ҚАЗАҚ ДАЛАСЫ: РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНАН КЕҢЕСТІК УТОПИЯҒА ДЕЙІН

Ашаршылық — үш жыл бойы ауыл экономикасын құлдыратып жіберген Азаматтық соғыстың, яғни әскери коммунизмнің тікелей салдары. Бұл соғыс және қатты қуаңшылық аудандардың ауылшаруашылығын құрдымға кетірді, ауқымды аудандарға, соның ішінде ҚазАССР аумағының тұрғындарына ауыр зардаптар әкелді.

Азаматтық соғыстан кейін және әскери коммунизм саясатының салдарынан кеңестік Ресейде аштықпен күресерлік ресурстар айтарлықтай аз болды. Оның үстіне, ел халықаралық оқшаулауда еді. Бұл оқшаулау — сыртқы капиталистік әлеммен байланыс орнатуды қиындату үшін істелген большевиктердің идеологиясы еді.

Алайда содан кейін олар кеңестік Ресейде болған апаттың мөлшерін жариялады. Дәл осы жағдай 20-жылдардың басында 1931–1933 жылдардағы ең ауыр аштықтан өзгеше болды. 1921 жылы большевиктер идеологиялық шектеулерге қарамастан батыс елдерінен жедел көмек сұрады. 1927 жылы АҚШ-та жарық көрген еңбегінде: «оларға (большевиктер. – ескерту. Авт.) әлемнен, яғни капиталистер, қанаушылар мен буржуазиялық екіжүзділер әлемінен көмек сұрауға тура келді» деп жазды. 1921 жылғы тамызда Ригада кеңес өкілдері Америка көмек әкімшілігімен (АРА) келісімшартқа қол қойды. Осыдан кейін АҚШ-тан ел ішінде, соның ішінде осы америкалық ұйымның құрылымдары арқылы таратылатын азық-түліктер жеткізілімдері жүзеге аса бастады.

Сонымен қатар 1921 жылғы жағдай мен 1930 жылдардың басындағы ашаршылық арасында тағы бір айырмашылық болды. Кеңес өкіметі батыс елдерінен көмек сұрап қана қоймай, сондай-ақ аштыққа қарсы «Помгол» («Помощь голодающим» — «Ашыққандарға көмек») қайырымдылық құрылымын құрды. Мәселен, Қазақ АССР-де 1,7 млн адам аштықтан қарап тапса, оның ішінде 161 мың адам «Помгол» арқылы және 694 мыңға жуығы АРА ұйымының жәрдеміне жүгініп, азық-түлікпен қамтамасыз етілді. Алайда ашаршылық салдарынан Қазақстан халқы миллионға жуық адамға кеміді.

Аштықпен қатар, әскери коммунизм саясатының салдары көптеген көтерілістер болды, олар 1920–1921 жылдардағы Тамбов көтерілісіндегідей, шаруалар соғысының ауқымына ие болды. Бір кездері тұрақты әскерді басқарған Суворов Пугачевті ойсыратуға пәрмен бергені секілді, химиялық қару-жарақтарды, артиллерияны және әскери-әуе күштерін пайдалана отырып, өзінің ең қабілетті қолбасшысы Тухачевский бастаған Қызыл армия Тамбов көтерілісін басып тастады. 1921 жылғы наурызда Петроградқа маңайлау тұсын күзететін Кронштадт әскери-теңіз бекінісі бүлік шығарды. Большевиктер бұл көтерілісті де жаншып тастағанымен, олар өздерінің экономикалық саясатында күрт өзгеріс жасады. Бұл 30-жылдардың басындағы жағдайдан да ерекшеленді. Большевиктер билігі иілгіш-икемделгіштігін танытты, бәлкім олардың бойына соншалық қаттылық қасиеті әлі де дарымаған шығар.

РКП (б) X съезі, Сафаров пен Сталин Түркістандағы «отарлаушы жұдырықтарға» соғыс жариялаған съезі 1921 жылы наурызда Кронштад көтерілісі аясында өтті. Онда жаңа экономикалық саясат (ЖЭС) жарияланды. Басты мәселе — астықтың немесе малдың 70%-на дейін күштеп өндіріп алынған азық-түлік салығын шамамен 30% мөлшерінде сату салығымен ауыстыру болды. Ішкі азық-түлік нарығы да қалпына келтірілді. Елде тұрақтандыру басталды, тұтыну көбейе бастады, сауда-саттық жақсарды. 1914 жылы Бірінші дүниежүзілік соғыс басталған соң, шамамен сегіз жылдан кейін, алғашқы мамыражай, салыстырмалы түрде тоқшылық орнаған жылдар болған-ды, бірақ ол да көп ұзамай 20-жылдардың екінші жартысынан басталған сталиндік радикалды реформасына көшу қарсаңына тап келді. Осыдан кейін 1970 жылдары ғана елдің тынысы ашылды.

