ҚАЛТАНЫҢ ҚЫСҚАША ТАРИХЫ

Адамдар кілтті, ақшаны және өзге де қажетті ұсақ заттарын өздерімен бірге қалай алып жүрді? Өте оңай, мұның бәрін олар әмиянына, сөмкесіне немесе жай ғана шүберекке түйіп, белбеуіне іліп жүрген. 20 ғасырдың соңында Тирольдегі Отцтал Альпі тауынан шамамен 5300 жыл бұрын өмір сүрген белдігінде дорбасы бар Отци атты адамның мұзға қатқан мумиясы табылған екен. Әрине, Отци өзімен бірге кілт немесе шақпақ алып жүрмеген, дегенмен қырғыш, шақпақ тас, сүйек қалдықтары және кептірілген саңырауқұлақ оған жолда да, аң аулау кезінде де пайдалы болуы мүмкін заттарды салып жүрген. Белдіктеріне әмиян таққан адамдардың бейнесі ежелгі Мысыр иероглифтерінде де кездеседі және Евангелияда Яһуда Искариоттың әмияндағы әйгілі отыз күмісті алғаны туралы да айтылады.

Оңтүстік-Шығыс Азия — Қытай мен Жапонияда қалта орнына жеңдер қолданылған. Тарихтың белгілі бір кезеңдерінде шығыс киімдерінің кең жеңі жерге дейін тиіп тұратын, олар ішіне қуыс қалдырып, өте қажетті жүктерді көтеруге ыңғайлы болатындай етіп, ішінен астарлап тігілген; Мысалы, қағылез қызметші ас үйден өзінің иесі мен ғашығына арналған кешкі асты, қап толы күрішті, тәтті нан мен тостағанын жасырын түрде алып кетуі мүмкін.

Керуен, айырбас жасаушылар мен саудагерлердің Отаны саналатын Оңтүстік Орталық Азия ақша белдіктеріне бәс тікті. Бұл ұзын матаның бір тілімі, оның бір ұшы тігілмейтін болған. Ішінде қуыс болған белбеу монеталармен толтырылған, оны ашу ұры үшін әмиянды кескеннен гөрі қиынырақ болды, бірақ төлем жасау үшін белбеуді шешу керек болған.

Шотландиялық ортағасырлық қалта әмияны — спорран, бүгінгі күнге дейін ресми шотланд костюмінің өзгеріссіз атрибуты болып қала берді. Спорран — ілулі былғары әмиян, ол алдыңғы жағына, қарынның астына киіледі. Спорран шашақтармен, күміс тоғалармен, үлбірлермен, былғарыдан жасалған өрнектермен және жылқының ұзын қылымен әсем безендірілген. Шын мәнінде классикалық шотланд килті — белдемше емес, жай ғана шебер бүктелген жүн матаның үлкен бөлігі, ол жайылған кезде жадағай немесе көрпеге айналуы мүмкін. Әлбетте онда қалта болған жоқ. Бір кездері тауға шығатындар жаяу серуендеу кезінде жеуге болатын нәрсе болсын деп спорранға кептірілген марал етінің тілімдерімен құрғақ сұлы майын салады, сондай-ақ құрғап қалған тамақты жібітетін вискидің шағын бөтелкесі де сыйып кететін болған. Кейін мұндай әмиянда ақша мен темекі сақтай бастады.

Егер сіз шотландтар сияқты әурет жерін жабатын тұста қалта болғанын ұят көрсеңіз, онда бір кездері еуропалық шалбарға арналған сөмке тәрізді гульфик дәл соның баламасы болғанын ұмытпаңыз. Әдетте гульфик тез шешіліп, кіші дәретке отыруды қиындатпайтын. «Бұл кең кеңістікте көйлек пен гульфик арасында түйіншектеліп байланған зығыр қалташалар орналасатын. Бұл әмиян, алма, қара өрік, алмұрт, апельсин және басқа да жемісті сақтайтын жер болды», – деп жазады V Карл (1500–1558) дәуіріндегі киім тарихын зерттеуші ғалым Вечеллио, ал Франсуа Рабленің атақты кітабындағы Панург өз гульфигінен апельсин алып шығады.

Бұрынғы кездері белбеуге тігілген әмиян қалтаны жиі алмастыратын. Белдікте бірнеше әмиян ілулі болды: 13–17 ғасырларда олардың ішінде талай дүние салынатын. Ол қатарда таспиқ (діндар адамдар сағат кітабын да салатын), кәмпит салынған әдемі сауыт, қанжар және т.б. қарулар, үйде қалдыру қауіпті саналатын бағалы заттар, тіпті хош иісті саше бар. Жүрген сайын белдікте бұл заттар сыңғыр-сыңғыр етіп, ұрылардың ашкөз көзқарастарын өзіне бұра бастайтын. Ақырында адамдар өздерінің ең құнды заттарын киімінің астына жасыру әлдеқайда ыңғайлы және қауіпсіз болатынын түсінді.

