ҚАУЛЫ ШЫҚҚАНДАР (УКАЗНИК) ДЕГЕН КІМ?

Соғыс және соғыстан кейінгі жылдары арнайы қоныс тұрғындарының саны айтарлықтай өсті. 1953 жылдың басында бұл жүйе өзінің шарықтау шегіне, санмен айтқанда, 2 753 356 адамға жетті. Оның ең үлкен бөлігі, нақтысы 988 373 адам Қазақ КСР-інде өмір сүрді. Салдарынан, бұл республика арнайы қоныс жүйесіндегі ең ірі әкімшілік-аймақтық орталыққа айналды. Салыстыру үшін айта кетсек, Орталық Азияның басқа елдері (Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан) бәрі бірге 380 000 қоныс аударушыны қабылдаған. Адам саны тұрғысынан 758 000 жан көшіп барған. Екінші орынға Батыс Сібір шықты (Краснояр және Алтай өлкелері, Новосібір, Томск, Омбы және Түмен облыстары).

Арнайы қоныс жүйесінде ресми түрде екі категориядағы указник-арнайы қоныс тұрғындары көзге ұратын — бірінішісі, «1948 жылғы 2 маусымдағы Қаулыға сәйкес» контингент және «1951 жылғы 23 шілдедегі Қаулыға сәйкес» контингент. 1951 жылғы 23 шілдеде қабылданған КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының «Қоғамға қарсы, паразиттік элементтермен күрес шаралары туралы» Қаулысын кейбір тарихшы 1948 жылғы Қаулының қала деңгейіндегі аналогы ретінде қарастырады, бірақ бұл түпкілікті нүктесі қойылмаған даулы мәселе болып отыр.

Бұл екі жарлық ұқсас тұжырым бойынша жасалғанына қарамастан, бір-бірінен айрықша ерекшеленеді. Біріншіден, 1948–1953 жылдар аралығындағы ең қатаң режим кезінде арнайы қоныс жүйесіне тек шаруа-указниктер жіберілді. Екіншіден, бұл қаулылардың ауқымы бір-бірінен ерекшеленеді: 1953 жылғы 1 қаңтарға дейін 1948 жылғы 2 маусымдағы Қаулы бойынша арнайы қоныс тұрғындарының саны 27 275 адамды құраса, 1951 жылғы 23 шілдедегі Қаулы бойынша тек 591 адам арнайы қонысқа әкелінді. Үшіншіден (және бұл ең маңыздысы), бұл қаулылар мақсаты жағынан да бір-бірінен ерекше. 1948 жылғы Қаулы әлеуметтік ауытқуларға қатысы жоқ, ол қоғамдық шаруашылыққа белсенді қатыспаған колхозшыларға қарсы бағытталған. 1951 жылғы Қаулының негізгі мақсаты — девиацияға жататын мінез-құлыққа, — қайыршылық пен қаңғыбастыққа қарсы күрес болған еді.

Ұқсас жағына кезек берсек, 1948 жылғы Қаулыда «Еңбек қызметінен қасақана бас тартып, қоғамға қарсы, паразиттік өмір салтын ұстанатын адамдарды алыс аймақтарға қоныс аудару туралы» делінген болса, 1951 жылғы Қаулыда да «Қоғамға қарсы, паразиттік элементтермен күрес шаралары туралы» деп жазылған, яғни екі категориядағы указниктердің екеуіне де «арамтамақтық» сөзінің деген синонимы бекітілген. Дегенмен алғашқы жағдайда тіршілік үшін қолынан келгенше еңбек еткен шаруаларға қатысты қолданылғанын айта кету керек.

ІІ Дүниежүзілік соғыстан КСРО өте ауыр күйде шықты. Онсыз да шатқаяқтап тұрған жағдайды 1946 жылы басталып, бірнеше жылға созылған жаппай аштық қиындатып жіберді. Есеп бойынша шамамен 1946–1948 жылдары аштық пен оның салдарынан туған ауру түрлері, соның ішінде тырысқақ эпидемиясынан, ел бойынша 2 миллионға жуық адам қайтыс болды.