1922 жылы желтоқсанда Ресей, Украина, Беларусь және Закавказье Федерациясы Кеңестік Социалистік Республикалар Одағын (КСРО) құру туралы шартқа қол қойды. КАССР мен Түркістан мәртебесінде ештеңе өзгерген жоқ, екі Республика да РСФСР құрамында қалды, бірақ қазір олар бұрын атқарған жағдайынан бір саты төмен болды.

Негізінде Иосиф Сталин жақтаған тағы бір нұсқа жүзеге асырылуы мүмкін. Сталиннің пікірінше, барлық республикалар РСФСР құрамына кіруі керек еді. Алайда бұл КСРО-дан шығу құқығымен одақ шартын талап еткен Владимир Лениннің ұстанымына байланысты болған жоқ. Лениннің ойынша, ол құрған билік қайтадан орыс халқының билігіне айналмауы керек еді (кем дегенде теория жүзінде). Бұл бүкіл ұлттық, соның ішінде орыстарға үстемдік еткен және партия мен оның бақылауындағы Кеңес өкіметі органдарының күштері арқылы жүзеге асқан идеяның күші болды. Осылайша, Партия автономияға еніп, ұлттардың өзін-өзі анықтау құқығын сырттай сақтай отырып, үлкен елдің бірлігін қамтамасыз ететін вертикаль болып қала берді.

Михаил Рейман «өзін-өзі анықтау құқығына қайшы, әрине, партиялық құрылыстағы ұлттық қағидаттан үзілді-кесілді бас тарта отырып, аумақтық ұйымдар құруға ұмтылған басқарушы партияның құрылымы болды. Бұл орыстан өзге ұлт өкілдерінің қолайсыздығын тудырды — партиялық автономия ұйымдарында, әдетте, орыс халқының өкілдері айтарлықтай сандық артықшылыққа ие болды».iРейман М. Рождение державы: История Советского Союза с 1917 по 1945 год. М., 2015. С. 301. Мәселен, 1923 жылы РКП ОК (б) жабық Кеңес материалдары бойынша ҚазАССР партиялық ұйымындағы 50%-дан астам халық арасындағы қазақтардың саны 6%-дан 12%-ға дейін болды.

1923 жылғы сәуірде Мәскеуде РКП (б) XII съезі өтті, онда ұлттық саясатқа көп көңіл бөлінді. Атап айтқанда, бұл съезде «ұлы орыс шовинизмі мен жергілікті ұлтшылдықтың» қалдықтарымен күресу сызығы анықталды, бұл қажет болған жағдайда орыс және жергілікті халық арасындағы қайшылықтарды күшейтуге, жергілікті элиталарды дүр сілкіндіруге мүмкіндік берді, бір сөзбен айтқанда, Мәскеудің республикалардың өміріне төреші ретінде үнемі араласуына мүмкіндік берді. Жалпы, «бөліп ал да, билей бер» саясатының большевиктік нұсқасы жергілікті басқарушыларды Мәңгілік шиеленіс пен өзара бәсекелестікте ұстау үшін орталықтан шығарылатын тұрақты компанияларды талап етті. Мұндай компаниялардың шарықтау шегінен кейін, әдетте, элиталық жекпе-жектің жеңімпаздарын қоршауға алуға және жағдайды теңестіруге мүмкіндік беретін «жергілікті жердегі кертартпа әрекеттермен күрес» жарияланды.

Осылармен қатар 1923 жылы КСРО-да мемлекеттік аппаратты жергіліктендіру (коренизация) міндеті қойылды. Жергіліктендіру ұлттық республикалардағы басқару жүйесіндегі ұлттық кадрлардың үлесін арттыруды білдірді. Большевиктердің осы неологизмді ойлап табуы — «коренизация» — олардың отарсыздандыру риторикасының бір бөлігі болды, ол жергілікті халықтың талаптарын дәйекті түрде қолдап, оларды «сыртқы элементтердің» мүдделерінен жоғары қойды.

