Қазақ хандығы мен ресей империясы

Дәл осы кезеңде Ресей империясы Қара теңіз жағалауына жетпек мақсатпен Солтүстік Қаратеңіз аймағында, сондай-ақ Солтүстік Кавказда белсенді соғыс қимылдарына кірісті. Сол соғыстың бастапқы шағында Қазақ даласы Ресей назарынан тыс қалады да, соғыс аяқтала сала империяның қазақ хандықтарына қатысты саясаты өзгере бастайды. Тарихи мезетте қазақ хандықтарының сыртқы саяси жағдайы біртіндеп күрделене түсіп, сол өзгерістерге дайын болмай шығады.

Алайда 1770 жылдары жағдай әлі де салыстырмалы түрде орнықты көрінетін. Түркістанда хан тағында бүкіл Қазақ даласындағы ең беделді билеуші саналатын Абылай отырған. 1771 жылы Қалмақ хандығы жойылып, Кіші жүздің Еділ мен Жайық арасындағы өңірге жолы ашылады. Маңғыстау түбегі сол тұста басып алынған. Жоңғар хандығы жер бетінен жойылған соң бос қалған шығыс аймақтарға да қазақ рулары көшіп барып, жайғаса бастады. Оған қоса, қазақ рулары Ресей мен Орталық Азия арасындағы транзит саудадан да пайда тауып отырады.

1773 жылы Ресей империясында Емельян Пугачев бастаған көтеріліс бұрқ ете қалды. Бұл көтеріліс екі жылға жуық уақыт бойы империяның шекара бойының берекесін кетіріп, шекара аймағындағы орталық билік өкілдерін пұшайман күйге түсірді.

Осы кезеңде Кіші жүз қазақтары бұрын белгіленген шекара шектеулерін елең қылмай, Жайықтың оң жағына жаппай өте бастайды да, көтеріліспен алысып әуреге түскен Ресей билігі қазақтармен арадағы шекараның тұтастығына да қатты алаңдай бастайды. Бұл жөнінде Астрахан губернаторы Кречетников өзінің хаттарында ашық жазады:

Бұл жайт қазақ хандықтарының Ресейге тәуелділігі негізінен құжат жүзінде ғана болғанын тағы бір мәрте айқын көрсеткен. II Екатерина патшайымның үкіметі Пугачев көтерілісін басып-жаншуға қазақтарды қатыстырмақ болғанымен, онысынан нәтиже шықпайды. Нұралы хан 1774 жылғы 15 мамырдағы Екатеринаға жолдаған хатында, Пугачев көтерілісі алғаш басталып, әлі күш алмай тұрған кезде оған қарсы жасақ жібергенін айта келіп, «сол тұста күн бұзылып, қар жауып, боран соғып кеткен соң, жасақты қайтарып алуға мәжбүр болдық» деп түсіндіреді. Нұралы хан іс жүзінде бодан емес, дербес екенін осылай жеткізсе керек.

Айта кетерлік жайт — Нұралы ханның әлгі сылтауына қарамастан, II Екатерина оған Пугачев көтерілісін басып-жаншуға көмектескені үшін алғыс хат жолдайды. Алайда Орынбор губернаторы Рейнсдорфқа жіберген жасырын нұсқауында патшайым былай дейді:

Әйтсе де, сол тұста Ресей империясына ондай орай тумай тұрған.

Мәселе Пугачев көтерілісінің салдарында ғана емес, оған қоса «дала бөгеті» аталатын құрылымдық қиындық бар еді, яғни тұрақты әскердің ұшы-қиыры көрінбейтін далада соғыс іс-қимылдарын жүргізуі қиын болатын. Далада ұрыс жүргізуге тірек бекіністер мен жабдықтау жүйесі керек еді. Ал Ресей империясы ұтқыр әскерін бір жақтан Пугачев көтерілісін, екінші жақтан бұрқ ете қалған башқұрттар көтерілісін басып-жаншуға салып жіберген. Оған қоса, 1771 жылы қалмақ атты әскері де империяның уысынан шығып кетіп, Ресей өкіметі біраз уақыт бойы далада соғыс жүргізу мүмкіндігінен айырылып қалды.

Сондықтан да 1775 жылы Ресей өкіметі қазақтарға Жайықтың оң жағасына көшуге ресми түрде рұқсат береді. Соның өзі, шын мәнінде, болған жайтты — қазақ рулары сол аймақта еркін көшіп-қонып жүргенін ресми мойындау ғана болатын. Дегенмен көп ұзамай Ресей шекара сызығы бойы мәселесінде қайтадан күш алды. Ендігі жерде башқұрт және Еділ маңындағы өзге кей елдердің отрядтары сияқты, бұрынғы Жайық казак жасағы да империяның тұрақты әскери құрылымына айналып, шекара бойындағы әскери тепе-теңдік Ресей жағына қарай ауып, қазақ хандықтарының жағдайы қиындай түседі.