Зерттеушілер КСРО-дағы аштықтың негізгі және бір-бірімен байланысты үш себебін анықтап көрсетеді. Алғашқы екеуі — соғыстан кейінгі қиындықтар мен 1946 жылғы алапат құрғақшылық. Үшіншісі һәм осы қатардағы ең маңыздысы — ауыл шаруашылығына ең ауыр соққы әкелген экономикалық саясат.

Құрғақшылық астықтың өнімсіз болуына алып келді, тіпті осы жағдайдың өзі астықты мәжбүрлі тәркілеу саясатын тоқтатуға себеп бола алмады. Тәркіленген астық қор жинауға және шетелге сатуға қолданылды. Бұл колхоздардағы еңбек күніне1¹Еңбек күні1930-1966 жылдар аралығында колхоздарда атқарылған еңбектің көлемі мен сапасын есептеу және есепке алу үшін қолданылған есептеу бірлігі. Ол ауыл шаруашылығы өнімдерін ақшасыз бөлуге негіз ретінде қызмет етті. төленетін ақыға тікелей әсер етті. Еңбекақы табиғи өнімдермен төленді: көбінесе астық, нан, картоп түрінде. 1946 жылдан бастап колхоздардың басым көпшілігінде еңбек күндеріне төленетін астық мөлшері азайтылды, ал кей ұжымдық шаруашылық астық беруді мүлдем тоқтатты. Тірі қалу үшін шаруалардың тек өзіне және колхоздан бөлек өзінің қосалқы шаруашылығына ғана сенуіне тура келді.

Соғыстан кейінгі дәл сол жылы КСРО бойынша еңбекке қабілетті колхозшылардың шамамен 20%-ы міндетті еңбек күнінің минимумын орындамаған еді. Бұл еңбек күндерінің көлемі соғыс басындағы, яғни 1942 жылы қабылданған стандарттар бойынша есептелді. Қаулыға сәйкес, колхоз мүшелері жыл бойы және тұрғылықты ауданына байланысты ұжымдық шаруашылық үшін 100-ден 150 күнге дейін жұмыс істеуі тиіс болды. Еңбек күндерінің міндетті минимумын дәлелді себепсіз орындамаған азаматтарды соттап, 6 айға дейін колхоздарда еңбекпен түзеу жұмыстарына жіберіп отырды. Еңбекпен түзеу жұмыстарында еңбекақының 25%-ға дейінгі бөлігі колхоз пайдасына ұсталды.

1942 жылы қабылданған «Колхозшылар үшін міндетті еңбек күндерінің ең төменгі көлемін арттыру туралы» қаулы орындалып тұрған бес жыл ішінде 1 миллионға жуық адам сотталды. Соған қарамастан, колхоздардағы еңбектен жалтару процесі тоқтамады. Соғыстан кейін шаруалардың көбі өзінің жеке қосалқы шаруашылығын жүргізуге бет бұрды, өйткені осымен ғана жан сақтай алатын еді. Бірақ олар колхоздардың ресми мүшесі болып қала берді, себебі бұл оларға жеке жер телімін пайдалану құқығын беретін. Мұндай стратегияны қолданған адамдарды «колхозды маңайлаған элементтер», «жалған колхозшылар» немесе «сөз жүзіндегі колхозшылар» деп атады. Олардың іс-әрекеті «социалистік құрылымға» және ұжымдық шаруашылық формасына қауіп ретінде қарастырылды. Бұған жауап ретінде мемлекет «паразиттік өмір салтына» қарсы күрес науқанын бастады.