Бұл ҚазАССР-да Қазақ коммунистік элитасының «орынборлықтардың» үстемдігіне қарсы күресіне алып келді, оны КАССР Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы Сәкен Сейфуллин Мәскеуге шағымдардың бірінде тіпті «Қырғызстанның зұлымдығы»iАманжолова Д.А. Советский проект в Казахстане: Власть и этничность. 1920-1930-е гг. М., 2019. С. 213.деп атады. Ал Тұрар Рысқұлов — «Қырғызстандағы орынборлықтар диктатурасының органы».iРоссия и Центральная Азия. Конец XIX - начало XX века. : Сб. док. и мат. М., 2017. С. 460. Айыптаулардың мәні мынада: «орынборлықтар» негізінен өз саласымен айналысады, қазақтарға «кулактар» арқылы алынған жерлерді бермейді және автономия қажеттіліктері үшін қазақтар арасынан жаңа кадрлар қалыптастыруға асықпайды. Олар өздерінің ақтауында орыс қауымдастықтарындағы жарылғыш жағдайға және қазақ халқының білім деңгейінің төмендігіне сілтеме жасады.

Мәселен, Қазақстанның партия басшысы Георгий Коростелев Мәскеуге «қырғыз халық комиссарының атын алып, далаға барып, 5–6 ай бойы өзінің халық комиссариатына қарамай отырды»iРоссия и Центральная Азия. Конец XIX - начало XX века. : Сб. док. и мат. М., 2017. С. 446.деп жазды. Риторикалық асыра сілтеуден бас тарта отырып, қазақтар бюрократиялық мансапқа аса ұмтылмағанына сену оңай. Іс жүзінде империя кезіндегі немесе Ақпан төңкерісі кезіндегі приходтарға тән жағдай қайталанды. Қазақ қоғамы дәстүрлі өмір салтын сақтап, Ресей мемлекетімен кез келген өзара іс-қимылды барынша азайтуды жөн көрді. «Көшпенділер іс жүзінде «мемлекет ішіндегі мемлекет» болды, олар Кеңес өкіметінің тікелей қорғауында болды.

Алайда большевиктер құрған империяда ешкім өзіне беріле алмады. «Әлеуметтік инженерия» пафосымен қамтылған Кеңес мемлекеті қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымына еніп, оны мәңгілікке өзгертуге тырысты.

Қазақ Республикасының мәртебесі төңірегінде элита ішіндегі шиеленістің тағы бір түйіні қалыптасты. Мәселен, ГПУ 1923 жылы наурызда Мәскеуде қазақ ХКК төрағасы Сәкен Сейфуллиннің қонақ үй бөлмесінде КСРО-ның білімі туралы мәселе бойынша ҚазАССР-ден келгендердің — башқұрт, татар және Түркістан республикаларының өкілдерімен кездесуі өткенін баяндады. ҚазАССР атынан кездесуге Сейфуллин, Меңдешев, Асылбеков, Мырзағалиев, Мұхтаров қатысты. Осы кездесуден кейін көп ұзамай ол қамауға алынып, партиядан шығарылды.

Сұлтан-Ғалиев өз сөзінде КСРО құрамына қосылуға ұмтылу керек екенін айтып өтті, өйткені «басқа автономиялық республикалардың жағдайы губернияның деңгейіне дейін төмендейді». Оған РКП (б) ОК Қырғыз бюросының мүшесі Абдолла Асылбеков: «Біз Одақта өз орнымызды қалай болғанда да қайтарып алуымыз керек, егер олай болмаса, онда бәрін тастап, барлық автономияны жойып жіберуіміз керек, өйткені бұл істен ештеңе өнбейді». Баяндама авторлары ОСК төрағасы ҚазАССР Меңдешев өзін байсалды ұстағанын, ал Сейфуллин «мүлде жабық күйде отырғанын»iРоссия и Центральная Азия. Конец XIX - начало XX века. : Сб. док. и мат. М., 2017. С. 493. атап өтті.

