МЕРГЕН ӘЛИЯ МОЛДАҒҰЛОВА

Әлия 1925 жылы 15 маусымда Ақтөбе облысы, Қобда ауданы, Бұлақ ауылында дүниеге келген. Ол ілкіде әкесінің тегі бойынша Молдағұлова емес, Сарқұлова болған және ол Кіші жүздің Жетіру тайпасының табын текті тұқымынан шыққан. Оның әкесі Нұрмұхамбет мұндай шыққан тегі үшін Кеңес өкіметінен қыспақ көрді. Оған қалыпты жұмыс істеуге және әйелі мен балаларын асырауға тыйым салынды (Әлияның інісі және, мүмкін, әпкесі де болған). Отызыншы жылдардың ортасында ол әйелінің фамилиясын алып, өздерін мүлде танымайтын өлкеге қоныс аударды, бірақ сонда да отбасын аман сақтай алмады.

1933 жылы Әлияның анасы Маржан колхоздық картоп алқабының жанынан өтіп бара жатқанда күзетшінің атқан оғынан қаза тапты. Осындай кездейсоқ трагедиялар әдетте Әлия туралы сөз қозғалғанда жиі айтылады. Алайда, 1933 жылы Қазақ даласын аштық жайлады, сондықтан Әлияның анасы колхоз алаңының жанына жайдан жай жақындады ма, әрине, мұны кездейсоқтық деуге келмейді.

Әкесі Әлияның анасын бір кездері өздері талай кезген Қурайлы өзенінің төменгі ағысында жерледі. Содан кейін әкесі әбден қалжырап, азып-тозып, балаларын бағуға күші де, мүмкіндігі де қалмай, оларды тастап, із-түссіз жоғалып кетті. Әлия мен оның інісі шамамен бір жыл бойы ауылдарды кезіп, шағын қалалардың көшелерін жансауға қылып жүрді. Шамасы, інісі Бағдат осылай ашқұрсақ қаңғып жүрген кезде қайтыс болды. Әлияның көрер жарығы бар екен, нағашы ағасы Әубәкір Молдағұлов қызды іздеп, Алматыға алып кеткен. Әлия сол кезде бар-жоғы он жаста еді және сол жылы алғаш мектеп табалдырығын аттады.

Алайда, көшіп-қону мұнымен аяқталған жоқ. Көп ұзамай ағасы Мәскеудегі Әскери-көлік Академиясына оқуға түсіп, астанаға көшті. Онымен бірге тағы жеті отбасы мүшелері бірге көшті. Оның ішінде әйелдер, балалар және үлкендер де бар. Заманның қиын кезі, жақындарын қараусыз тастап кету мүмкін емес, сондықтан Әубәкір ағасы өзінің жастығына қарамастан отбасын түгел ала кетті. Бірнеше жылдан кейін ағасы оқыған академия Ленинградқа көшірілді. Оған тағы да бүкіл жанұясы ілесті. Сөйтіп, Әлия Ленинградтан бір-ақ шықты.

Онда ол қайтадан мектепке барды. Сонда оқып жүргенде оның алғашқы мұғалімі: «Лия өте байсалды, ойлы, ізденімпаз қыз болатын… Ол сыныпқа үлкен қамқорлық көрсетті, оң қолым еді және жатып ішер жалқаулыққа төзбейтін. 6-7 сыныптарда ол сынып басшысы болып тағайындалды», – деп еске алады.

Әлияның өмірі бұл жылдары да оңай болған жоқ. Ұлтарақтай бөлмеде тоғыз адам тұрды. Әубәкір Молдағұлов, оның әйелі, үш баласы, әпкесі Сапура (Әлияның әпкесі), екі әжесі және Әлия. Сол кезде ол әпкесімен қарым-қатынасын жақсартты, олар қарайлас еді, сондықтан Әлия Сапураны апа емес, әпке деп атайтын.