Барлығы 1948 жылдың ақпан айының басында Никита Хрущевтің Украин КСР-нің КП(б) Орталық Комитетінің бірінші хатшысы қызметін атқарып жүргендегі докладынан басталды. Бұл құжатты Хрущев КСРО Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары Лаврентий Берияға жолдады. Онда Украин КСР-індегі колхоздарда тәртіпті нығайтатын заң қабылдауды ұсынды. Өз ұсынысын Хрущев мынадай нақты мысалдармен негіздеді:

Хрущевтің ұсынысын көп ұзамай бүкілодақтық деңгейге шығарды әрі төрт ай өтпестен, 1948 жылдың 2 маусымында «Еңбек қызметінен әдейі бас тартатын, қоғамға қарсы және паразиттік өмір салтын ұстанатын адамдарды алыс аймақтарға көшіру туралы» Қаулы қабылданды. Бұл қаулы РСФСР, УССР, БССР (Украина және Беларусь КСР-інің батыс аймақтарын қоспағанда), Карело-Фин КСР-і, Грузин, Армян, Әзербайжан, Өзбек, Тәжік, Түрікмен, Қазақ және Қырғыз КСР аумағында күшіне енді.

Тұрғындардың арасынан кімді қоныс аударуға лайық деп тану керектігін колхозшылардың, село немесе деревня тұрғындарының жалпы жиналысы шешуге тиіс болды. Олар мынаған өкілетті болды:

Мұндай шешімді ашық дауыс беру арқылы жалпы жиналыста қабылдайтын, шешім қабылдау үшін көпшіліктің қарапайым дауысы жеткілікті еді.

Қоғамдық үкім шығарылғаннан кейін адамдарды «қашу және кек алу әрекеттерінің алдын алу мақсатында» уақытша қамау орындарына орналастырды. Осы сәттен бастап процеске аудандық атқару комитеттері қосылатын. Олар қоғамдық үкімді тексеріп, оны мақұлдау немесе бас тарту үшін жеті күн қарайтын. Егер үкім мақұлданса, жазаланған колхозшылар, яғни «указниктер» 8 жылға алыс аймақтарға қоныс аударылатын еді. Мұндай орындардың тізімін КСРО Министрлер Кеңесі белгілейтін, әдетте, бұл өмір сүруге қолайсыз аймақтар болатын. Отбасы мүшелері жазаланғандармен бірге арнайы қонысқа ерікті түрде баруға құқылы болды.

Тарихшылар бұл қаулының жергілікті басшыларға кез келген «қолайсыз» азаматты шалғай жерлерге қоныс аударту құқығын бергенін атап өтеді.

Архив қорларда «указниктер» бойынша көптеген істер сақталған, олардың бірі — Анна Альковскаяның ісі (этикалық себептерге байланысты аты өзгертілген), бұл жағдай қаулының қалай іске асқанын анық көрсетеді.

Анна Альковскаяның жеке ісіне оған және тағы бір «жалған колхозшыға» (оның да аты өзгертілген) ауылдастары шығарған қоғамдық үкімнің көшірмесі тіркелген.

Ресми тілден қарапайым тілге төгер болсақ, «жерді пайдалану бойынша ауылшаруашылық артелінің жарғысын жүйелі түрде бұзды» деген сөз, бәлкім, Альковская өзінің жеке пайдалануына белгіленген жерден үлкенірек жер телімін өңдегенін және орманға отын алуға барғанын білдірсе керек. Үкімде көрсетілген ірі қара мал саны, бәлкім, артель жарғысында рұқсат етілген нормадан асып кеткенін меңзесе керек. Еңбек күндеріне қатысты да сұрақтар туындайды, себебі Альковская істі болған сәтте 1942 жылғы Қаулы талаптары күшінде еді, яғни мақта егетін аудандар үшін минимум ретінде жылына 150 күн, ал басқа аймақтар үшін 100–120 күн арасында белгіленген болатын.

