БЕЙУАҚЫТТА ОЯНУ

Қазіргі қазақ әдебиеті туралы

06.11.2023

Бәпішев Б. «Есі ауысқандар отбасы». 1990 жыл

Бүгінгі қазақ әдебиеті т¹Томас Стернз Элиот (1888-1965)i1Томас Стернз Элиот (1888–1965) туралы мақала жазамын деп бұған дейін ойламаппын. Алғаш рет Томас Стернз Элиоттың1Америкалық-ағылшын ақыны, драматург, әдебиет сыншысы. «Сын шегаралары» мақаласын аударғанда бұлай қиналмаған шығармын. Аталмыш мақалада «Әрбір жаңа буын өзінің әдеби сынын қалыптастыруы керек немесе әрбір ұрпақ өнерге өз тұрғысынан келеді, оған өз талаптарын қояды және жаңа міндеттер жүктейді», – деген сөздері айтарлықтай әсер еткен еді. Әрине бұл қазақ әдебиетіне арналған сын мақала емес. Бұған дейін жазылған мақалалар шоғыры сыни көзқарас танытқан болуы мүмкін. Ауқымы өте кең бұл тақырыпты қазіргі бейотар мәнмәтінде алып шығу өте қиын. Себебі, кеңес заманында қалыптасып, әлі күнге дейін жалғасып келе жатқан білім институттары социалистік дискурс шеңберінен шыға алмады. Бұл қатарда қазақ әдебиетіне қатысты сын мақалалар да бар. Бұл аға буынның өткен заманды романтизациялау салдарынан туған жосық деп бағамдаймын. Қазақстандағы Жазушылар одағының өзі қалыптасқан кезеңнен бері билік алдындағы ұстанымына адал болып келе жатқанының өзі қазақ әдебиетінің әлі күнге отарлық шырмауынан шыға алмағандығының бір көрінісі. Ал кей жас қаламгер арасында батыстық модернитиге деген құштарлықтың ықпалы классикалық дәстүрлі әдебиет арасында айтарлықтай қақтығыс тудырды. Әсіресе, батыс әдебиетінің ықпалы Америка мен Кеңес одағы арасындағы қырғиқабақ соғысты еске түсіретіндей өте радикал жүрді. Модернтидің қазақ әдебиетіне ықпалы едәуір, дегенмен кейінгі кезде Эдуард Саид2i2Эдуард Саид (1935–2003)Америкалық әдебиетанушы, әдебиет тарихшысы, әдебиет және музыка сыншысы. пен Франс Фанонның3i3Франц Омар Фанон (1925–1961)Отарсыздандырушы ғалым, әлеуметтік философ және психоаналитик. еңбектері кең таралып, Хегелдің4i4Георг Вильгелм Фридрих Хегел (1770–1831) Неміс философы. «Рух фенеменологиясы», «Логика», «Құқық философиясы» сынды іргелі еңбектердің авторы. «Құл мен қожайын арасындағы диалектикасы» туралы дискурс көбейген сайын, кейбір батыстық авторлаға қатысты көзқарастар өзгеруде. (Мәселен, Фолкнердің5i5Уильям Катберт Фолкнер (1897–1962)Америкалық жазушы, прозашы, ақын, әдебиет бойынша Нобель сыйлығының иегері. нәсілшілдігі мен Достоевскийдің шовинистік жазбалары туралы әңгімелер жиі айтылады.) Бұл әрине батыстың легитимизациялауы мен интеллектуал үстем билік орнатуға деген құлшынысы секілді өз алдында жеке тақырып.