1939 жылы ағасы 14 жасар Әлияны № 46 мектеп-интернатқа тапсырды.* (Бұл мектеп бірнеше жылдан кейін ресми түрде балалар үйіне айналды). Бір отбасы қирап, екіншісі оны қуып жібергеннен кейін Әлияның нендей күйде болғанын өзіңіз ойлап көріңіз…

1985 жылы «Қазақфильм» киностудиясы Әлияның өмірі туралы «Мергендер» фильмін таспалады, онда басты кейіпкер әпкесі оны ұрып-соғып, шеттетіп, бұл қызды балалар үйіне бер деп күйеуін мәжбүрлегенін ашық көрсетеді. Бұл рас па? Бір жағынан, Әлия жазған хаттарында барлық отбасы мүшелеріне, соның ішінде ерекшелеп үнемі Сапураға сәлем жолдайды. Екінші жағынан, кейде осы сәлемдесулерден әпкесінің мінезі ауыр адам болғанын және олардың қарым-қатынасы қиын болғанын шамалауға болады. Мысалы, 1943 жылғы шілдеде жазған хаты: «Мен сізден әпкеме хат жазуыңызды өтінемін. Өзім-ақ жазғым келеді, бірақ айтайын деген ойларымды жеткізу мен үшін өте қиын. Оған менің жолға шыққаным туралы жазыңыз, өзімді керемет сезінетінімді жазыңыз, көңіл күйім де өте жақсы, ренжімеңіз. Кішкентайларға аса мейіріммен қарауын сұрайтынымды жеткізіңіз, бірақ ол анасы ретінде балаларын ренжітуі мүмкін, мүмкін жақсы көргеннен шығар. Ағатай, мен барған кезде оның балаларына қатыгездік танытқаны маған қатты әсер етті».

Бәлкім, анасы балаларына қатты қараған соң, асырап алған қызы да одан алыстап кеткен шығар. Бірақ бізде әпкесінің Әлияны ұрғаны туралы бұдан да нақтырақ ақпараттар жоқ.

Балалар үйінде Әлия жақсы оқыды, белсенді пионер болды және 1941 жылы «Артек» демалыс лагеріне жолдама алып, марапатталды. Ол жолға қамданып, заттарын жинап жатқан кезінде соғыс басталды да кетті. Сөйтіп, пионер Әлия лагерге емес, балалар үйінің өзі секілді тәрбиеленушілерімен бірге жер бекіністерін салуға аттанды.

Қараша айында 16 жасар қыз комсомолға қабылданды. Басқа балалар үйімен және қарапайым Ленинград балаларымен бірге ол түнде қалада кезекшілік етіп, түскен бомбалардың «жарықшақтарын» сөндіруге шығады. Осы уақытта Әубәкірдің ағасы өз отбасын Тәшкене алып кетті. Осы көшу салдарынан отбасымен байланыс екі жылға жуық үзілді. Әлия қоршаудағы қалада жалғыз қалды.

Әуелі, ең қорқыныштысы, қоршаудағы қыста Әлия жан тапсыра жаздады. Оның бұрынғы пионервожатыйы қыздың шанамен су алуға барғанын және қайтып оралмағанын айтты. Оның артынан жүгіріп барып, көшеде жатқан жерінен тапқан. Дәрігер тексергеннен кейін оның қатты шаршап, есінен танып қалғанын айтты. Әлия есін жиған соң, сұраса, өзінің тілім нанының жартысын кішкентай әрі әлжуаз қыз Катяға бергені беріпті де, Катя аман қалып, ал Әлия аштықтан өле жаздаған екен.

1942 жылы наурызда балалар үйі Ярославль облысының Вяткое ауылына көшірілді. Алайда, Әлия ол жерде ұзақ тұрмады. Жеті жылдық мектепті бітіргеннен кейін ол өзіне бейтаныс Рыбинск қаласына жалғыз барып, сол жерде авиациялық техникумға оқуға түсті. Ол ұшқыш болуды, әуеде қалықтап фашистермен соғысуды армандаған.

Бұл – оның келте ғұмырнамасындағы ең жұмбақ фактілердің бірі. Себебі Техникумға Әлия «металды суық өңдеу» мамандығына түсті, ал бұл ұшуға, соғысуға еш қатысы жоқ мамандық қой. Үш айдан кейін таңдаған кәсібінен көңілі қалып, әскери комиссариатқа оны РККА-ға ерікті ретінде қабылдауды сұрап құжаттарын тапсырды.

Кейбір өмірбаяншылар мамандық таңдаудың сәтсіздігін Әлия орыс тілін әлі де жетік білмегендігінен және құжаттарды түсінбегендігінен дейді. Алайда, бұл бұрыс ақпар. Ақыр соңында, Әлия Ленинград мектебінің старостасы болды емес пе, егер ол орыс тілін білмесе, оны басшы болып тағайындалуы екіталай еді. Сонымен қатар, оның мектеп сертификаты сақталған, біз одан барлық пәннен тек «жақсы» және «өте жақсы» деген бағаға оқығанын білеміз.