Қоғамдық үкімді мұқият тексерудің қажеті болмады. Араға бір күн ғана салып, 26 маусым күні аудандық атқару комитеті оны шұғыл қарастырып шешім шығарған:

Анна Альковскаяға қатысты қоғамдық үкім қаулы жариялана сала шығарылған реттеуші құжаттардағы нұсқауларды дәл қайталайтыны назар аударарлық дүние. Олардың ішінде қаулыны қолдану тәртібі туралы республика, облыс және аудандардағы партия ұйымдары жетекшілеріне арналған «Жаднама» да бар. Жаднаманың 18 тармағының тек біреуінен басқасының барлығы дерлік үкімде ескерілген. Ол тармақ бойынша, үкім шығарылған адамдарға өзін ақтауға мүмкіндік берілуі керек еді. Әйтсе де, Альковскаяға да, оның ауылдасына да өз пікірін білдіруге рұқсат берілмегенін көріп отырмыз.

Бақытымызға орай, 1948 жылғы жарлық барлық жерде осылай қатал орындала бермеді. Кейбір аймақтарда колхозшылар еңбек күндерінің орындалмауы үшін ауылдастарын жауапқа тартуға құлықсыз болды және тек тәртіпті қасақана бұзушыларды жазалады. Басқа өңірлерде жарлыққа тек колхозшылар ғана емес, жергілікті партия жетекшілері де қарсы шықты.

Алдын алу шарасы ретінде қоныс аудару туралы ескерту жасалатын. Бұл жағдайда колхозшыға үш айлық сынақ мерзімі берілетін. Адам түзелуге және еңбек күндерінің міндетті минимумын орындай отырып, адал еңбек етуге уәде беріп, қолхат жазатын. Егер бұл міндеттемелер бұзылса, үш айлық мерзім аяқталғанға дейін жалпы жиналыс ескертуді қоныс аударумен алмастыра алатын. Жарлық қабылданған сәттен бастап 1948 жылдың соңына дейін барлық одақтас республикалар бойынша бірнеше ондаған мың осындай ескерту берілді. Қазақ КСР-інде жарлықтың алғашқы алты айында мұндай сынақ мерзімі 4,7 мың колхозшыға берілген.

Қайырым орнына қатігездікті де көрсеткен жағдайлар болды. Ауыр науқастар мен көп балалы аналарды олардың қиын жағдайына қарамастан қоныс аударуға жіберу жиі болған еді. Кейбір басшылар жарлықты ұнатпаған адамдармен есеп айырысу үшін пайдаланып, қолдан айыптау ұйымдастыратын.

Кейбір шаруашылықта қаулы нәтиже берді: еңбек тәртібі нығайып, колхоз жұмыстарына кедергі келтіру азайды, сондай-ақ колхозға кіру туралы өтініш саны артты.

Қаулы күшіне енген алғашқы үш айдың ішінде, 1948 жылдың қыркүйегіне дейін, 23 мың шаруа қоныс аударуға жіберілді. Оның ішінде Ресей бойынша — 12 мың, Украина бойынша — 9 мың, Қазақстан бойынша — 1,7 мың адам. «Указниктермен» бірге 9 мың отбасы мүшесі өз еркімен көшіп барды, олардың жартысынан көбі 16 жасқа дейінгі балалар еді.

Біз соңғы рет Анна Альковскаяға қатысты қоғамдық үкім шығарылғаннан кейін аудандық Жұмысшы депутаттар кеңесінің атқару комитеті 1948 жылғы 26 маусымда, яғни келесі күні айыптау үкімін шығарғанын атап өттік. Сол күні-ақ ауданның ІІМ Бас бөлімінде Анна Альковскаяның аузымен «Қоныс аударылатын адамның анкетасы» толтырылған еді. Бұл құжатта жалпы анкеталық мәліметтер келтірілген, олардан Альковскаяның партияда жоқ екенін және 6 сынып білімі бар екенін білеміз. Үкім шығарылған сәтте Альковская небәрі 20 жаста болған, бойдақ және баласыз болған. Анкетадағы тағы екі тармақ ерекше назар аударуға лайық.