Соған қарамастан, Мәскеу Қазақстанды 1936 жылы ғана одақтас республика деңгейіне көтереді. Ішінара, жалпықазақ ұлттық-аумақтық автономиясын құру процесі әлі аяқталмағандықтан, Түркістанның қазақ облыстарын жаңа автономияға беру туралы 1920 жылдың шілдесінде сөз болған болатын. Алайда «орынборлықтар» 1924 жылғы қазанда автономия басқармасынан шеттетіледі, ал 1925 жылғы ақпанда Елорданы Орынбор–Ташкент темір жолында орналасқан орыс Орынбордан қазақтың Ақ-мешітіне (көп ұзамай Қызылорда деп өзгертілді) көшіреді. Бір қызығы, Ақ-мешітті таңдау үшін шешуші дауыстардың бірін кейіннен жаппай сталиндік қуғын-сүргінді ұйымдастырған, әрі қырғыз облыстық комитетінің БКП (б) қызметкері Николай Ежов берді. Астананың көшірілуінен кейін Орынбор облысы 1925 жылы сәуірде ҚазАССР құрамынан шығарылып, РСФСР-ге кірді.

Орынбор облысының бөлінуі Башқұрт АССР-мен аумақтық шегараның жоғалуына әкеп соқтырды. Шегаралардың барлық конвенцияларымен бұл Мәскеу үшін маңызы зор болатын. Бұл жерде Заки Валидидің Башқұрт-Қазақ Республикасын құру туралы ұсынысын ұмытқан жоқ. Сонымен бірге Мәскеуде 1917 жылдан бастап түркітілдес халықтардың бірлігі туралы өте танымал идеялар ескерілді. Орынбор облысы негізінен орыс халқымен бірге башқұрт және қазақ деген екі ұлттық автономияға бөлінді. Бұл жағдайда қалмақ автономиялық республикасының құрылуына ұқсастық беру орынды. Бұл туралы Юрий Жуковтың пікірі бар. Ол оның білімі Мәскеудің «олардың автономиясына (Қалмақов. – ескерту. Авт.) Доннан Еділге дейін және одан әрі Жайық өзеніне дейін созылған үлкен казак аймағын екіге бөліңіз». iЖуков Ю.Н. Первое поражение Сталина. 1917-1922. От Российской империи к СССР. М., 2018. С. 406. Егер біз осы ұқсастықты жалғастыратын болсақ, онда Орынбор облысының жағдайында ол түркітілдес халықтардың ықтимал кең аумағын «кесіп тастады». Бұл ретте Орынбор іс жүзінде Башқұрт АССР-ін Қазақ АССР-от ғана емес, сонымен қатар Еділ татарларын да Орта Азияның түркітілдес халықтарынан бөліп тастады.

«Орынборлықтарды» шеттету кезінде — 1924 жылғы 12 маусымда Орталық Азияда РКП (б) ОК ұлттық-мемлекеттік межелеуді өткізу туралы шешім қабылдады, оның мәні Кеңестік Түркістан орнында ұлттық-аумақтық автономиялар құру болды. 1924 жылғы 24 қазанда КСРО ОСК-нің 2-сессиясы тиісті шешімді заң жүзінде ресімдеді. 1925 жылы ақпанда өзбек және түрікмен Кеңестік Социалистік Республикалары Кеңестерінің құрылтай съездері өтті. Бұл ретте тәжік Автономиялық Кеңес Республикасы бастапқыда Өзбек КСР құрамында құрылды. 1925 жылғы мамырда КСРО кеңестерінің III съезінде КСРО құрамына өзбек және түрікмен КСР-ын қабылдады.

1925 жылғы сәуірде ҚазАССР Кеңестерінің V съезі бұрынғы Түркістан құрамынан негізінен қазақ халқы бар жаңа аумақтарды қабылдауды ресімдеді. Бұлар: Сырдария облысы, Жетісу облысының солтүстік бөлігі және Самарқан облысының 6 болысы. ҚазАССР құрамына Қарақалпақ автономиялық облысы да кірді. Жалпы, қазақтардың көпшілігі қазір бір ұлттық-аумақтық автономия құрамында болды. Бұл ретте Жетісу облысының оңтүстік бөлігі РСФСР құрамындағы Қарақырғыз автономиялық облысына айналды. 1925 жылы маусымда Қырғыз АССР Қазақ АССР болып өзгертілді, бұл оқиға біздің халқымызға тарихи есімін қайтарды.