Сонымен қатар, 1943 жылы мамырда ағасы оған отбасының жаңа мекен-жайын жіберді және ол Сапураға хат жаза бастады. Әлия хаттарын орыс тілінде және сауатты жазған. Сонымен қатар, бірінші хатта ол былай дейді: «Мен сенен ана тілінде жазбағаным үшін кешірім өтінемін. Менің ойымша, сіз неге орыс тілінде жазатынымды түсіндіңіз – ойымды оңай жеткізіп, сөзімді жеңіл сабақтаймын. Енді әпкеме хат жазу керек, бірақ оның тілін қалай керегін білмеймін. Қазақ тілінде мен айтпағымның жаза алмаймын, ал орыс тілінде жазсам, ол толықтай түсінбейді деп ойлаймын»

Бұл да өзінше бір жұмбақ. Орыс тілінде жазғанда не жазбақшы, ал қазақ тілінде жазар болса, не нәрсені жазуға бата алмай отыр? Әлия әпкесімен сөйлескісі келмеді және өзіне осындай сылтау ойлап тапты дегенге келеді. Кейін ол Сапурадан әпкесіне сәлем жолдауын және хат жазбағаны үшін кешірім сұрауын өтінді.

Әскери комиссариаттан бұл қыздың көңілі қалды. Ол небәрі 17 жаста еді, ал майданға тек он сегізден бастап алынады. Алайда Әлия қайтпады. Ол бастан кешкен құрсаудағы күндері туралы, жау қоршауында қалған сүйікті қала туралы, оның тұрғындарының қайғы-қасіреті туралы және оларға көмектесу керек екендігі туралы айтып берді. Сөйтіп, ол әскерилер жолын тауып, қызды Мәскеуге жіберді, онда Вешняки ауылында мергендікке дайындайтын орталық әйелдер мектебі құрылды. Ол осы дайындықтан өтіп бітірген кезде, он сегізге толады және майданға бара алады. Бұл шешімге бәрі де келісті.

Сол жерде, Рыбинск әскери комиссариатында Әлия Надя Матвеевамен кездесті, ол да өз еркімен жазылуға келіп, мергендер мектебіне жіберілді. Кейінірек майданда қыз мергендер жұбы және ең жақын дос болып кетті. Әлия қайтыс болғаннан кейін Надядан жиі сұхбат алынды, майдандағы Әлия бейнесі де Надяның әңгімелерінен қалыптасқан.

Надя өздерінің оқудағы кезін есіне ала сөйлейді. Ол жағдайдың ауыр екенін, үш қабатты сәкіде ұйықтағанын, өте суық болғанын, киім мен аяқкиімді кептіретін жердің жоқ болғанын айтты. Мектептің бұрынғы комиссары Екатерина Никифорова: «Қаланы қоршау Әлияның нәзік денесінде із қалдырды. Қайта-қайта сыздауық шығып, зардап шекті. Бойы кішкентай, нәзік қыз ауруды еңсеріп, курстастарын қалмауға тырысты, жаттығуға бірге қатысып, жүгіріп, шынығып бәрімізді темірдей төзімі мен қайсар мінезімен тәнті етті». Студенттер Әлияның ағашқа өрмелеуді үйрену үшін аяғына сарбаз етігін киіп алып, орманға қалай қашып кеткені туралы естеліктерін еске алады. (Ол өскен жерде орман аз болды, Әлия ағаштарға өрмелеуді білмеді және оған қосымша сабақтар қажет еді).

Мергендер мектебінде жүрген кезінде жазған Әлияның хаттарында бұл туралы ештеңе жоқ. Бар жоғы: «Бүгін мен гүл теруге орманға бардым, гүл шоқтарын жинадым. Орман жақын, ал алқаптың айналасында сан түрлі әдемі гүлдер өседі. Міне, сен де құшырланып иіскеп, құмарың қансын деген ниетпен қалампыр, ботакөз гүлін және бүлдірген жолдап отырмын», - деп Сапураға хат жазған.

Айтпақшы, ол өзінің хаттарының соңына «Сүйдім. Лия» деп қол қоятын. Оны Ленинград мектебіндегі орыс қыздар Лия деп атап кеткен. Оған бұл есім ұнап қалып, кейін өзін осылай таныстырған.

Курстастары Лияның өте ынталы адам екенін айтып есіне алады. Ол көркемөнерпаздар кештерінде өлең оқыды (күніне 15 сағат мергендік жаттығулармен айналысты, дегенмен сүйікті әуес істеріне де уақыт тапты), саяси сабақтар өткізді.