15-тармақ ерекше белгілерді көрсетуді талап етті, мысалы: физикалық кемістіктер, жарақат, тыртық, дақ, бет-жүзіндегі асимметрия, артық саусақтар және т.б. Анна Альковская анкетасында былай сипатталған:

Мұндай егжей-тегжейлі сипаттаманы тек адамды толық шешіндірген кезде ғана білу мүмкін еді. Мұндай шараны ІІМ және НКВД қызметкерлері жиі қолданған, мұндай әрекет адамның ар-намысын таптау мен бақылауда ұстаудың қосымша тәсілі ретінде қолданылған.

Анна Альковскаяның жеке ісіне тіркелген келесі құжат — 1948 жылғы 3 шілдеде қалалық денсаулық сақтау бөлімінің емханасында Анна Альковскаяның медициналық тексеруден өткенін дәлелдейтін анықтамасы. Бұл құжатта Анна Альковскаяның денсаулығы жақсы, физикалық еңбекке жарамды екені расталған.

Барлық қажетті тексеруден кейін Анна Альковская Норильск темір жолындағы «Надежда» станциясына қоныс аударылған. Мұны 1948 жылғы 17 қыркүйектегі арнайы қоныс аударушының «Қолхаты» растайды.

Анна Альковскаяға қатысты қолхатпен бірге «Арнайы қоныс аударушының анкетасы» да толтырылған. Бұл құжатта жаңа мәлімет ретінде оның отбасылық жағдайының өзгергені көрсетілген. Алғашқы анкета толтырылып, қоныс аударылған сәттен бері өткен бірнеше ай ішінде Анна Альковская тұрмысқа шығып үлгерген. Алайда оның жеке ісінде мұны растайтын ешбір құжат жоқ.

1948 жылғы 2 маусымдағы Қаулының 5-тармағында былай делінген:

«Надежда» станциясында өткізген 5 жылдан кейін Анна Альковская мерзімінен бұрын босатылу және бұрынғы тұрғылықты жеріне қайтару туралы өтініш берді.

1954 жылғы 4 қаңтардағы Норильск ІІМ Бас бөлімінің арнайы коменданты Жұмысшы депутаттар кеңесінің аудандық атқару комитеті төрағасына жолдаған қызметтік хатында былай делінген:

Бір жылдан кейін Альковская «Надежда» станциясынан кетуге тағы бір рет әрекет жасады. Сол уақытта оның ендігі екі баласы бар еді әрі кіші баласының денсаулығы арнайы қоныс орнын ауыстыруға негізгі себеп болып еді. 1955 жылғы ақпанда Анна Альковская Норильск қаласындағы арнайы комендатура бастығына тағы бір өтініш берді:

Алға жүгіріп айтар болсақ, әйтіп-бүйтіп өтініш қанағаттандырылды. Міне, дәл осылай Анна Альковская Қазақстанға келген. Алайда көшуіне рұқсат алу ісі бірнеше айға созылып еді. 1955 жылдың 26 мамырында ғана Анна Альковская «маршрут парағын» алып, Красноярск және Новосибирск арқылы Алматыға аттануға рұқсат алды.

Алматыға келген соң Альковская қайтадан тұрақты есепке алынды. Бір жылдан кейін оның қоныс аудару мерзімі аяқталды және ол арнайы қоныстан босатылды. Мұны оның жеке ісінде сақталған тиісті қолхат растайды. Осылайша указниктердің бірі ретінде арнайы қоныс аударушының бірі болған Анна Альковскаяның оқиғасы аяқталды.

Сталин дәуіріндегі репрессияға ұшыраған топтардың ішінде бөлек санатқа айналған арнайы қоныс жүйесі указниктерінің тарихы 20 ғасырдағы саяси қуғын-сүргіннің қаншалық ауқымды екенін түсінуге көмектеседі. Ал әр қоныс аударушының тағдыры жүйенің «тәртіп пен заңдылықты» желеу етіп адами қадыр-қасиетті таптағанын, алуан түрлі бүтіндей өмірдің түбіне жеткенін кезекті рет еске салады.