1780 жылдардың басына дейін жағдай аса өзгермегенімен, 1782 жылғы желтоқсанда Ресей империясы жаңа жарлық шығарып, қазақтар Жайықтың оң жағына көшіп-қонамын десе, жерді жалға алуға тиіс дейді, яғни алдымен жер иесін тауып, сол адам қазақтарға жерді жалға беруі керек. Ал ондай меншік иесі табылмаса, көшіп-қонуға рұқсат берілмейтін. Бұл тұрғыда ескерер бір жайт — Жайық бойындағы жерлер Орал казак әскери құрамының иелігінде еді және олар қазақтардың оң жақ бетке қоныс тебуіне үзілді-кесілді қарсы болды.

Жағдай ушыққан тұста қазақтар 1783 жылдың басынан шекара бойындағы Ресей бекіністеріне шаба бастайды. Көп жағынан оған Жайықтың оң жағына көшіп-қонуға тыйым салынғаны себеп болды. Шілдеде патшайым II Екатерина Уфа мен Сібір губернаторы Апухтинге арнайы хат жолдайды. Онда қазақтардың шабуылын тыйсын деп талап қойып, шекарадағы бұл шиеленіске «шекарадағы әлдебір бастықтардың әрекеті себеп болмады ма?» деп сұрайды.

1783–1784 жылдары бүкіл шекара бойында тоқтаусыз қақтығыстар болып жатады да, оларға Пугачев көтерілісінен кейін қайта қалпына келтірілген Жайық казак әскері қатысады. 1783 жылы Тополиный форпосты маңындағы шайқаста Жайық казактары Байбақты руының батыры Сырымды тұтқынға алады. Бұған дейін Сырым Чаганов есімді казак старшинасын қолға түсіріп, оны Хиуаға сатып жіберген болатын. Арада бір жыл өткенде Сырымды тұтқыннан Нұралы хан өзі сатып алады. Алайда 1785 жылы Сахарная бекінісі маңындағы бір ұрыста Жайық казактары Нұралы ханның жиені Апақ бастаған жасақты талқандап, оның інісі Айшуақты тұтқынға алады.

Іс жүзінде 1783–1785 жылдары шекара маңында Кіші жүз қазақтары мен Ресей империясы арасында соғыс жүріп жатты. Бұл қақтығысқа қазақ тарапынан жекелеген рулар да, төре тұқымынан шыққан сұлтандар да қатысқан. Сол соғыста қазақ рулары мен Ресей өкіметінің арасында қалған Кіші жүздегі Нұралы ханның жағдайы қиын болып кетті. Тарихшы Михаил Вяткин жазғандай, Нұралы хан «хан деген аты ғана бар патша шенеунігіне айналып, қазақ мемлекетінің емес, қазақ жеріндегі Ресей өкіметінің өкіліне айналып кеткен».

Бұл жерде мәселе тек Нұралы ханның Ресей өкіметімен аралас-құраластығында ғана емес. Қазақтардың шекара маңындағы қалалардың базарларына жете алуы, Жайықтың арғы бетіне көшіп-қонуы Ресейдің пәрменіне қарап тұрған. Оның үстіне, Ресей мен Орталық Азия арасындағы транзит саудадан түсетін пайда да бәске тігілген тұста сондай әрекетті қисынды көрсе керек. Ал Кіші жүздің ру-тайпа ақсүйектері ол кезде қуатты хан билігін мойындауға мүдделі болмағаны Нұралыға қиындық тудырды. Шын мәнінде, Нұралы әулеті мен Сырым батыр бастаған ру-тайпа ақсүйектері арасындағы кикілжіңдер 18-ғасырдың соңғы онжылдықтарында Кіші жүзде жүріп жатқан негізгі саяси процестердің нышаны іспетті еді.

1785 жылғы жазда Орынбордағы Ресей өкіметі Кіші жүздің ру-тайпа ақсүйектерімен, атап айтқанда, Сырым батыр бастаған топқа тікелей шыға бастады. Сол жылғы қыркүйекте қазақ ақсүйектері мен Ресей империясы өкілдері қатысқан арнайы жиын өтті. Ресей тарапына сол кездесуге арнап құпия нұсқау беріліп, онда: «Қырғыздарға [қазақтарға] ханға қарағаннан гөрі, тікелей Орынборда құрылған Шекара соты мен шекара бастығына бағынған тиімдірек болар еді» делінген.