1943 жылы шілдеде мергендер мектебіндегі оқуы аяқталды. Әлия қоршаудан кейін қатты әлсіреп қалғандықтан және «өте жақсы» оқығандықтан, оған мектепте бірнеше ай нұсқаушы болып қалу ұсынылды. Бірақ ол бұл ұсыныстан үзілді-кесілді бас тартты және студенттерімен бірге солтүстік-батыс майданға аттанды.

Майданда олар 54-ші жеке атқыштар бригадасына қабылданды. Олар алғашқыда өздерінің батальон командирінен бұйырғы бойынша, алдыңғы қатарға шықпай, тылдағы жұмыстармен айналысты. Алайда Әлия мен Надя мұндай бұйрықты қанағат тұтқан жоқ және олар мәселені тек әйелдерше шешті. Нақтырақ айтсақ, екі мерген де командирдің блиндажында барып жылап, командир қолын бір сілтеп, өздері меңгерген мергендік іспен айналысуға рұқсат бергенге дейін сол жерден кетпей қойды.

Әлия қайтыс болғаннан кейін және Батыр атағын алғаннан кейін, оның өмірбаянын РККА Саяси Басқармасы жазып шықты. Ол соғысқан бөлімге оның әріптестері мен командирлерінен Әлия туралы естеліктер жинауға корреспонденттер келді. Соғыстан кейін бұл жұмысты алдымен кеңестік журналистер, содан кейін ресейлік және қазақстандық энтузиастар жалғастырды. Нәтижесінде, қазір Әлия туралы көптеген естеліктер қолымызға тиді, бірақ олар әрдайым бір-біріне сәйкеспейді, кейде тіпті бір-біріне тікелей қайшы келіп жатады.

Мысалы, көптеген дереккөздерде Әлияның «ВЛКСМ Орталық Комитетінен керемет атысқаны үшін» деген атаулы мылтықпен соғысқаны туралы айтылады. Әдетте оны мергендер мектебінде жақсы оқығаны үшін алды деген де мәліметтер бар (мысалы, орыс тіліндегі «Уикипедияда» жазылған). Батыс Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану мұражайының экскурсоводы Асылжан Мырзаболатова мергендік мектебінің мұрағатына жүгінген кезде ғана Молдағұлованың көзге түскен студенттер қатарында жоқ екені және мектепте оған ВЛКСМ ОК-ден мылтық берілмегені белгілі болды. Демек, ол мұны жақсы оқығаны үшін емес, майдандағы ерлігі үшін алған.1¹ЖАҢА МӘЛІМЕТТЕРДЕН ХАБАРДАР БОЛЫҢЫЗБіздің заманымыздағы шындықты анықтаудың жалғыз жолы – әскери бөлімдердің құжаттарына жүгіну. Олар Ресей Федерациясының Қорғаныс министрлігінің Подольск мұрағатында сақталған және QALAM ұжымы жақын арада өзінің тілшісін сол жерге жіберуді жоспарлап отыр. Біз Қазақстанда құрылған бөлімдердің құжаттарын зерделеп, олардың жауынгерлік жолының егжей-тегжейін зерттеп, бірнеше даңқты өмірбаяндарды жарыққа шығармақпыз. Бізде қазірдің өзінде айналысқымыз келетін бірнеше тарихи тақырыптар бар, бірақ егер сіз бізге қызықты тарихи зерттеу тақырыбын ұсынсаңыз, риза боламыз. Сондай-ақ, біз сіздің ата-бабаларыңыздың фотосуреттері, сауалнамалары, сипаттамалары, марапаттау құжаттары, есеп карталары бар жеке істерін сұрай аламыз. Біз бұл материалдарды көшірме ретінде де, балаларыңызға оқи алатын атаңыз немесе арғы атаңыз туралы әңгіме ретінде де бере аламыз. Маңызды нақтылау: Подольскіде офицерлердің жеке істері ғана сақталады, қатардағы жауынгерлер мен сержанттар тек бөлімдер тізімінде айтылады. Олар туралы ақпаратты іздеуге болады, бірақ оның аз болатынын бірден түсінген жөн. Барлық ұсыныстар мен сұрауларды біздің редакциямыздың эл. поштасына жазыңыз, біз бәріне жауап беруге тырысамыз

