягтардың түнеріңкі қиялына дем берген кезде «Жабайы аңшылық» аңызы пайда болды. Аңыздың пайда болған уақыты 8–10 ғасыр болуы әбден мүмкін, бірақ та мұндай жағдайларда мерзімді дөп басып айту қиын. Алғаш рет ғылыми әдебиетте «Жабайы аңшылық» туралы аңыз Якоб Гриммнің өте көне әрі кең тарағаны «Германдардың мифологиясы» (1835) атты еңбегінде аталды.

Парейдолия — жарықтың, түстер мен сызықтардың кездейсоқ тоғысынан мағынасы бар бейнелерді көру бойынша адамның қабілеті қиялды әрқашан да қопсыған бұлттармен («үшінші бұлт — аю») нәрлендіріп отыратын, ал Шайқас Жерінің жауынгер ұлы үшін қанқызыл аспанда болған жайттардың жердегі желіккен сезімдердің көрінісі болғаны сөзсіз.

Бастапқыда «Жабайы Аңшылық» Одиннің атшабысы, Одиннің күйлеуі деп аталды. Дауыл кезінде, алқызыл-алтын шапаққа бөленген сұрапылдың алдында, сегіз аяқты айғыр Слейпнирге мінген жоғарғы Құдайдың өзі (Один) кейде бауырластарының, валькириялар мен эйнхерий батырлардың қоршауында аспан мен жердің арасында жүйткіп жүреді деп солтүстік адамдары сенетін. Құдайдың салтанатты шеруіне кездейсоқ болса да жолыққан кез келген адамға бұл жамандық әкелетін, әрі өте тез әкелетін: оны найзағаймен түйрейтін, ат тұяғына таптатып өлтіретін және валькириялардың нәзік тырнақтарымен паршалап тастайтын.

Скандинавия жеріне келгенде Один мен оның жолдастарын дереу жын-шайтан деп атаған христиан діні Вальхалланың атын «Тамұқ», ал Рагнаректі — Апокалипсис деп өзгертті, осы аңызға қарсы аса күресе қоймады, керісінше, түрлі қауесетпен отқа май құйып отырды. Мысалы, жын-шайтанға шоқынбаған жандардың үстінен билік жүргізуге рұқсат берілген, сөйтіп, олар жердің үстінен ұшып жүріп құдайсыздарды (соның ішінде нәрестелерді) іздеп тауып алып, тура тозаққа айдайды-мыс немесе олжасын тасадан, тіпті төсектен де қақшып алып, қорқынышты түрде қарқылдап күліп, пештің мұржаларынан сыртқа ұшып шығады-мыс. Тіпті қабірге де жасырыну мүмкін емес, өйткені қара ат күнәлі марқұмның моласының үстіндегі қабір тасты тұяғымен талқындайды да, бозарған мәйітті ер-тоқымына көлденең артып алады...

Шамасы, бұл аңыз шоқынған адамдардың санының көбеюіне септігін тигізсе керек, оның көптеген елдерде құбыжық ретінде пайдаланыла бастағаны ғажап емес (шыны керек, ресми Рим оны ресми түрде ешқашан қабылдамаған, бірақ сонымен қатар оны аса дауламаған да).

«Жабайы аңшылық» деген атпен аңыз бүкіл Еуропаға — британдық аралдардан бастап славян жерлеріне дейін тарады, ол жерде «Қара олжа» деген атауға ие болды, оған сілтемені, мысалы, Жуковскийдің «Бір кемпірдің қара атқа екеулеп мінгені және алдында кім отырғаны суреттелетін баллада» деген туындысынан табуға болады.

Иә, әрине, Воландтың нөкерлерінің кешкі Мәскеудің үстінен әйгілі ұшып өтуі — Жабайы Аңшылық туралы аңызға тікелей сілтеме.

Егер осы аңыз туралы барлық ұғымдарды бір жерге тоғыстыратын болсақ, біз кейде (белгілі бір күнтізбе күндері, мысалы, Вальпургий түнінде немесе Хэллоуин кезінде, не ай толған кезде, қандай да бір жаһандық қасірет алдында) жын-шайтан тозақтан сытылып шығып, қара аттарға мініп жердің үстінен олжасын тіміскілеп ұшатынын білеміз. Оларды Әзәзілдің өзі ертіп жүреді, аттардың қасында мыстандар шыңғыра жүйткіп ұшады, түн әулиеті Геката сүйектегі көз ұясымен жерге үңіледі, тозақ төбеттерін қарғы бауға байлап, баран ат мінген Денни-Сайтан шауып келе жатады.

