Батырлар жырының бастан кешкені

Фольклортанушы, филология ғылымдарының кандидаты Жұмашай Рақыш Qalam-ға берген сұхбатында Алаш қайраткерлерінің фольклорлық шығармаларды қалай түгендегені, Екінші Дүниежүзілік соғыс кезінде батырлар жырын насихаттау неге қажет болғаны, одан кейін бұл туындыларға тыйым салынғаны, орыс былиналарының түп-тамыры мен кеңестік фольклор туралы әңгімелеп берді.

Жырларды жинау Алаш қайраткерлерінің күн тәртібінде болды. Жалпы олар әліпби, емле, оқулық секілді қадау-қадау мәселелерді қарастырды, соның бірі — фольклорлық шығармаларды жинап алу еді. Мысалы, Ахмет Байтұрсынов «Ерсайын» жырын ел арасынан жинап, 1923 жылы Мәскеуде жариялады. Оның алғы сөзін «Қыр баласы» деген атпен Әлихан Бөкейханов жазды. 1927 жылы Қаныш Сәтбаев сол Мәскеуде «Ер Едіге» жырын шығарды.

Соғыс жылдары (1941–1945 ж.ж. – ред.) елдің рухын көтеретін жырлар ауадай қажет болды. Ол қандай жырлар? Әрине, батырлық жырлар. Нағыз отаншылдыққа тәрбиелейтін, елді сыртқы басқыншы жаудан қорғауға үндейтін жырлар — тек қана батырлық және тарихи жырлар. Соғыс кезінде осы жырларды насихаттауға мүмкіндік берілді. Сол алапат соғыс жүріп жатқан кезде, 1942 жылы күзге қарай Алматыға Мұрын жырауды шақыртып алады. Оның келуі, әрине, ел өміріндегі елеулі оқиға еді. Мұрын жырау Маңғыстау түбегінен Алматыға бір-бір жарым ай жүріп келген. Қазақстан Компартиясының Орталық Комитетінің арнайы қаулысы қабылданады, соған орай ол кісіге біршама қаржы бөлінеді. 

Жыраудың айтқанын таспаға қалай жазып алу керек, стенографиясын кім жасайды? Осының бәріне арнайы хатшылар тағайындайды. Мәриям Хакімжанова, Мәриям Исаева деген стенографшылар болды. Бұл істің бәрін Нұртас Оңдасынов, Қаныш Сәтбаев ұйымдастырды, ал әдебиет институтының ғалымдары осы жұмыстарды жүргізді. Мұрын жыраудың айтқанын жазып алуға мүмкіндік берілді. Бірақ сол жазып алынған күйінде папкада қалды, архивте сақталды. Жариялауға мүмкіндік болмай қалды. Өйткені Ұлы Отан соғысында жеңдік. Одан кейін батырлық жырдың керегі болмай қалды деп айта аламыз.

Зобалаң 1944 жылы басталды деп айтуға болады. Татарстанда Едіге жырын сахналайды. Сол кезде Татарстан Компартиясының «Едігені насихаттауға болмайды» деген қаулысы шығады. Содан бастап ноғайлы жырларын, батырлық жырлардың бәрін зерттеуде, жариялауда, сахналауда үлкен кедергілер туды. Одан кейін 1947 жылы тағы бір қаулы шықты. Ол — Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің қазақ әдебиеті тарихының бірінші томын талқылаған, «Тіл және әдебиет институтының өрескел қателіктері» деген тақырыптағы қаулысы. Сонымен қатар 1953 жылы осы эпостарға байланысты үлкен дискуссия болды. Сол дискуссияның соңында Әуезовке қарсы әңгімелер жүріп, оның шәкірті Мәлік Ғабдуллинді пайдаланды. Әуезовтің кемшілігін көтеретін бірден-бір баяндамашы ретінде осы Мәлік Ғабдуллин сөйледі. 

Осы айтыс-тартыстардың арасында бізде бір ғана жыр қалды. Ол — «Қамбар батыр» жыры. Онда да жырдың өзі емес, Лев Мейер деген тұлғаның орыс тілінде қара сөзбен берген мазмұны ғана жетті. Л.Мейерді саяхатшы деуге болады, әскери адам деуге болады (Лев Лаврентьевич Мейер — орыс офицері, топограф,  этнограф – ред.). Қай кезде де отарлаушы ел отарлайтын елінің жанын, рухын тану үшін ең бірінші оның фольклорын, этнографиясын зерттейді.  Сол арқылы ол халықтың рухани жанын, рухын таниды. Ол үшін ең әуелі фольклорын зерттейді. 

1956 жылы Ташкентте Алпамыс батыр жырына байланысты бір конференция болды. Содан кейін жырларды там-тұмдап зерттеуге орала бастадық. 

КСРО кезінде «кеңестік фольклор» деген термин шықты. Мысалы, орыс былиналарына (жыр – ред.) Лениннің өзін кіргізіп жібереді, яғни өзінің батырларын айтып келеді де, бір кезде оқиға Ленинге ұласып кетеді. Былинаны айтушы «сказительдер» кеңестік идеологияға орай жырды соншалықты өзгертіп жіберетін. Мұның тағы бір көрінісі — Жамбыл Жабаевтың «Өтеген батыры».

«Өтеген батырдың» оқиғасы өте қызықты, мифтік жалмауыздармен соғысады, Асан Қайғы секілді Жерұйықты іздейді. Сөйтіп еліне оралып, Жерұйықты таптым деген кезде, руластары барғысы келмейді. Жылқының жайы қалай болады екен, жайлы қоныс болмаса, қайтеміз, бармай-ақ қояйық деп шешім қабылдайды. Осындай жыр кеңестік өмірді жырлаумен аяқталады. Жамбыл — өте үлкен ақын. Бірақ соны саясатқа қарай пайдаланды. Пайдаланғанда да, өте «ұтымды пайдаланды». 

1868 жылы Владимир Стасов деген зерттеушінің «Происхождения русских былин» деген орыс фольклортануында керемет дау тудырған еңбегі жарық көрді. Онда не айтылды? Миграциялық теория (шеттен алу теориясы, көшпелі сюжеттер теориясы, яғни түрлі халықтардың фольклорының ұқсас тұстарын әдеби шығармалардың миграциясымен түсіндіретін ұғым – ред.), компаративистика (әдебиет тарихының бір бағыты, түрлі елдердегі әдеби-көркемдік құбылыстардың ұқсас тұстары мен айырмашылықтарын зерттейтін салыстырмалы әдебиеттану – ред.) деген бар. Банфей (Теодор Банфей — неміс филологі, классикалық тілдер және салыстырмалы тіл білімі, сондай-ақ үнді филологиясы тақырыбындағы зерттеулер авторы – ред.) өзінің теориясында көшпелі сюжеттерді үндінің Махабхаратасынан, ертегілерінен алып келіп, содан кейін батысқа қарай ауды дейді. Ал Владимир Стасов орыс халқының былиналары үндіден келді, бірақ көбі Ордадан жетті дейді. «Ордынский фольклор» деп атайды, яғни Орталық Азия, түркі халықтарының фольклорын айтады. Сол кездегі орыс ғылымында славянофилдер және батысшылдар деген болды. Кейінгілер жақсы нәрсе батыста бар, батыстан алуымыз керек деді. Славянофилдер «жоқ, орыс ел ретінде ежелгі Русьтен бастау алу керек» дегенді ұстанды. Ал Стасовтың дәйегі екеуіне де қарсы келетін. Оның жазғаны кейін Григорий Потанинге әсер етті: Потанин Стасовтың айтқандарын одан әрі дамытты.