1925 жылы аумақтың мұндай ұлғаюы Қазақ АССР-ін РСФСР құрамындағы ең үлкен автономияға айналдырды. Осы Орынбор облысының нәтижесінде Қазақстанның орыс қауымдастығын айтарлықтай азайтты, дегенмен ол саны жағынан екінші орында қалды. 1926 жылғы халық санағы республика халқының жалпы саны 6 млн. 500 мыңды құрағанын көрсетті, оның ішінде қазақтар 3 млн. 713 мың, орыстар 1 млн. 279 мың, украиндар 860 мың, өзбектер 213 мың, қарақалпақтар 118 мың және немістер 51 мың 86 болды.

Астананы көшіру және ҚазАССР құрамына облыстарды Түркістаннан енгізу қазақ автономиясының шартты «ауырлық орталығын» қазақ даласының Ресеймен өзара іс-қимылының бұрынғы шегара маңындағы аймағынан оңтүстікке көшірді, бұл ҚазАССР-дің Орта Азияға жақындауын және оның Сібір мен Оралдың Ресей аудандарымен байланысының әлсіреуін білдірді.

Сонымен бірге Орталық Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеу КАССР басшылығының қазақ бөлігінің Түркістанның бұрынғы басшылығы қатарынан өте белсенді Қазақ коммунистік саясаткерлерімен толықтырылуына әкелді. Осы орайда 1924 жылы Түркістан ОСК бірінші орынбасары болған Сұлтанбек Қожановты ерекше атап өткен жөн. Межеленгеннен кейін Ходжанов РКП (б) Қазақ обкомының екінші хатшысы болды. Сонымен бірге Түркістанда үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі, сондай-ақ Түркістан Компартиясы Орталық Комитетінің мүшесі болған Ораз Жандосовтың да есімі айтылуы тиіс.

Түркістан қазақтарының десанты қазақ қоғамындағы дәстүрлі қатынастар жүйесіндегі жағдайды өзгертті. 1924 жылға дейін ҚазАССР құрамына негізінен Орта жүз бен Кіші жүз қазақтары қоныстанған аумақтар кірді. Тиісінше, ҚазАССР басшылығында қазақ қоғамының осы рулық құрылымдарының тумалары басым болды. 1925 жылы ҚазАССР құрамына негізінен ұлы жүз қазақтары қоныстанған аумақтар кірді. Түркістандық коммунистердің қатарында осы жүзден келген адамдар да болды, мысалы, Тұрар Рысқұлов пен Ораз Жандосов және Шыңғыс тұқымынан тарағандар қатарында Санжар Асфендияров сияқты тұлғалар болды. Сонымен бірге Сұлтанбек Қожанов қожа руының жеке топ өкілі болды. Ол Исламның таралу кезеңіндегі Араб миссионерлерінен шыққан деп есептеледі. Бұл рудың өкілдері негізінен Оңтүстік Қазақстанды мекен етті.

Орта Азиядағы межеленген ұлттық-территориялық автономиялар большевиктердің басқару орталығына айналды. Рас, Орта Азия жағдайында ұлттық-аумақтық қағидат бойынша мемлекеттілікті құру оңай болған жоқ. Орталық Азия оазистерінің ішінде көптеген популяциялардың өзіндік сәйкестігі болды. Бұл отырықшы елді мекендер туралы да, көшпенділер мен жартылай көшпенділер туралы да болды. Атап айтқанда, отырықшы тұрғындардың тұрғылықты жері бойынша — Бұхар, Ферғана, Ташкент тұрғындары болуы мүмкін. Сонымен қатар олардың көпшілігінің өзін-өзі анықтауы «сарт» терминімен байланыстырылды. Ақырында, тілдік ерекшеліктері болды. Мысалы, сарттар түркі немесе иран тілдерінде сөйлеуі мүмкін.

Көшпенділер мен жартылай көшпенділер, сондай-ақ оазистерге қоныстанған соларға қарасты тайпалар өздерін тайпалық жағынан анықтады. Мысалы, «өзбектер» жалпы атауы бірқатар тайпаларды біріктірді: минг, маңғыт, күнграт (қоңырат), юз, лақай т.б. Сонымен бірге өңірде өзбек деп саналмаған түркітілдес тайпалар ерекше көзге түсті. Атап айтқанда, қарлұқтар мен қыпшақтар көшпелі өзбек тайпалары келгенге дейін, қарлұқтар сияқты немесе одан кейін қыпшақтар сияқты Орта Азияға қоныс аударған топтарға қарасты болды. Сонымен қатар аралас текті топтар да бар еді. Мысал үшін Ташкент оазисіндегі құрама топты айтсақ болады.