Сондықтан олар ілулі әмиянды киім астына жасыра бастады. Тиын қажет болған сайын шалбардың түймесін шеше бермеу үшін қамзол яки шалбарларда тиын-тебен салынатын саңылаулар жасай бастады.

Кринолиндер мен фижмалары бар кең етек белдемше киген әйелдерге ол кездері еркектерге қарағанда жеңіл болатын. Олардың ілулі қалталарына белдемшенің пошымын бұзбай-ақ талай дүние сыйып кететін. Мәселен Сэмюэль Ричардсонның «Памела, марапатқа ие рақымшы» романының (иә, Пушкиннің Татьянасының анасы тамсанып оқыған жазушы) кейіпкері әйел құмар қожайынынан қашқан кезде қалтасына сыйған дүниесі «көйлек, екі орамал, екі қалпақ және қалған ақшасын» алып кетеді.

Айтпақшы, жапсырма қалталар алғаш рет әйелдер киімінде пайда болды, яғни үстіңгі жағы тігілмеген мата бөліктері әйелдердің алжапқыштарына орта ғасырдың аяғында тігіле бастады.

16 ғасырдың аяғында көпшілікке қажетті тағы бір бұйым — темекі сауыт немесе шақша пайда болды. Француздардың жоғары қоғамында ғалым Жан Нико де Вильменнің насихаттауымен темекі бүкіл аурулардың емі ретінде ғана емес, сонымен бірге рақат көзі ретінде де тез танымал болды. Шақшаны қалтадан іздеп әуре болғанша, қолдың астында ұстау жөн саналды.

Ұсақ-түйек заттарға (ол кездері «омоньер» деп аталатын) арналған қалташаны әбден салмақ басқан белбеуге емес, қазіргі заманауи қалтаны ойлап тауып, сол саңылауға алғаш тіккен тігіншінің есімі өкінішке орай тарих беттерінде жатталмады. Бізге қалталары бар алғашқы гардероб бұйымдарының бірі Людовик XIV киген қамзол болды. Алайда темекіге шыдай алмайтын «күн Королінде» темекі сауыт болмаған. Бірақ ер адамдар қалтасын толтыратын заттар таппайтын кезі болды ма?!

Сыртынан аса байқалмайтын тік саңылауы бар қалталардан басқа көлденең қалталар да пайда болды, олар көбіне шағын қақпақшамен жабылатын, кейде ұрылардан қорғану үшін түймемен бекітілетін. Түйме тек қызмет етіп қана қоймайды, сонымен қатар костюмнің безендіру құралы болып та саналады. Бір кездері көлденең қалталары бар ұзын қамзолдар сәнге айналғаны сонша, ішіне бірдеңе қою немесе алу үшін артқа еңкейуге тура келеді. Бірақ мұндай сәннің дәурені ұзаққа бармады, ыңғайлы киім бірінші орынға шықты. Бірақ киімге тек безендіру үшін тігілген жалған қалталар біздің дәуірімізде де кездеседі.

20 ғасырдың басында әйелдердің кең етек белдемшелерінің орнын тар белдемшелер басты, ал қалтасы бар әйелдер киімі толық жоғалды. Оның орнына әйелдер сөмке ұстай бастады. Айта кету керек, бұл адамды ыңғайлылықтан ғана емес, сонымен қатар тәуелсіз еркіндікті білдіретін ишарат — қолды қалтаға салып жүруден де айырды. Мұндай «қалталық кемсітушілік» өз заманында әйелдердің сайлау құқығы үшін ғана емес, ыңғайлы киім үшін де күрескен сайлау құқығына күрескер әйелдерді қатты ашуландырды. Ал қалта мәселесінде алғашқы феминистер жеңіліс тапқаны рас, патриархал санаға ие сөмке шығарушылар жеңіс тұғырынан көрінді. Әйелдердің қалтасын жақтайтын Коко Шанель мен әйелдер киімі ыңғайлы болу үшін емес, сұлулық үшін қажет деп есептеген Ив Сен Лоран арасындағы шайқаста Ив Сен-Лоран әзірше жеңіске жетті. Әйелдер киімдерінде еркектерден қарағанда қалта аз, әйелдер киетін шалбар, белдемше, көйлек көбіне қалтасыз тігіледі.

Қалталар бізді ұрлықтан қорғамаса да («әмиян кесушілер» қалта ұрылары болып тез ес жиып алды), қалта ыңғайлы әрі пайдалы дүние. Қалталар 19 ғасырдың басында барлық жерде киімге тігіле бастады, ал халықтың барлық топтары үшін соның ішінде қарапайым адамдар үшін паңдана басатын мырзалардан қарағанда қолды бос қойып жүру әлдеқайда маңызды болды. Ал енді күнделікті өмірімізде жаңа нәрсе пайда бола қалса, қалтамызға сыя ма, сыймай ма соны бірден анықтаймыз. Мысалы, смартфондардың өлшемі күртелер мен джинсы шалбарлардағы қалталардың стандартты өлшемімен тығыз байланысты.