Іс жүзінде, Ресейдің көздегені Кіші жүздегі мемлекеттік құрылым — хан билігі сипатындағы саяси ұйысу түрін жойып, оны тікелей Ресей империясының өкімет органдарының қарамағына өткізу еді. Бұл тұрғыда басқарма орталығы есепті шекара бастығын атағаны да көрнекі жайт, яғни қазақтардың Ресейге бодан екенін көрсететін ресми құжаттарға қарамастан, 18-ғасырдың аяғында Ресей өкілдері іс жүзінде қазақ даласы мен империя арасында нақты шекара барын мойындаған.

Әлбетте, қазақ рулары мен тайпаларының ақсүйектері бұл процестерді мемлекеттіліктен айырылу деп білген жоқ. Формалды түрде олар Ресейдің қолдауымен Нұралы ханды биліктен тайдыруды көздегенімен, хандықты жоймақ пиғылы жоқ еді. Ықпалды рулар көбіне хан тағына өзіне тиімді, Шыңғыс әулетінен шыққан «қуыршақ» ханды қоюға ұмтылатын. Мұндай тәжірибе 18-ғасырда Хиуа хандығында болған. Сондықтан хан билігін мүлде құрту деген ұсыныс оларға тым төтенше көрінетін. Өз ойынша тым ауыр тиіп отырған Нұралы ханның билігін одан да ауыр Ресей империясының билігіне алмастыруға құлық танытпаған.

Сол тұста бұрынғы Хиуа ханы, Батыр ханның ұлы, Сырдарияның төмен жағындағы шекті мен төртқара рулары хан көтеріп алған Қайып хан алға шығады. Алайда бұл ой Ресейдің жоспарына қиыс келетін. Империя өкіметі Кіші жүзді мүлде хан билігінен айырмақ пиғылы өз алдына, тағы бір мәселе — 18-ғасырдың аяғында Сырдарияның төменгі жағына Ресей ықпалы жете қоймаған, сол себепті ол жақтан шыққан хан ноқтаға көнбей, бас бермей кетуі мүмкін еді.

1786 жылы Нұралы Кіші жүз аумағынан кетіп, Айшуақ сұлтанмен бірге Ресей жерінде тұрақтап қалады. Осы кезеңде Орынбор губернаторы Игельстром Кіші жүздің ру-тайпа бірлестігі — Байұлы, Әлімұлы және Жетірудың әрқайсысына жеке-жеке «расправа» деп аталатын әкімшілік бірліктер құрып, жаңа басқару құрылымын енгізеді. Алайда әуелде Ресейден шенеунік алдырып қою деген әңгіме айтылмай, шаруаны жергілікті молдалар жүргізіп отырады.

Сол жылы Нұралы ханның ұлы Есім сұлтан Сырым батырды тұтқынға алады да, ру-тайпалардың ақсүйектері оны қатыстырмай құрылтай өткізіп, Шекара сотын құру бастамасын қолдайды. Оның үстіне сот құрамына Қайып ханның жиені, Ешмұхамед сұлтан ұсынылады. Алайда Ресей өкіметі оны түпкілікті құрамға қостырмайды. Сөйтіп, жаңа хан шығуы ықтималдығын бірден қайтарып тастағанымен, Ресей тарапы қазақтарға Жайықтың оң жағалауына қайтадан көшіп-қонуға рұқсат береді.

1787 жылғы тамызда Есім сұлтан Сырым батырды тұтқыннан босатады. Ал қыркүйекте Орынбор губернаторы Игельстром Қобда өзені бойында ру-тайпа ақсүйектерін жиып, сол жиында «расправа» деп аталатын әкімшілік құрылымдар бекітіліп, Ресейге адал боламыз деп ант беріледі. Алайда Сырым мен бірнеше ру көсемі рубасылары мен расправа мүшелерін сайлауға қатысқанымен, адалдық антына қол қоймай кетеді. Сөйтіп «расправа» жүйесі сол күйі іске аспай қалды. Бар көздегені — Нұралы ханды тақтан тайдырып, Жайықтың оң жағасына көшіп-қону ғана болған ру-тайпа ақсүйектері ол құрылымды нақты билік институты деп мойындамай қойды.