Сонымен бірге Хиуа хандығы мен Бұхара әмірлігінің мемлекеттілігі тиісті өзбек тайпаларының әулеттерімен байланысты болды. Хиуада бұл қоңырат, Бұхарада маңғыт болды. Тағы бір маңызды Орта Азия мемлекетінде, 19 ғасырда өмір сүрген Қоқан хандығында жергілікті әулет маңғыт тайпасына жататын. Бұл хандықтардың аумағында Орта Азияның әртүрлі қауымдастықтарының өкілдері өмір сүрді. Хорезмде отырықшы өзбектер, көшпелі түрікмендер, қарақалпақтар және басқа да түрлі тайпалардың қазақтары бар. Бұқарада — парсы және түркітілдес сарттар, шығысындағы таулы бөлігінде — таулы өлкедегі парсытілді қауымдастықтар болды. Мұнда көшпелі тайпалар да мекен еткен, мысалы өзбектер-лақайлар және түрікмен-эрсарылар.

Нәтижесінде Түркістанда белгілі бір аймаққа тән жергілікті және жалпы сипаттағы, мысалы, сарттар немесе өзбектер сияқты көптеген әртүрлі сәйкестіктер болды. Өңірдегі отырықшы оазистердің түркітілдес тұрғындарынан басқа қазақтар — түрікмендер, қырғыздар, қарақалпақтар да көп болды. Бірақ бұл халықтардың барлығы Орталық Азияның орталық отырықшы оазистеріне қатысты перифериялық аумақтарды алып жатты. Түрікмендер Хорезм мен Иран арасындағы шөлді және шөлейт жерлерде өмір сүрді. Қырғыздар Орталық Азияның шығыс бөлігіндегі таулы және тау бөктерлерін мекен етті. Ал қазақтар болса солтүстік бөлікке қоныс аударды.

1920 жылға қарай аймақта ұлттық-аумақтық автономия принципінен өте алыс үш мемлекеттік құрылым болды. Шын мәнінде, бұл Түркістанның өзі, сондай-ақ тағы екі ресми тәуелсіз Бұхара және Хорезм республикасы болды. Соңғылары бұрынғы Шығыс деспотияларының орнында құрылды және олардың әлеуметтік және этникалық құрылымын мұра етті. Тиісінше, осы екі республикада бірқатар этникалық топтар, жеке тайпалар болған кезде ұлттық-аумақтық автономия тұжырымдамасын жүзеге асыру қиын болар еді. Өз кезегінде Түркістан көптеген этностар мен бірегейліктерді біріктірді. Ол мегареспублика болды.

Сондықтан Орта Азияда большевиктер іс жүзінде жаңа ұлттарды құрумен айналысуы керек еді, бұл ұлттық-аумақтық негізде автономия құрудың міндетті шарты болды. Қалай болғанда да, Мәскеу үшін бірнеше республикалармен және олардың бәсекелес элиталарымен өзара әрекеттесу біртұтас Түркістанмен және оның басшылығымен қарым-қатынас жасаудан гөрі артық тұстары көп еді, бұл, біле білсеңіз, одан да маңызды рөл атқара алады.

1920 жылы большевиктер Тұрар Рысқұлов пен жергілікті жәдидтердің түркі Республикасы мен түркі компартиясына қатысты идеясын жоққа шығарды. Шегараны ажырату процесінде Әзірбайжан, Армения және Грузия кіретін Закавказье Федерациясының үлгісі бойынша Орта Азия федерациясын құруды ұсынған Сұлтанбек Ходжанов та осындай жоспарларын айтып сөз сөйледі. Ходжанов пен оның жақтастары үшін бұл РСФСР құрамындағы автономды және тәуелсіз емес Қазақ Республикасының құрылымына көшуден гөрі перспективалы болып көрінді. Өзбекстаннан келген кеңес тарихшысының 1958 жылғы жұмысындағы мұндай ұстанымы «пантюркизм» деп аталды.

