Папирус өндірісі. Иллюстрация. 1900 жыл / Photo by Ann Ronan Pictures/Print Collector/Getty Images
Бұл сұраққа Аға Плиний жауап береді. Аға Плиний (б.з. 22–79 ж.) — Рим жазушысы, ежелгі дәуірдің ең үлкен энциклопедиясы «Жаратылыс тарихының» авторы. Өз энциклопедиясында Плиний папирус жасау процесінің ежелгі сипаттамаларын жазып қалдырған. Ежелгі Римде папирус негізгі жазу материалы болды, сондықтан Плиний қағаздың папирустан қалай жасалғанын бақылаған болуы мүмкін. Бұл мәтінде аудармашылардың ғылыми пікірлері ескеріле отырып, Плиний қалдырған мәтіннің мазмұны беріледі.
Папирусты қайдан табуға болады?
Папирусты Дельта батпақтарынан немесе судың тереңдігі екі шынтақтан аспайтын Нілдің тұралап қалған қара суынан табуға болады. Папирус әйгілі хош иісті қамыстары (аңдыз) бар Сириядағы көлдердің жағасында да баршылық. Жақында папирус Вавилон маңындағы Ефрат жағалауынан да табылды.
Папирустың сипаты қандай?
Папирустың тамыры қолдың жуандығындай, қиғаштау құлап жерге ұмтылады. Сабағы үш жақты, ұзындығы он шынтақтан аспайды, аяғына қарай жіңішкере бастайды, төбесінің пішімі көде іспетті, тұқымы жоқ, құдайлардың мүсіндерін гүл шоқтарымен безендіру үшін оның гүлдері қолданылады.
Не қажет болады?
Ніл суының тұнбасы оның жабысқақ қасиетін арттырады. Өткір құрал. Желім жасау үшін: ағаш тақта, баспақ, балға, пілдің азуы немесе шұңғылша, жарма ұны мен аз ғана сірке суы қажет. Егер сапалырақ желім алғыңыз келсе, ұн мен сірке суының орнына ашыған нан үгіндісін қолданыңыз.
Тағы нені білу маңызды?
Қандай қағаз түрін жасайтыныңызды анықтап алу керек. Папирустан жасалған қағаз сапасы жағынан ерекшеленеді. Қағаздың сапасын бағалау кезінде оның жұқалығы, тығыздығы, жылтырлығы мен жеңілдігі, сондай-ақ парақтың өлшемі ескеріледі. Ең жақсы бөлігі — папирустың өзегі.
Ал қағаздың қандай түрлері бар?
- Charta hieratica ерекше құнды кітаптарды жасау үшін қолданылды (атап айтқанда, аты айтып тұрғандай діни кітаптарды). Ол папирус сабағының өзегінен жасалады. Бұл сорт ең жарқын әрі жұқа, оның тек бір жағына ғана жазады. Кейін оның атауы бірінші Рим императорының құрметіне «Тамыз хартасы» деп өзгертілді, ал «иератикалық» атауы үшінші сортқа ауыстырылды.
- Charta liviana — «Ливия хартасы» Августтың әйелі Ливияның құрметіне қойылған. Сапасы жағынан тамыз хартасынан кем түспейді.
- Charta claudiana — «Клаудиана хартасы» Тамыз және Ливия харталарының парақтарын кезектеп желімдеу арқылы дайындалды.
- Charta fanniana — «Фанния хартасының» ені шамамен 19 см. Плинийдің айтуынша, оны Фанния шеберханасы жасаған.
- Charta amphitheatrica ені шамамен 17 см. Атауы Александриядағы өндіріс орнымен байланысты.
- Charta saitica — Мысырдың Саис қаласында өндірілген сапасы төмен папирус.
- Charta theneotica — сапасы жағынан жоғарыда аталған папирустан да төмен; Плинийдің дерегінше оның да атауы жасалған жеріне байланысты.
- Charta corneliana — оның сапасын анықтау қиын; Август тағайындаған Мысыр префекті Корнелий Галлдың атымен аталған.
- Charta emporica — «көпес хартасы», орама қағаз ретінде пайдаланылатын ең төменгі сорт.
Александрия кiтапханасы. Қазіргі сурет. Ашық дереккөзден алынды
Енді қағаз жасауға бола ма?
Иә. Қағаздың қандай түрін жасайтыныңызға қарамастан, реті бірдей.
-
Әуелі желімді дайындаймыз. Желімді қолданардан бір күн бұрын дайындау керек. Ол қайнаған су мен аздап сірке суы қосылған ұнтақ ұннан жасалады. Алайда ең сапалы желім былай жасалады: ашыған нанның үгіндісін қайнаған сумен араластырып, електен өткізеді. Мұндай желім жұмсақ болып шығады әрі құрамында ұнтақтары аз болады.