Әлия мен Надя жауынгерлік көз жасын төгіп, алдыңғы қатарда соғысу құқығына қол жеткізгеннен кейін, олар Бандуров бригадасының ең жақсы мергенінің шәкірттері атанды. Көп ұзамай ол қыздарға алғашқы тапсырмасы орындатты. Надя Матвеева бұл тапсырманы былай сипаттайды: «Біздің алғашқы жорығымыз еске түседі. Біз жертөледен бақылау жасай бастадық. Күн ұзаққа бақыладық, бірақ немістер көрінбеді. Бұл күні Шура Ужегова есепшот ашты. Лия фрицті көрмегеніне қатты ренжіп, досына қызғанышпен қарады. Бірақ келесі күні мен шот аштым, мен оның қалай қуанғанын көруім керек еді. Лия – қазақтың қызуқанды қызы. Бұл тулаған қаны көбінесе Лияның шыдамсыздығына себеп болды. Біз қорғанысты Ловатиде ұстадық. Біз бір жағалауда, немістер екінші жағалауда болды. Қашықтық 150 метр. Бақылау ұзаққа созылды және зеріктіріп жіберді. Сонымен, Лия брустверден қарап: «Фриц, өзіңді көрсет!» деп ысқырады. Егер ол қазір оққа ұшсаң, нағыз ақымақ өлім болады дейміз. Ал ол тек жымиып қана қоятын.»

Шын мәнінде, күлкілі ештеңе болған жоқ, содан кейін Бандуров өз палатасын бекенден-бекер ұрыстың атсына алған жоқ. Осындай қызбалықтың кесірінен жас мергендер әдетте қаза тауып жатады. Ал Әлия да осы мәселеге тап болды, Ловатидегі жағдай жалғыз емес еді. Тағы бір рет ол неміс миномет батареясын кеңестік траншеяларға апаратын екі бақылаушы немісті өлтірді, ал үшінші рет олардың стерео түтігін сындырды. Міне, бұл үшінші ату артық болды: Әлия мергендігімен жарқырап көрінгісі келді де, өз позициясын беріп қойды. Ол бірден минометпен оқ жаудырды. Бағына орай, қыз неміс танкінің астында жатып қалып, оқ өткізбейтін сауыты қорғап қалды. Бұл жағдай үшін де ол Бандуровтан ұрыс естіді.

Ал үшінші рет оны орынсыз батылдығы үшін жау мергені жазалауы мүмкін. Әлия оқ атып, оның сәтті болғанын білу үшін сыртқа мойнын созды. Неміс мергені бірден атты, құдай сақтап, жау оғы жанап өтіп, тек шлемін ғана ойып кетті.

Аңғал батырлығына қарамастан, Әлия өте талантты мерген екенін дәлелдеді. Ол майданға тамыз айында келді, ал қазан айына дейін 32 фашисттің көзін жойды. Ол тез арада бригадада құрметті жауынгерге айналды және қазақ жерлестеріне қамқорлық жасады. Сапураның хаттарында ол оларды «менің көшпенділерім» деп атады.

Жертаса ішінде айтылған ол турады бірнеше түрлі аңыздар тарады, содан кейін әріптестері журналистерге айтып берді. Бірінші аңыз бес қыздан тұратын ефрейтор Молдағұлованың мергендер тобы жау жертасасына жақын орналасу үшін бейтарап жолмен жүріп өтіп, немістердің сол тобына тап болғанын айтады. Қыздар күтпеген кездесуге бірінші болып жауап берді, Әлия мен оның екі құрбысы оқ жаудырды – үш неміс өлді, ал қалған екі қыз тұтқынға алынды. Жабайы батыс стиліндегі бұл атыстың бәрі, әрине, біршама киноға ұқсайды, бірақ теориялық тұрғыдан бұл орын алуы мүмкін.

Екінші оқиға онша сенімді емес. Оның айтуынша, Әлия шаруа киімін киіп, жау тылына кіріп, жергілікті кейіп танытты. Ол неміс басып алған ауылдың шетінде тұрған оқу үйіне кіріп, үстел басында отырған екі неміс офицерін көрді. Біреуі қаруына жармасқан, бірақ Әлия атып үлгерген. Ол екінші немісті тұтқындады және ол кеңес қолбасшылығына құнды мәліметтер берді.