Бұл мәтінді жазу барысында неге екенін білмеймін өзім жоғары бағалайтын жазушы Таласбек Әсемқұловтың6i6Таласбек Әсемқұлов (1955–2014) Жазушы, кинодраматург, күйші. «Сұлулықта ояну» атты мақаласы еске түсті. Автор мақаласында «Осы, өлең деген не? Талғам деген не? Жаңа өрнек, жаңалық деген не?» деген сұраққа жауап іздейді. Жоғарыда атап өткенімдей, қазіргі қазақ әдебиетінде дәстүрлі поэзия мен жаңа поэзияның қақтығысы әлі толастаған жоқ. Дегенмен, дәстүрлі поэзияда көтерілетін тақырыптардың көпшілігі, ауыл тақырыбы ұлттық болмысқа оралу ретінде дәріптеледі. Кейде қазіргі ауылды сағыну дәстүрі кезінде күштеп ұжымдастырылған колхоз бен совхоз өмірін романтизациялаудың бір көрінісі емес пе деген ой мазалайды. Сондықтан қазіргі қара өлең формасында жазылған мазмұнның бізге жеткен түрі соцреализмнің жетілген классикалық формасы секілді әсер етеді. Көптеген дәстүршіл ақындар дәстүрлі форманы қызғыштай қоруды соцреализмге тән нарративтерді қорғау үрдісімен шатастырады. Бұның себебін Таласбек Әсемқұлов аталған мақалада «Мен, заманында шет тілдерді меңгере алмаған қазақ жазушыларының әулетіненмін. Батыстың, Шығыстың классикасын түпнұсқадан оқи алмадық, тіл білмегендіктен. Алайда, кем-кетігімізді орысша оқып толтырдық, себебі, орыс мәдениеті әлемдегі үйренуге, игеруге татитынның барлығын қадағалап, үйреніп, игеріп отыратын сергек мәдениет. Сол себепті біз әлем мәдениетінің басты құбылыстарын орысша оқып таныдық», – деп түсіндіреді. Меніңше Ресей империясының отарлығынан кейін Абай заманынан бергі жазушылардың дені орыс әдебиеті мен формалистерінің ықпалында қалыптасты. Сондықтан дәстүрлі деп саналатын көптеген әдеби шығарма орыс әдебиетінің социалистік кезеңіндегі туындыларымен мазмұн тұрғысынан бірге дамып, бүгінге дейін сабақтастығын үзе алмай келеді. Дегенмен, бұл қара өлеңнің төлтума мәнін терістеу емес, керісінше қазақтың дәстүрлі қара өлең формасын қазақ хандығы тұсынан бері қазақ поэзиясының ең биік шыңы екенін айқындау. Қара өлеңмен жазылған қазақтың әрбір халық әні адамзат құндылығына ортақ. Бұл айырмашылықтарды тереңнен жіліктеп талдау көлемді еңбек, болашақта оны әлі де жекелей қарастырамыз.

Дәстүр мен жаңашылдықтың қақтығысы

Дәстүр мен жаңашылдық арасындағы қақтығысқа қатысты жапон әдебиеті тарихындағы мына бір ерекшеліктерді алға тартқым келеді. Жапон поэзиясында 8 ғасырда пайда болған Маньешу 7⁷Манъёсю (жапонша 万葉集 Манъё:сю:, «сансыз жапырақтардың жинағы») Нара кезеңінде қалыптасқан жапон поэзиясының көне әрі мейлінше құнды антологиясы. Антологияны жинақтаған 759 жылдары өлең жазған жапон ақыны Оттомо-но Якамоти деп саналады.(он мың жапырақ жинағы) атты жапонның классикалық дәстүрлі өлеңдер антологиясы бар. Осыған орай 18 ғасырда қазақ хандығы тұсында өмір сүрген Үмбетей8i8Үмбетей жырау (1697–1786)Дидактикалық поэзияның әйгілі шебері. мен Бұхар жыраудың9i9Бұқар жырау (1684–1781)Қазақтың ұлы жырауы. «Он екі айда жаз келер», «Абылайханның қасында», «Ханға жауап айтпасам» сынды орақ тілді жырлардың авторы. замандасы, Эдо дәуірінде ғұмыр кешкен жапонның әйгілі әдебиет сыншысы Мотоори Норинага мен оның өткен дәуірді аңсаушы ұстазы әрі жапон поэзиясын зерттеуші ғалым Камо Но Мабучи арасындағы ойталас қазіргі қазақ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдық арасындағы таласқа жақсы мысал болар еді. Мабучи шәкірті Норинагадан Маньешу мәнерінде өлең жазуды талап етеді, бірақ жүрек қалауы Кожикиге (ежелгі мәселелер жазбасы) берілген Норинага талғам арасындағы таласты Мабучидің пікіріне қарсы түрлі түсті кимоно арқылы салыстыра отырып, ұтымды мысал келтіреді яғни, дәстүрлі мәнер ақ түсті киімге ұқсаса, кейінгі мәнер әртүрлі түстерге боялған кимоноға ұқсайды. Егер сізге тек ақ түсті кимоно ұнаса, ол басқа түсті кимоно әдемі емес дегенді білдірмейді. Әрқайсысының өзіне тән әсемдігі мен ерекшелігі бар деп түсіндіреді.