Жабайы аңшылықтың тұзағына түскен адамдар әуелі ештеңені көрмейді, тек алыста иттердің үргенін, түсініксіз ысқырық пен күлкіні, ат тұяғының дүрсілін естиді, жанынан көзге көрінбей өтіп бара жатқан салт аттылардан ескен желдің лебін сезеді. Бірақ егер ашық аспан астында тым ұзақ тұрсаң, маскүнемдік пен құмарпаздық сияқты арыңды былғаған бірқатар күнәларың болса, онда бір тамаша сәтте түнгі бұлттар қақ айырылады да, бұлдыр көлеңкелер айқын пішінге ие болып, жабайы аңшылықтың бүкіл сұлулығын көресің... Оның отты найзаларының кімді көздейтінін болжап көр енді.

Шоқынбағандарды, күнәһарларды, тіпті жай ғана кешеуілдеген, жаны аса таза емес жүргіншілерді аулайды. Бұл орайда қиял-ғажайып аңшылардың әрқайсысының өзінің атқаратын жұмысы бар. Кейбіреуі пәктігін сақтамаған қыздарды орманның ішімен қуғанды жақсы көреді (бұл ретте олар қорыққан қызды орман-тоғайлы жермен қашып, тікенекті бұтақтарға киімінің жыртықтары ілініп, қуғыншылардың алдында тыр-жалаңаш қалғанша жүгіруге мәжбүр етеді). Кейбіреуі маскүнемдерді есінен айырады. Үшіншілері әділетсіз судьяларды жазалайды. Төртіншілері ұзын найзаларын қарсы жолыққан кез келген адамға немқұрайлы сұға береді.

Әзәзілдің өзі салтаттылар шеруін басқаруы мүмкін, бірақ кейде жабайы аңшылыққа жергілікті санаттағы атақты адамдар да шығады. Мәселен, француздардың кейбір ертегілерінде жабайы аңшылықты Жиль де Ре басқарған, негізінен, атақты қарақшы мырзалар бір кездері өздері қорқытып-үркітіп ұстаған аумақтарда осындай халық аңыздарының кейіпкерлеріне жиі айналатын. Беларусь жазушысы Владимир Короткевичтің «Стах патшаның жабайы аңшылығы» (1964) повесінде аңшылықты басқарушы — ескіде болған көтерілістің сатқындар өлтірген жетекшісі «Стах патша» (ал шынында, әлеуметтік реализмнің барлық стандарттарына сәйкес, повесте барлық тылсым хикая ақыр соңында шын зұлымдардың тіміскі әрекеттері деп түсіндіріледі). Жетекшінің әрқашан бір топ майдандас серіктері болады, олар әдетте үндемейді және бет-жүздері көрінбейді, сондай-ақ аңшылыққа неше түрлі жын-перілер қатысады. Аңшыларға көбінесе тозақтың тазылары — жирен қасты қара төбеттер ілесіп жүреді. Сондай-ақ, аңшылықтың жаршылары — рухтар мен елестер де болуы мүмкін. Олар аңшылық болатын күндердің алдында әлде тірілерге жақындап келе жатқан пәле жайында ескерту үшін, әлде алдын ала табалау үшін молалардың, иесіз қалған шіркеулердің және соған ұқсас басқа жерлердің жанында пайда болады.

Аңшылыққа тек жындар мен елестер ғана қатысып қоймайды, осы аңызға әуестенушілердің пікірінше, оған қатысуға шақыру билеттерін адам болып жаратылған қаскүнемдер де, тіпті кейде тірі залымдар да алады. Мысалы, 16–17 ғасырда француздар мен ағылшындар атақты қарақшы сэр Фрэнсис Дрейкке осы іске қатысуға шақыру берілгеніне, оның салтаттылардың жанында қара катафалкке атша мініп алып зулап келе жатқанына сенетін. Түрлі балладаларға сәйкес, аңшылардың қатарында француз серісі Ролан, король Артур, Данияның королі Төртінші Вольдемар болған... 19 ғасырдың басында толып жатқан куәгерлердің айтуынша, түнгі Еуропада басына көпке таныс үшкіл бөрік киіп, елес атқа мінген бір аласа бойлы мырза шауып жүреді екен. Ал 1950 жылдары Польшада үрейі ұшқан шаруалар нацистердің жартылай шіріген формасын киіп, аспанда шауып келе жатқан сүлделерді өз көзімен көргенін айтқан бірнеше жағдай орын алған.

Ең сенімді тәсіл — жын-шайтанға жер бетіне көтерілуге құқық берілетін күндері, әсіресе, 30 сәуірде (Вальпургий түні) және 31 қазанда (Самхайн, Бүкіл әулиелер күні) күн батқаннан кейін үйден шықпау және де күнтізбеге қарамастан, егер күн өте қызыл болып батса, бұл іске күдікпен қарау керек. Дегенмен тіпті үй де аңшылардан сенімді қорғай алмайды, сондықтан олардың көңілін аулау үшін табалдырықтың алдына сүт құйылған тостақ қойып, есікке темір таға іліп қойған дұрыс.