Мұндай барлауға снайперді жіберу идеясы өте оғаш көрінеді, бірақ ол тіпті қазақ әйелін Новгород облысының жергілікті тұрғыны ретінде көрсету үшін жау шебінің артына жіберу идеясымен салыстырғанда бұлыңғыр көрінеді. Сірә, бұл жай ғана сарбаздардың әңгімелері немесе кеңес журналистерінің қиялдары. Немесе бұл екеуі де болуы мүмкін: алдымен соғыстан кейін майдангерлер журналистерге неше түрлі өтірік айтты, содан кейін олар өздерін жалғады. Айтпақшы, бұл Ұлы Отан соғысын зерттеудегі үлкен мәселе: көбінесе тәжірибелі жауынгерлер журналистермен әңгімелесу кезінде өз сұхбаткерлерін анық күлкіге айналдырды, олардың байсалды бет-бейнесі оларға керемет әңгімелер айтып берді. Ал енді, барлық қатысушылар қайтыс болғаннан кейін, жазылған естеліктердің қай жерде шындық, қай жерде фантастика екенін анықтау оңай емес. Сондықтан мұрағат құжаттарын зерттеу қажет. Әрине, олар да жиі өтірік жазатын, мысалы, олар әрқашан дерлік жаудың шығынын асырып жіберді, бірақ ол жерде ешкім ойдан шығарылған әңгімелерді жазбайды, өйткені надан адамның құлағына кеспе қою өте күлкілі. Дегенмен, құжат жауапты мәселе және оны құрастырушы бұл үшін кем дегенде қызметінен босатылуы немесе тіпті сотқа тартылуы да мүмкін.

1943 жылдың жазы мен күзінде 54-ші жеке атқыштар бригадасы неміс тобы қоршалған Холм қаласына жақын жерде орналасты. Бригаданың міндеті немістердің Холм қалтасынан қашып кетуіне жол бермеу болды, бірақ олар өз секторында қашуға тырыспады. Бұл позициялық соғыс және жақсы жабдықталған позицияларда азды-көпті отырықшы өмір болды. Шындығында, Әлияның мергендік есебін тез толықтыратыны да сондықтан – үлкен шайқастар болған жоқ, жаулар бір-біріне мергендермен, барлаушылармен, минометтермен әрекет етті. Алайда, бұл тыныш (алдыңғы қатардағы стандарттар бойынша) өмір көп ұзамай аяқталды.

Қараша айында олардың атқыштар бригадасы Новгород облысындағы Холм маңынан Калинин облысының Новосокольники ауданына ауыстырылды. Олар Ленинград қоршауын алып тастау үшін үлкен шайқасқа қатысуға мәжбүр болды. Шайқасқа бірнеше шеп қатысты, ондаған әскерлер, жүз дивизиялар бар - олардың барлығы қоршалған қаланы бұзып өтіп қана қоймай, оны жауып тұрған неміс әскерлерін қоршау үшін әртүрлі бағытта алға жылжуға мәжбүр болды. Алайда, олардың майданының міндеті қарапайым еді, яғни жаудың 16-шы армиясын Ленинград түбіндегі неміс әскерлеріне көмекке келе алмайтындай етіп шайқаста тұсап алу.

13 желтоқсанда Әлия Сапураға тағы бір хат жазды: «Біз қазір алдыңғы қатардамыз. Айналасы көп ағаштар бар терең жертасада хат жазып отырмын. Біз немістермен бетпе-бет кездесеміз. Басымда дулыға, белдікте граната, қолымда мылтық... Фрицті аямаймын, бірақ басында біраз уайымдадым...» Сосын ол командирдің жұрт алдында қалай мадақтағанын жазған. Құрылым алдында үш күнде 14 фашистті өлтіргені үшін алғысын білдіргенін айтады. «Содан кейін ол мені өз ұлындай сүйіп алды, мен ұяттан қызардым». Бұл тармақты есте ұстаған жөн, ол кейінірек көп шатасулар тудырады.

Он екінші қаңтарда шабуыл басталып, бірден нашарлады. Кеңес әскерлері 1943 жылдың күзінде Новосокольники ауданында жергілікті операцияларды жүргізді және қаңтардағы шабуыл басталған шепке жетті. Осылайша, олар бейтаныс рельеф арқылы жүйесі оларға беймәлім қорғанысқа өтті. Кейінірек белгілі болғандай, немістердің бұл жерде үздіксіз қорғаныс сызығы болмады; Әскерлер үздіксіз қорғанысты бұзып өтіп, майданның бүкіл енінде артиллериялық бомбалауды жүзеге асырды, яғни снарядтардың көпшілігі бос жерге қонды. Нәтижесінде жаудың атыс нүктелері басылмай, 22-ші армия мен 2-ші Балтық майданы түгелдей қар астында қалды. 54-ші жеке атқыштар бригадасы алғашқы екі күнде айтарлықтай жетістікке жеткен жалғыз болды. Ол Новосокольникиден солтүстікке қарай неміс қорғанысын бұзып өтіп, Насва станциясының маңындағы темір жолға жетті, ол немістерді қуып шығарды. Бірақ содан кейін мен өте тығыз отқа тап болдым да, жатып қалдым.