Алайда Ходжановтың идеясы пантюркистік бірлестіктерді ғана тудырған жоқ. Ол басқару тұрғысынан қарағанда күмәнді еді. Делимитация жөніндегі комиссияны басқарған және БКП (б) Орта Азия бюросының басшысы болған Исаак Зеленский осыған байланысты былай деп жазды: «Ташкенттен немесе Түркістаннан Қырғызстанның Сібір мен Орал маңындағы шалғай аудандарына экономикалық өмірге басшылық етуді ұйымдастыру, қазіргі қатынас жолдарына байланыс баянсыз іс болмақ. «Ертеңгі құйрықтан бүгінгі өкпем артық» демекші, Қырғызстан үшін Орта Азия республикаларымен экономикалық бірлестік орнатып, оның болашақтағы әлі де күмәнді пайдасынан дәмеленгенге қарағанда, қазіргі таңдағы ұлттық жанжалды тоқтатуға ден қойған жөн. Жаңадан құрылған республикалардың нығаюына, өзін-өзі тануына мүмкіндік беру керек».iЗеленский И. Национально-государственное размежевание в Средней Азии // Варейкис И., Зеленский И. Национально-государственное размежевание в Средней Азии. Ташкент, 1924. С. 78.

Зеленский жік-жікке бөлу саясаты ұлтаралық жанжалды тоқтатудан туындады деген тезисін нақтылап айтты. Алайда большевиктер, ескі әдетіне басып, қарсы шықты. Себебі Мәскеу Орта Азия секілді түсініксіз қоғамды басқарғанда оны әрқашан жеке компоненттерге бөліп, оларды бір-біріне қарама-қарсы қоюды көздеді. Сондықтан да ұлттық-мемлекеттік межелеу аймақта көптеген проблемалы шегара учаскелеріне ғана қалған жоқ.

Мәселен, өңірде Орталық және әлеуетті үстем жағдайға ие Өзбек КСР-мен көршілес барлық дерлік республикаларда өзбек халқының үлкен топтары бар. Сонымен бірге Өзбекстанның өзінде көрші халықтардың өкілдері көп болды. Алайда бұл басқа республикалардағы және қазіргі уақытта тәуелсіз мемлекеттердегі көптеген өзбек диаспоралары үлкен маңызға ие.

Тіпті Ташкент те даулы болды. Қазақтар үшін Ташкенттің Орта Азия мен қазақ даласының отырықшы аудандарының шегарасындағы аса маңызды қалалық орталық ретінде зор маңызы бар еді. 1924 жылға қарай Ташкент қазақ қоғамы үшін маңызды мәдени орталық ретінде де үлкен рөл атқарды. Кем дегенде, осы сияқты ҚазАССР Түркістаннан айтарлықтай төмен болды. Ташкентте бұрынғы «Алаш-Орда» қозғалысының көптеген білімді қазақтары өмір сүрді, олар мәдени-ағартушылық жұмыстармен айналысып, журналдар шығарды, кітаптар жазды. Сонымен қатар, Ташкентте университет болған. 1923 жылы Түркістан университетінің базасында алғашқы Орта Азия университеті құрылды, онда қазақтар да білім алды. Сондықтан Ташкент ҚазАССР үшін үлкен аймақтың маңызды экономикалық, саяси және мәдени орталығы ретінде құнды болуы заңды құбылыс.

Осы жағдайларға байланысты Түркістан басшылығының қазақ саясаткерлері Ташкентті ҚазАССР-дің жаңа астанасы ету жолында аянбай күресті. Ташкент төңірегіндегі ауылдық жерлерде қазақ халқы, құрамалар ұлттар, бұрынғы көшпенділер әлі толық анықталмаған бірегейлікпен басым болғандығын ескере отырып, бұл қаланы ҚазАССР-ге қосудың маңызды негізі ретінде қарастырылды.

РКП ОК (б) ұйымдастыру-бөлу бөлімі меңгерушісінің орынбасары В. Черныйдың 1924 жылғы 13- қазанда жазған баяндамасында: «Қырғызстан мен Өзбекстан арасындағы шегара — Ташкент ауданында, оның айналасында ең үлкен күрес жүріп жатыр: қырғыздар Ташкентті алғысы келіп, өз талаптарын Ташкент төңірегінде, яғни Ташкентте деп негіздейді. Себебі уездегі халықтың басым бөлігін қырғыздар құрайды. Осы мақсатта бір ай бұрын Ташкентте үлкен демонстрациялар өтті».iЦК ВКП(б)-РКП(Б) и национальный вопрос. Кн. 1., 1918-1923. М., 2005. С. 238. 1924 жылы маусымда РКП ОК (б) Средазбюро төрағасының орынбасары О. Я. Карклин С. Ходжановтың «Ташкенттің Қазақстанға берілуін қос қолдап қолдады, өйткені ол тарихи тұрғыдан қырғыз-көшпенділер аумағындағы өзбек-сарт колониясынан басқа ешкімге де тиесілі емес және Түркістанның қырғыз халқы үшін оның жалғыз мәдени орталығы ретінде өте маңызды. Сондықтан қаланың Қазақстаннан ресми түрде бөлінуі Кеңес өкіметі қағидаттарына қайшы келеді» деген сөзін жеткізді.

