Бірегейлік

Осыдан отыз жыл бұрын, Кеңес Одағы ыдыраған шақта анам маған өзінің шежіресін баян еткен. Сол кезде ол ата-бабаларының кейбір тармағы коми-пермяктарынан тараған болуы мүмкін дегенді айтты. Бұл — Оралда тұратын фин-угор тегінің шағын бір халқы, мұны Ресейдегі Коми Республикасы деген өзінің әкімшілік бірлігі бар коми-зыряндармен шатастырмауымыз керек. Ол кезде сепаратизмнің барлық түрлері сәнде болды, ешқандай перспективалы тектер табылмады және коми-пермяк бірегейлігі негізінде бүкіл адамзаттан бөліну идеясы маған біраз уақыт қызықты болып көрінді. Мен тіпті пермяк мифологиясы туралы әлдебір еңбектер оқыдым, бірақ ол дұрыс зерттелмеген бе, әлде нашар жазылған ба, әйтеуір, мен одан шабыттанарлық ештеңе таппадым, ал содан кейін қызықты істер басталды. Іздене келе мен өзімнің цисгендерлік ақнәсілді адам екенімді, білімді орта таптан тарағанымды, империялық сананың иесі екенімді, иксер екенімді, тіпті бір жерден оқығаным бойынша бумер екенмін, креакл дейді (шығармашылық салалардағы адамдар үшін осындай пародия сөзі болған), либерал дейді, хипстер дейді, агностик дей ме, оның ар жағына тағы не барын бір құдай біледі. Бұл түр-тектердің бәрінің менің тегіме қатысы бар деген ақылыма қонбай қойды, бірақ бір жағынан белгілі. Мүмкін, өз шыққан тегім — коми-пермяктың қайдан бастау алып таралғанын ұғынатын уақыт келген де болар, ал ең жаманы осы еді.

Америкалық саясаттанушы Фрэнсис Фукуяманың ойынша, менің бұл жағдайымның өзгелерден ерекшеленетін түгі де жоқ екен. Жер бетіндегі барша адам осы отыз жыл ішінде өздерінің бірегейлігі (шын мәнінде кім екені) туралы бұрын білмеген нәрсеге көз жеткізді. Бұл демократиялық құқықтар мен бостандықтардан, биліктің бөлінуінен және нарықтық экономикадан гөрі маңызды болды. Ал осы аталғандар — батыс өркениеті құрылар шақта және КСРО ыдыраған кезде бүкіл әлем қабылдауға тиіс болған негізгі принциптер еді. Фукуяманың даңқы шарықтап тұрған шағы кеңес республикалары тәуелсіздігін жариялап, Шығыс Еуропа елдері социализмнен бас тартқан уақытқа, анам екеуіміз коми-пермяктар туралы талқылап жатқан кезімізге тұспа-тұс келді. 1989 жылы Фукуяма «Тарихтың ақыры» деген мақаласын жариялады. Ф. Фукуяманың ойынша, қырғи-қабақ соғыстың аяқталуы және онымен бірге жүретін барлық процестер «адамзаттың идеологиялық эволюциясының соңғы нүктесін» қояды. Жер бетінде батыстық типтегі либерал демократия салтанат құрады, қақтығыстар мен соғыстардың алғышарттары жоғалады, демократия мен нарықтың арқасында барлығы бірдей бейбіт түрде өркендейді, сөйтіп, шымылдық жабылады. Алайда айналамызға зер салсақ, айтылғандардың бірі де болмағанын аңғару қиын емес. 2018 жылы шыққан «Бірегейлік» кітабында Фукуяма өзінің орындалмаған болжамына жауап береді. Не нәрсе дұрыс болмағанын айтады.