Сонымен қатар, Ленинград маңындағы негізгі шабуыл сәтті дамыды және Новосокольники маңындағы немістерге қосымша күштерді жібере алмау үшін мәселелер мен қауіп-қатер туғызуды жалғастыру өте маңызды болды. Мұны тек 54-ші бригаданың қолынан келетіні белгілі болды, сондықтан келесі күні шабуылды жалғастырып, темір жолды кесуге бұйрық берілді.

Он үшінші қаңтарда олар күні бойы немістердің қарсы шабуылдарына тойтарыс берді. Біз алға жылжыдық, бірақ өте баяу, алынған әрбір метр үшін қан төгеміз. 14 қаңтар күні таңертең олар қайтадан шабуылға шығып, Казачиха ауылын басып алды. Әлия Молдағұлова сол жерде мерт болды.

Оның ерлігінің де, өлімінің де жағдайлары туралы мәліметтер бұлыңғыр және қарама-қайшы. Кейбір дереккөздерге сәйкес, Әлия мерген ретінде бригаданың барлау взводының шабуылын жауып тастады, ал басқалары шабуыл басталғанға дейін ол мергендерден автоматшыларға ауыстырылды. Оның қайтыс болу жағдайларының барлық сипаттамаларына сүйенсек, екіншісі әлдеқайда ықтимал, әрі өте оғаш. Дарынды мерген – бұл жеке маман, олар майданда оларды қорғауға тырысады, олар неміс пулеметтеріне қарсы шабуыл жасамайды. Әсіресе, жақында қоршаудан аман қалған 18 жастағы нәзік қыз шабуыл жұмысына онша сәйкес келмейтіні анық.

Әлияның ерлігі – ол оқ астында жатқан жаяу әскерді шабуылға шығарды. Ол мұны қанша рет жасады және бұл қалай болды, бұны естеліктерден онша анық біле алмаймыз. Мысалы, Надя Матвееваның өзі екі түрлі оқиғаны айтып берді: «Казачиха ауылы үшін қызу шайқаста командир Әлия тік тұрып: «Алға, Отан үшін!» деп айқайлап, қалған жауынгерлердің взводын өзіне еліктірді. Біз жау орларына төніп бардық». Міне, Матвееваның осы оқиғалар туралы тағы бір әңгімесі: «Содан кейін Әлия көтеріліп, оның артынан бүкіл рота жүріп, жаудың қазған орларына кірді. Минаның жарылуы, ал Лия қолынан жараланды, мен ыстықта алға шықтым, содан кейін мен артымызда келе жатқан жауынгерлердің сөздерінен білдім, жараланғанына қарамастан, Лия автоматын тастамай, бір жау офицерін атып түсірді. Бірақ ол кері атып үлгерді және Лияны екінші рет жарақаттады. Соңғы атыс оның артында қалды. Оның поляк барлау бөлімінің командирі және тағы үш сарбаз поляк даласынан шығарылды, олардың тегі есімде жоқ».

Сондай-ақ, ол жауынгерлерді шабуылға шығарып, ұрандатқары туралы әртүрлі дәлелдер бар. Кейбіреулер бұл «Сарбаз бауырлар, соңымнан еріңдер!» деп қазақша пәрмен берді, өйткені Әлияның айналасында қазақ сарбаздары, оның «көшпенділері» болды және ол оларға әрдайым ана тілінде тіл қатты. Ал ефрейтор Молдағұлованың марапаттау парағында ол кеңес батырларына сай шабуыл кезінде «Отан үшін! Сталин Үшін!» деп ұрандатқан деп жазылған. Жалпы, бұл марапаттау парағында сол күні оның жанында соғысқан Әлияға жақын адамдары айтпаған көптеген мәліметтер бар. Бұл құжатта Әлия сарбаздарды көтеріп қана қоймай, немістерді ондаған адаммен өлтіргені, бір ауылды бірінен соң бірін алғаны, неміс пулеметтері мен минометтерін жойғаны және тұтқын түсіргені айтылған.