1791 жылы Нұралы хан дүниеден өтеді де, 18-ғасырдағы қазақ мемлекеттілігінің бір дәуірі аяқталады. Оның орнына хан тағына інісі — Ералы сұлтан сайланады. Оның сайлануы Ресей саясаты өзгергеніне байланысты болды және Ор бекінісіне таяу жерде өтіп, Ресей әскері бақылаушы болады. Ру-тайпа ақсүйектерімен арадағы шиеленіс өршіп тұрған тұста Ресей билігі Нұралы әулетін қайта қолдамаққа ұйғарады, тек енді әлдеқайда тәуелді, басыбайлы еткісі келеді.

Алайда 1792 жылғы шілде айында ру-тайпа басшылары өз құрылтайын өткізіп, Нұралы ханның ұлы Есеналы сұлтанды хан сайлайды. Осыған орай Сырым батыр мен оның жақтастары жаңа губернатор Пеутлингке жолдаған хатында былай дейді:

1792–1793 жылдары шекара бойында Ресей әскері мен Сырым батырдың жақтастары қайта-қайта шайқасып, сол шайқастарға Ресей жағынан Ералы ханның жақтастары да қатысады. 1794 жылы Ералы хан дүниеден өткен соң, жаңа губернатор Вязмитинов Нұралының тағы бір ұлы — Есім сұлтанды тағайындай салады. Алайда 1797 жылғы мамырда Сырымды жақтаған топтар Краснояр бекінісінен сәл әріректе Есім ханды өлтіріп кетеді.

Бұл — биліктің әбден дағдарысқа түскен кезі болатын, сөйтіп Орынборға қайтқан губернатор Игельстром Хан кеңесін құруды ұсынып, оған егде тартқан Айшуақ сұлтан бас болады. Кеңес құрамына Байұлы бірлестігінің старшыны болып сайланған Сырымның өзі де кіреді. Сол уақытта Нұралы әулетінің өзге өкілдері де құрылтай өткізіп, Қаратай сұлтанды хан көтереді. Сөйтіп Ресей өкіметімен текетіреске түседі. Ресей билігі Сырдарияның төменгі бөлігіне дейінгі далалық аймақты толық бақылай алмағандықтан, қазақтар оңтүстікке көшіп, ұстатпай кете алатын.

Ақырында Ресей өкіметі Кіші жүзді бөлшектеп әлсіретуді ойлайды. Оның үстіне, бұл шешім қазақ-орыс қатынастары мәселесінен Еділ мен Жайық тармағын алып тастауға мүмкіндік беретін. 1801 жылы бұл аралықта Бөкей сұлтан басқарған Бөкей хандығы құрылады. Бұл — ішкі істер министрлігіне тікелей бағынған, толық тәуелді алғашқы қазақ әкімшілік бірлігі еді. Кіші жүздің өзге рулары сыртқы істер министрлігіне қарасты болатын. Оның үстіне, Бөкей хандығы Астрахан губернаторының да қарауына кірген.

1805 жылы Кіші жүзге Айшуақтың орнына оның ұлы Жантөре хан болады, ал 1806 жылы Нұралының ұлдары Қаратай сұлтанды да хан сайлайды. Сонымен қатар 1815 жылға дейін Сырдарияның төменгі жағында Қайып ханның ұлы Әбілғазы сұлтан хан саналып келген. Сөйтіп 19-ғасырдың басына қарай Кіші жүздің бір емес, төрт ханы бар болып шығады. 1809 жылы Қаратай хан Жантөре ханды өлтіріп, 1811 жылы Жантөренің інісі Шерғазы сұлтан хан сайланады.

Бұл — қазақ мемлекеттілігінің ақырына таяған, әлсіреу кезеңі екені анық. Әйткенмен, Ресей империясы ол кезде де сайын даланы толық қарамағына алуға қауқарсыз еді. 1811 жылы Ресей Елек шебін салуға кіріседі, соның кесірінен 1823 жылға қарай қазақ жерінің бір бөлігі кесіліп қалып, Кіші жүздің қалған қазақтарын ойсыратып кетеді. Оның үстіне 1810 жылдары Хиуа мен Қоқан хандықтары Сырдария маңын басып ала бастайды. Аймақтағы әскери-саяси жағдай күрт өзгеріп, қазақ хандықтарында орталық билік болмауы салдарынан оңтүстіктегі жекелеген рулар орталық билікке бағынатын Орталық Азия мемлекеттерінен күйрей жеңіліп жатады.