Қазақ әдебиетіндегі қазіргі үнсіздік

Қазір қазақ әдебиетінің өлара кезеңі. Бұл жазушылық әуесқой кезеңнің шекпенін шешіп, кәсіби түрде нарықтық кезеңге өту қажеттігін анық ұқтырған секілді. Себебі, бұған дейін әдебиет көп жағдайда мемлекеттің арнайы қаржы бөлуімен дамып отырды. Ал қомақты қаламақы қазақ жазушыларының нарық қоғамына бейімделуіне айтарлықтай кедергі келтірді. Сонымен қатар мемлекеттік сыйлықтар үшін ғана жазылатын шығармалардың саны артты. Нарық жағдайды толық өзгертіп, мемлекет тарапынан берілетін қаламақы мөлшері азайғаннан кейін жазушылар арасында билікке деген тәуелділік пайда болса, кей жазушылар батыс легитимизацисы үшін күрес бастады, яғни халықаралық мойындалуға деген ықылас артты. Билікке деген тәуелділік әлеуметтік-саяси жағдайларда үнсіз қалуға, немқұрайлыққа әкеліп, ол кейін қоғам алдындағы абыройсыздыққа түрткі болып, қала берді жиі айыптаулар мен сынға ұшырады. Сондықтан, әдебиетте поэзиялық шығармаларды есепке алмағанда, шын сұраныс тудыратын прозалық шығармалар аз. Мәселен, қазақ жазушылары роман жанрына келгенде тығырыққа тірелді. Бұл жанр аса күрделі болғандықтан, кәсіби емес жазушылардың шеберлігі оны еңсере алмай, осы себепті тоқырап тұр деп топшылаймын яғни, қазіргі үнсіздік әуесқойлық пен кәсібилік арасындағы таңдау.

Ал қазақ әдебиетінде әлеуметтік саяси тақырыптарда жазылған Ырысбек Дәбейдің «Қоңыз» романын, Әлішер Рахаттың «Махаббатым — Constant» туындысын атауға болады. Бірі Жаңаөзен оқиғасындағы10¹⁰Жаңаөзен оқиғасы 2011 жылдың 16 желтоқсанында Маңғыстау облысының Жаңаөзен қаласында ереуілге шыққан жергілікті жұмысшылар мен құқық қорғау органдарының қызметкерлері арасында өршіген қақтығыс. саяси тақырыпты қаузаса, енді бірі жастар арасындағы әлеуметтік мәселеге назар салады.