Егер сіз соғыс кезіндегі газеттердегі ерлігі жөнінде жазылған мақалаларды оқысаңыз, онда 12-14 қаңтар аралығында Әлия Молдағұлова жаяу әскерді алты рет шабуылға шақырғанын білесіз.

Мұның бәрін біртұтас әңгімеге айналдыру – мүмкін емес міндет. Әлияның өліміне қатысты ең драмалық тарихты оның тағы бір досы, сондай-ақ мерген Зина Попова айтып берді, ол соғыстан кейін бригадалық барлаушы Поляковқа үйленіп, оның тегін алды. Міне, соғыстан кейін жазылған Зинаида Полякованың естелігі мынадай: «Лия бір үйдің шатырында тұрып келе жатқан жауға оқ жаудырды. Бір снаряд жақын жерден жарылып, Лия ауыр жарақат алды. Барлаушылар оны жаралылар тұратын ауыл сарайына апарды. Жекпе-жек жалғасып жатты. Миналар мен снарядтардан сол сарай өртеніп кетті, жараланғандардың бәрі бірдей шыдай алмады. Лия да қайтыс болды. Бұл шайқаста мен де жараланып, ауруханаға эвакуацияландым».

Әлия Молдағұлованың өмірін белгілі зерттеуші Ғалымжан Байдербесов өзінің соңғы кітаптарында Әлияның өлімінің дәл осы, ең қорқынышты нұсқасын ұстана бастағаны айқын. Бірақ Фильмдер, мақалалар мен кітаптар әдетте неміс офицерімен болған атыс туралы ең қаһармандық нұсқаны баян етеді, онда Әлия өзінің соңғы жеңісіне қол жеткізген. Мұны да түсінуге болады, тірідей өртеніп жатқан қызды киноға түсіру тым қиын да шығар.

Біз шешуге тырысатын жұмбақ әлі де бар. Барлық дереккөздерде Әлия Молдағұлованың 78 неміс солдатын өлтіргені көрсетілген. Егер оның барлық мерген қыздары 1943 жылдың қазанына дейін 32 фашисттің көзін жойған десе, бұл көрсеткіш қайдан шыққан?

Ол марапаттау парағынан шыққан мәлімет болуы мүмкін. Егер сіз осы құжатта ол өлтірген барлық немістерді санасаңыз (10+12+23+соңғы офицер) және оны 32 адамдық мергендік ұпайымен қорытындылау үшін 78 жау өлтірілді. Содан кейін, айтпақшы, Әлия автоматпен шабуылдаушы ретінде немістерді мерген ретіндегісіне қарағанда көбірек өлтірді.

Алайда, оның 13 желтоқсандағы хатын еске түсірейік, онда комбат оны үш күнде өлтірілген 14 фашист үшін «ұлындай көріп» бетінен сүйді емес пе? Бұл фашистер мергендер есебіне енгізілмеген (ол тек қазан айына дейін), ал марапаттау парағында олар жоқ (ол өмірінің соңғы екі күнін ғана сипаттайды). Сондықтан көптеген тарихшылар Молдағұлованың есебінде жүздеген жойылған жау бар дейді.

Әлия өзі сүйген қаласы Ленинград үшін жанын қиғандай көрінуі мүмкін. Сол жерден ол үй тапқандай болды. Бірақ кеңестік кезең туралы мұндай сұрақ қою мүлдем дұрыс емес. Бала кезінен әртүрлі ұлт өкілдері бір үлкен, қонақжай үйде тұрады деген түсінікпен тәрбиеленді, дегенмен бұл қазір түсінгеніміздей, үгіт-насихаттың айласы еді.

Дегенмен, Әлияның хаттары Қазақстанның өз Отаны болып қалғанын көрсетеді. Сапураға жазған хаттарында ол үнемі туған ауылындағы жаңалықтарды, туған-туыстарының өмірі туралы сұрайды (шынын айтсақ, оларды сүюге ешқандай себеп жоқ еді, бірақ ол оларды бәрібір жақсы көрді) және соғыстан бітсе, қайта оралсам деп аңсайды. Қазақстанда тұру. Иә, Әлия болашақта Ленинградта емес, туған жерінде өмір кешуді арман етті. Ол өз хаттарының бірінде бұл туралы екі жақты былай деп жазады: «Құрметті Сапура, мен сенімен бірге, сол жерде, туған Қазақстанда тұратынымды елестетемін. О, шіркін, сені көрсем, туған ауылыма барсам! Жарайды, хош! Бәріміз бірге жеңіске, елге, аңсаған кездесуге жетер күн туар!»