Адамзат дегенің либерал оптикадан қарағандағыдан да күрделі екені белгілі болды. Адамдар мен мемлекеттерді билейтін күш — байлық пен бақуаттылыққа деген саналы ұмтылыс қана емес (егер сіз байлыққа біріге алсаңыз, талас-тартыстың қажеті қанша). Сонымен бірге ыза, үрей, мақтан секілді мүлдем иррационал күштер де бар. «Өмір сапасын» жақсартудан бөлек, адам (ұлт, мемлекет, кез келген әлеуметтік қауымдастық) өзге адамдар арқылы немесе қауымдастық арқылы өзі туралы сапалық тұрғыда анықтама алып, мойындалуды қажет етеді. Міне, осы — бірегейлік. Біздің әрқайсымызда тек аты-жөні жазылған төлқұжат ғана емес, өз еліміз, ұлтымыз, нәсіліміз, дініміз, гендерлік рөліміз бар. Ішкі «менімізді», бірегейлігімізді осындай дүниелер арқылы түземіз және біздің абыройымыз, мойындалуымыз осы айтылғандарға байланысты болмақ. Өз еліңмен (дініңмен, ұлтыңмен, нәсіліңмен және т.б.) мақтану — материалдық қиындықтар мен тұрмыстық мәселелерден алыстатып, ұмыттырып жіберетін алапат күш. Сіздің еліңіз я дініңіз қорланып, қысымға ұшырап жатқандағы сезімің бәрінен де сұмдық әсерлі. Дәл осындай, адамдарды соғысқа, наразылыққа, билікке таласуға және диктаторларды құлатуға әкеп соқтыратын олардың жеке басына қатысты мақтан мен ыза қазір де ең қуатты тарихи күш және либерал демократияға ең үлкен қауіп болып тұр. Бұл әлі де фукуяма үшін маңызды. Мұндай бірегейліктерден «адамзатқа ортақ» құндылықтар құралмайды, керісінше, оларды кереғар бөліктерге бөліп тастайды. Сонымен бірге бірегейлікті қайта құруға және қайта жинауға болады, ал ұжымдық өкпе-ренішіті де оңай басқаруға болады және бұл саяси технологиялар ескі дәстүрдің либерал-демократиялық құндылықтарға сүйенуден гөрі тиімді болып шығады. Трамп және Ердоған, Путин өтірік айтпайды.

Identity politics термині әдетте кемсітілген азшылықтардың өз құқықтары үшін күресін және осы саясаттың көріністерін, мысалы, феминизмді, BLM, ЛГБТ қозғалысын, осыған ұқсас жайттарды сипаттайды. Бұған қоса қиылысу теориясы әрбір адам өзіне тән бірегейліктер жиынтығындағы түрлі қасиеттеріне байланысты кемсітілуі мүмкін екенін айтады. Мысалы, әйел жынысты болғаны үшін, афроамерикалық болғаны үшін, тағы да басқа шектеулі мүмкіндіктер жетіп артылады. Бірақ Фукуяма терминнің мағынасын кеңейте түсіндіреді және оны азшылықтардан алыс құбылысқа балайды. Қандай да бір мағынада, полицияның көліктерін өртеп жіберген афроамерикалықтар да, халықаралық институттардан өзін ажыратуға тырысқан ресейлік саяси элита да бірдей құмарлыққа негізделген. Мұның бәрі бізді қабылдамады, түсінбеді, бізді өздеріне тең көрмеді деген реніш. Фукуяманың «біргейлік бүлігі» туралы әңгімесі кейінгі 30 жылдағы барлық тенденцияларға азды-көпті сәйкес келеді. Мысалы, бірегей ішкі «менді» қорғайтын психотерапиядан сыртқы әсерден сақтайтын, мигранттардың екінші ұрпағы арасынан «нарыққа сәйкес келмейтін» жақтаушыларды жалдайтын ДАИШке дейін.

Пайдаланушылар түрлі себеппен бір-біріне қарама-қарсы лагерьлерге бөлініп, тарихи өкпе-реніштерін қазбалап, «бәрін қайтарып алу» арманына, дәстүрлі құндылықтарға қауіп төндіретін басқа біреудің (мигрант, гей) және т.б. қорқынышына бөлетін әлеуметтік желілер — осының бәрі ұжымдық реніштің өртін өршітеді. Бұл процесс біреудің бақыты немесе жаман ниеті емес, оқиғаның объективті бағытының жанама өнімі. Берлин қабырғасы күйрегеннен кейінгі әлем либерал идеалдардың салтанат құрған жерінде тоқтаудың орнына, броундық қозғалыс кезеңіне өтіп кетті. Экономикалық дағдарыстар, жаппай көші-қон, ұлтаралық қақтығыстар — осы тарих кешімен келгеннің бәрін адамдар елемей, тұрақты қоғамдастыққа ұмтылады. Ал олар өз кезегінде ыза мен мақтаннан құралды. Нені мақтан тұту, кімді жек көру және бәріне кім кінәлі екендігі туралы жалпы идеялар жиынтығы.