Алайда Түркістан элитасының енді бір бөлігі Ташкентті жаңа Өзбек республикасына сақтап қалғысы келді. Қаланың азиялық бөлігінде өмір сүретін көпшілік қауым шағатай тілінде сөйлейтін Орта Азияның дәстүрлі отырықшы халықтарынан тараған еді.

Бұл ретте, бір жағынан, Мәскеудегі большевиктер басшылығының, екінші жағынан, өзбек элитасының мүдделері сәйкес келді. Ташкент Орталық Азиядағы империялық иеліктердің тарихи орталығы саналды, ол бұрын Тәуелсіз Бұхара мен Хиуаны теңестіруге қауқарлы болды. Сонымен қатар 1920 жылдардың басында және орта шенінде ҚазАССР Мәскеуге Орта Азияны басқару сияқты проблемаларды жеткізбеді. Мұнда жергілікті көтерілісшілермен белсенді соғыс болды (оларды басмачтар деп атады). 1924 жылға қарай ҚазАССР Ресейдің ішкі провинциясы болды. Ал Өзбекстан одан әрі оңтүстік пен шығысқа қарай ашылды. Айтпақшы, жаңадан құрылған Өзбек КСР-нің бірден КСРО құрамына кіруі, ал КАССР РСФСР құрамындағы автономиялық республика болып қалуы мүмкін.

Ұлттық-мемлекеттік межелеу кезеңінде аумақ пен халық үшін күрес жаңа республикалар арасындағы бәсекелестіктің өсуіне және олардың болашақ қатынастарының күрделенуіне әкеле қойған жоқ. Терри Мартин былай деп жазды: «Кез келген ұлттық шегараны сызу — этникалық қақтығыс тудыру. Ал Кеңес Одағында он мыңдаған ұлттық шегаралар сызылды. Нәтижесінде әр ауыл, шын мәнінде, әр адам өз этносына адалдық танытуға және ұлттық көпшілік болып қалу және азшылыққа айналып кетпеу үшін күресуге мәжбүр болды. Этникалық жұмылдыру мен этникалық қақтығыстарға көбірек ықпал ететін кез келген шараны елестету қиын».iМартин Т. "Империя положительной деятельности". Нации и национализм в СССР, 1923-1939. М., 2011. С. 104. Бұл жағдай әсіресе Орта Азияға тән болды, өйткені кейбір жағдайларда этникалық сәйкестендіру белгісіз болып қалды, сонымен қатар халықтың көп бөлігі аттамалы (чересполосного проживания) өмір сүрді.

Жаңа шегаралар жергілікті қауымдастықтардың мүдделеріне әсер етті және бұл сөзсіз барлық деңгейдегі қақтығыстарға әкеп соқтырды. Ирина Морозова: «1924–1926 жылдар — қырғыздар мен орыстар, қырғыздар мен өзбектер, қырғыздар мен тәжіктер, қырғыздар мен басқа да Орта Азия халықтары арасындағы жер бөлу мен су алабы негізінде шексіз және қатал қақтығыстар кезеңі»iМартин Т. "Империя положительной деятельности". Нации и национализм в СССР, 1923-1939. М., 2011. С. 104. деп жазды.

Аймақтағы қақтығыстар, жалпы алғанда, Мәскеу үшін сыртқы басқару міндетін жеңілдеткені сөзсіз. Сонымен, Түркістанның жекелеген республикаларға бөлінуі, олардың арасында аумақтар мен Халыққа байланысты қақтығыстардың пайда болуы, содан кейін олардың ішінде таптық принцип бойынша қайшылықтардың пайда болуы іс жүзінде осы күрделі аймақты басқару тәсілі болды.