1815 жылы Кіші жүздің оңтүстігінде хан тағына Әбілғазы ханның ұлы Арыстанғазы сұлтан келіп, Хиуа шапқыншылығына қарсы бас көтермек болады. Сонымен қатар мұсылмандық құқыққа сүйенетін орталық билікті күшейтуге әрекет етіп, сол жолда Кіші жүздің солтүстігіндегі қазақ руларына және солар арқылы Ресей өкіметіне иек артуды көздейді. 1821 жылы Ресей өкіметі оны Хан кеңесінің төрағасы етіп тағайындайды, алайда сол жылы-ақ оны Ресейге шақырып алып, Калуга қаласында үйқамаққа салады. Арыстанғазы сонда 1833 жылы қайтыс болады. 1824 жылы империя өкіметі Орынборға Шерғазы ханды да шақырып алып, оны сонда тұрғызады. Сөйтіп Кіші жүзде хандық билік біржола жойылады.

Орта жүзде жағдай бұлайша ушыға қоймаған. 1781 жылы Абылай хан қайтыс болғаннан кейін, оның орнын ұлы Уәли басады. Ол Орта жүздің ханы ретінде Цин империясының да, Ресей империясының да дәргейіне бас ұрады. Алайда Абылайдікіндей беделі жоқ Уәлидің қазақ қоғамындағы ықпалы да әлсірей берді. Соған қарамастан, Сырдария бойындағы қалалар, соның ішінде Түркістан да қазақ руларының қолында болатын.

Алайда Ресеймен шекаралас аймақта Уәли ханның нақты билігі қалмаған. Ендігі жерде Ресей өкіметі «хан билігі ұғымының өзін күйрететін әлсіз тұлғаларды» қолдай бастайды. 1816 жылы Ресей әкімшілігі «хан» деп Барақ сұлтанның ұлы Бөкей сұлтанды мойындайды. Ал сол тұста Тобыл маңындағы қыпшақ руы Қайып ханның ұрпағы Жантөре сұлтанды хан көтерсе, Торғай өңіріндегі арғын руы Жұмажан сұлтанды хан сайлайды. Осы аралықта қазақ руларының бір бөлігі Ресейдің шекара бекіністері шебінен асып өтіп, ішкеріге көшіп қоныстанып алған.

Бұл тұста бір маңызды жайтты атап өткен жөн — Ресейдегі крепостнойлық құқық жүйесі ол кезде қазақ даласынан бөлініп қалған бекініс сызықтарының бойындағы жерлерге шаруаларды апарып қоныстандыруға мүмкіндік бермеген. Сол себепті ол өңірлерді Орта жүз қазақтары жайлай бастайды. Ресей полковнигі Броневский бұл туралы былай деп жазады:

Левшин жазғандай, 1797 жылы Орта жүзден 12 мың үйдің Ресей аумағына өтуіне рұқсат берілген. Айта кетерлігі — бұл көшу патшаға бодандық алу санатында қарастырылған, яғни бұл жайт 19-ғасырдың бас кезінде Ресей билігі қазақтарды әлі толық бодан деп білмегенін аңғартады.

1817 жылы Орта жүздің ханы Бөкей, ал 1819 жылы Уәли хан дүние салады. Осы тұста Қазақ даласында Михаил Сперанский бастамасымен реформа жүргізіліп, округтер құрылады. 1819 жылы Ресейде Орта жүздегі хандық билікті жою жөнінде шешім қабылданады да, 1822 жылы Уәли ханның ұлы әрі мұрагері Ғұбайдолла сұлтан Көкшетау округінің аға сұлтаны болып тағайындалады. Сперанский реформасына сәйкес, бұл — Ресей бюрократиясы аясындағы әкімшілік қызмет болатын. Шыңғыс ұрпағынан шыққандардың ішінен аға сұлтандар ғана Ресей империясының шен-шекпен жүйесіне сай атадан балаға берілетін дворян атағын иелене алатын.

Алайда 1824 жылы халықаралық дипломатияда келеңсіз жағдай болып қалды, — қазақ даласына Цин империясынан делегация келіп, Ғұбайдолла сұлтанды хан көтермек ниетін білдіреді. Алайда Ресей өкіметі оны уысында ұстап, Цин өкілдерінен құжат алғызбай қояды. Елшілік кеткен соң, Ғұбайдолла сұлтан тұтқынға алынады.

Осыған байланысты Абылай ханның ұлы Қасым сұлтан Ресей әкімшілігіне хат жолдайды:

Кейін қазақ мемлекеттілігін қайта орнату жолында күрескен соңғы қазақ ханы — Кенесары осы Қасым сұлтанның ұлы еді. Ол мына жақта Ресей империясымен, ана жақта Қоқан хандығымен қатар соғысты. Әттең, сол күрес шамамен сол тұста Кавказда Шәміл имам бастаған қозғалыс пен Алжирде Абд әл-Қадирдің француздарға қарсы соғысы сияқты жеңіліп тынады.