Бұндайда не істеу керек? Фукуяманың пікірінше, өзіңізді үлкен нәрсеге тиесілі сезіну — адамның табиғи қажеттілігі, бай және сау болуға деген ұмтылыстан кем емес. Осылайша жеке тұлғаның салауатты формаларын жетілдіру қажет. Мысалы, ұлттық (этникалық немесе діни) форма. Фукуяма үшін тең ортасы дегенің — бұл саналы азаматтық ұлтшылдық, ол арқылы адамдар қауіпсіз сезінеді, шенеуніктерді үлкен игілік үшін жұмыстануға мәжбүр етеді, сенім шеңберін кеңейтеді және езгіге, опасыздыққа немесе планетаның көршілеріне бағытталған реніштерді тудырмайды. Адамдар сезімдер мен құмарлықтарды біріктіргендіктен, жарайды, олар жақсы болсын (дауласа алмайсыз) бұл, мысалы, конституциялық басқару мен тең құқыққа деген ортақ сүйіспеншілікке әкеледі. Бір қызығы, жақында шыққан «Саяси эмоциялар» кітабында Фукуяманың әріптесі, америкалық саяси философ Марта Нуссбаум мынадай тұжырымдарға келеді: Олар демократиялық институттарды мойындамайды, оларды сүю керек, оларға деген сүйіспеншілікті сезіну керек. Бұл сезімді қалай оятуға болады, сұрақ жауапсыз, бірақ мынадай қызықты факт бар: Ғасырлар бойы саяси құрылым идеалын ұтымды алғышарттардан алып тастаған Батыстың ойы кенеттен бір рационның аз екенін анықтады. Махаббатсыз ештеңе де өнбейді.

Бұл идеал бір жерде орындалды ма, біреу демократиялық принциптерді құрметтеуге негізделген азаматтық бірегейлікті қалыптастыра алды ма деп сұрау қаншалықты орынды? Фукуяма бұл сұраққа былай деп жауап берді: Иә және бұл дұрыс үлгі, ол үшін «Тарихтың ақыры» мақаласындағы адамзатқа ортақ идеалмен бірдей, яғни бұл Америка Құрама Штаттары. Міне, осыдан жаңа сұрақтар туындайды. Жалпы, «ызалы бірегейліктер» мен онымен байланысты идеялардың барлық спектрі оңшыл популизм мен неоконсерватизм. Трамп пен BLM, сыни нәсілдік, радфем және ерекше теориялар дәл АҚШ-та гүлденді. Ал басқа геосаяси қапталдардағы эмоционал зарядталған қауымдастықтар жағдайлардың жүз пайызға жуығы америкалық гегемония мен батыстық құндылықтарға қарсы тұру төңірегінде ғана. АҚШ шынымен де Фукуяма жазған қиындықтарды жеңудің мысалы ма, әлде олардың көзі ме? Кейінгі 30 жылдықтағы барлық драмалық қақтығыстар — бұл АҚШ-тың қырғи-қабақ соғыстың соңындағы элиталары Фукуяманың ойына сүйене отырып, тарихтың соңғы мақсаты және бүкіл адамзат үшін әмбебап үлгі ретінде өз жүйесіне сенгендіктен болды ма? Жоқ әлде кішігірім бірегейліктің және сонымен бірге жүретін резентименттің гүлденуі бәріне ортақ бірегейлікті тартуға тырысудың қисынды салдары шығар, мүмкін?

Сіз бұл оқиғаға өзге қырынан қарап көріңіз. Фукуяма мұнда Платонның «Мемлекет» диалогынан шыққан «тимос» ұғымын айтады. Бұл мойындаса екен деген және ызақорлық пен мақтан сезіміне батқан (яғни бірегейлігін қалыптастыруға деген дем беретін) жанның ызалы бір күйі. Платонның пікірінше, бұл ең алдымен жауынгерлерге тән күй-мінез. Олар бастарын қатерге тігіп, даңққа ұмтылады. Ал өзіміз және басқалар болып бөліну (сонымен бірге кейбіреулерге деген жеккөрушілік және басқалардың ерекшеленіп, мойындалу) олар үшін маңызды қасиет. Платонның қоғамы бірнеше герметикалық касталардан тұрады және ежелгі данышпанның көзқарасы бойынша, бүгінде саудагерлер дәуірі аяқталып, себебі бұл қабаттың құндылығынан «адамзатқа ортақ» іздестіріліп, оның жан дүниесі табиғи деп есептеліп, өзіне тән ерлігі мен құмарлықтары бар жауынгерлер заманы келеді. Бір білеріміз, дәуір философтардың дәуірі емес.