Б.Бәпішев

Қазақтың көзіндегі сұлулық

Қазақ сұлулықты қалай көреді деген ой мені осыған дейін мазалады. Дала танымында сұлулық деген не? Қазақтың көзіндегі сұлулықты көру үшін оның поэзиясын, мифологиясы мен әлемге деген көзқарасын жете түсіну керегі рас. Сол үшін адам ретінде өзіңдегі кімдікті айқындау белгілі бір деңгейде оның поэзиясын сезінуге жол бастау керек. Қазақ өлеңінде даланың айнасы жылқының көзінде секілді көрінді, кейін өлең дұғаға айналды, бірақ дұға күйден аса алған жоқ. Қазақ көзіндегі сұлулық кейде маған Жұмекен Нәжімеден11i11Жұмекен Нәжімеден (1935–1983)Ақын, жазушы, аудармашы. жырлаған қоңыр түс секілді елестейді. Бұл қоңыр өзге тілдегі қоңыр түстерге ұқсамайтын өзіндік реңк. Егер, қоңыр түсті өзге тілге аударатын болсақ, түстің болмысы өз бояуын бірден жоғалтады. Қазақ танымындағы түс өзге тілге аударылмайды, кейде ол тіпті қос мағына сезіне алатындықтан, оны тек өзімізге ғана аудара аламыз. Мысалы, Абайдың Гөтені, Қадыр Мырза Әлінің Олжас Сүлейменді аударғаны іспетті. Ол қоңырлықты сезіну үшін кейде қазақ болудың өзі жеткіліксіз. Оны Махамбет12¹²Махамбет Өтемісұлы (1804-1846) Қазақтың әйгілі жырауы, күйші композиторы, отаршылдыққа қарсы Исатай Тайман бастаған көтерілісті ұйымдастырушылардың бірі, осы көтерілістің жалынды жыршысы. пен Мағжан13¹³Мағжан Жұмабаев (1893-1938)Алаш қозғалысының қайраткері, ақын. өлеңдеріндегі асылнұсқадан оқыған адам ғана сезінуі мүмкін. Бұл сезімді Херолд Белгер13i13Герольд Бельгер (1934–2015)Аудармашы, прозашы, көсемсөзші және әдебиеттанушы. жүрек көзінен өткізгендіктен, Абайдың Гөтеден Лермонтов арқылы аударған өлеңдерін түпнұсқадан артық бағалайтыны содан болар.

Мәселен Жеңіс Шәкенұлының «Қара таудың елдері» атты өлеңінен назар аударып көріңіз:

Шағи белбеулі,

Ақ құр белдеулі.

Нардың сүті төгілген қара тауларым,

Жасылдың тұмсығы дал болған жартасым.

Түн кезген бөріге,

Маңыратып көтертпе,

Ауылдың лағын, марқасын.

… Нардың сүтін емген қара тауларым.

Қара шалдарым,

Қараған қаққан майлы шалбарын.

Сол менің байтақ даламда,

Дүлдүлдің ізі қалған жандарым.

Мұндағы өлең мәтінін аударма тілінде жеткізу өте қиын. Сезімді түсіндіру қосымша интерпретация жасауды талап етеді. Бұл болмыс пен сезімді бұғаудан босатып, әлдебір әстезіс күйдің әсеріне бөлеуге жол ашады.

Қазақ әдебиеті қос саналы будан мәдениеттен тыс өзіндік кімдігі бар айқын дүние. Кариб теңізінің ақыны Эдуард Камау Бретуейт өзінде бар айқын дүниеден гөрі, болмысынан тыс өзінде жоқ дүниеге ұмтылу арқылы төл дауысынан айырылған жандарды: «Біздің қабылдау моделімізде біз тұратын өлкеде буырқана соғатын құтырған дауылдан гөрі, жерге түсетін қарды көбірек түйсінеміз» деп дәл айқындаған іспетті. Ал Дерек Уолкотт14i14Дерек Уолкотт (1930–2017)Ақын және драматург, әдебиет бойынша Нобель сыйлығының иегері. өз өлеңдерінде жасанды түрде дауысынан айрылған өз есімдері мен мағыналарын үнсіз, дүниеге әлі келмеген жерлер мен адамдарға таңатын батыс тілінің қатыгездігін айтады. Жоғарыда айтқанның бәрін сарыққанда, қазақ әдебиеті де қос саналы будан мәдениеттің нормативті эстетиктерінен ажырап, төл рухындағы мәнге ие авторларды қалыптастырса дейміз.

Тілек Ырысбек

АВТОРДЫҢ МАТЕРИАЛДАРЫ