-
Келесі күні тақтаны алып, оны Ніл суымен жуамыз.
-
Папирустың сабағын алып, сүйір ұшымен жолақтарға бөлеміз.
-
Алдымен төменгі жолақ болашақ папирус парағының өн бойына орналастырылады; шығып тұрған ұштарын кесіп тастаймыз. Кейін оның бетіне перпендикуляр қойылып, одан тор жасалады.
-
Қағазды баспақтың астына қоямыз.
-
Содан кейін оны балғамен ұрып, желім жағамыз, одан кейін харта (қағаздың парағы) жиырылады, оны қайтадан балғамен ұрамыз.
-
Алынған парақтарды күн көзіне кептіреміз. Хартаның жақсы кепкені маңызды, әйтпесе қағаз бетіндегі іртіктер көрініп қалады. Ылғалдан түскен дақтар немесе жазған кезде әріптер жайылып кетеді.
-
Парақтар құрғаған кезде піл азуымен немесе шұңғылшаның көмегімен кедір-бұдырды жоюға болады. Бірақ жылтыр қағаз сияны аз сіңіреді және жазба да мейлінше төзімді болмайды.
Орама қағазды қалай жасауға болады?
Өте оңай. Парақтарды бір-біріне жабыстыру керек. Өзара ұқсас парақтардың бір-біріне жабысқаны маңызды. Ораманың соңы жақындаған сайын парақтардың сапасы нашарлайды.
Орама қағазды қанша уақыт сақтауға болады?
Жазба ескерткіштері ұзақ сақталуы мүмкін. Танымал ақын және азамат Помпонийден (1 секунд) Тиберий мен Гай Грактың екі жүз жыл бұрын жазылған қолжазбаларын көзім шалды, ал Цицеронның қолжазбаларын, таңғажайып Август пен Вергилияны онсыз да жиі көріп жүрміз… Сондай-ақ жылнаманың ең көне авторы — Кассий Гемина төртінші кітабында Янникулдағы егіс алқабын қазып жатып кезінде Римді басқарған Нума патша жерленген табытты тауып алған Гней Теренция туралы айтады. Табыттың ішінен оның кітаптары табылған. Бұл жаңалық Нума патшалық құрған 535 жылдан кейін Луций, Цетег және М. Бебияның ұлы және Квинт пен Тамфилдің ұлы П. Корнелийдің консулдығында ашылды. Бұл кітаптар хартадан жасалған, әрі топыраққа көмілсе де, сақталып қалғандары ғажап дүние саналады.
Папирустан тағы не жасауға болады?
Көп нәрсе. Адамдар оның тамырын тек от жағу үшін ғана емес, сонымен қатар тұрмыстық керек-жарақ мақсатында ағаш ретінде пайдаланады. Папирустың өзінен кеме тоқиды, ал қабықшасынан желкендер мен төсек жапқыштар, сондай-ақ киімдер, төсеніштер және арқандар жасайды. Папирусты шикі және қайнатылған күйінде шайнап, оның тек шырынын ғана жұтады.
Ежелгі Мысырдағы ауыл шаруашылығы жұмыстары. «Өлгендер кітабынан» алынған папирусһ. Б.д.д. 11-10 ғасырлар / Photo by Werner Forman/Universal Images Group/Getty Images
ОҚУҒА ҰСЫНЫЛАДЫ
1. Борухович В. Г. В мире античных свитков. Саратов, 1976.
2. Антонец Е. В., Солопов А. И. Principatus medio (Plin. NH. XIII.74). К проблеме интерпретации описания производства папируса у Плиния Старшего // Вестник древней истории. — 2007. — № 1. — С. 9—19.
3. Дойель, Лео. Завещанное временем. Поиски памятников письменности / Пер. с англ. Э. А. Маркова; Пред., науч. ред. Я. В. Василькова. — М.: Наука, Гл. ред. вост. лит., 1980.
4. Лукас А. Материалы и ремесленные производства древнего Египта / Пер. с англ. Б. Н. Савченко; Общ. ред. и вступ. статья проф. В. И. Авдиева. — М. : Изд. иностр. лит., 1958.
5. Murphy T. Pliny the Elder’s Natural History: The Empire in the Encyclopedia. — Oxford: Oxford University Press, 2004.
6. The Oxford Handbook of Papyrology / Ed. by R. Bagnall. — Oxford : Oxford University Press, 2011. — 712 p.