Канон

Бірде, орта мектептің бесінші сыныбында оқып жүргенімде бізге «Кітап — біздің досымыз әрі серігіміз» тақырыбында эссе жазуға тапсырма берілді. Менің парталас-көрші қыз эссесін «кітаптардың көмегімен біз басқа әлемге қызықты саяхат жасаймыз» деген сөзбен қорытындылады. Осылай жылдар өтті, кейін мен орыс классикасы туралы белгілі бір білім беру жобасының жетекшісі болдым. Біз мектеп бағдарламасында «ұлы романдарды» қалай оқу керектігін азды-көпті заманауи тілде түсіндіруге тырыстық, содан кейін мен сыныптас қыз қаншалықты дұрыс пайым жасағанын түсіндім. Бұл кітаптарға ең жиі қойылаты кінәрат — олардың қазіргі заманға еш қатысы жоқ екендігінде. Егер сіз, үлкен заманауи шаһарда тұрсаңыз, таңертең фитнеске барып, күндіз маркетиң туралы зерттеулермен айналыссаңыз, кешке көрмеге немесе достарыңызбен кафе-барларға барып жүрсеңіз, онда сізге табиғатты суреттеу, крепостнойлар мен ондағы аңшылар туралы қайғылы, мұңлы әңгімелердің не қажеті бар? Ондайларды өн бойыңыздан қалай өткізбексіз? Жалпы, классика немесе әдеби канон ұғымы дегенде, әрбір адам оқуы керек деп міндеттелген кітаптар тізімін көргенде, мектептегі сабақ кестесі, көшірме қағаздың көмегімен жазылған шығарма жұмыстары санамнан алапат сағыныш желі есіп өтеді. Мұның бәрі шаң басқан дүниелер. Баяғыда-ақ өлген. Шындығына келсек, әлем мүлде басқаша.

1990 жылдардың басында Америка университеттеріндегі канонға қарсы соғыс басталған уақытта, одан да маңызды себептермен америкалық әдебиеттанушы Гарольд Блумның «Батыс каноны» деген кітабы жарыққа шықты. Прогрессивті профессор әлем әдебиеті курсындағы барлық шартты түсініктегі «Ұлы шығармаларды» «ақнәсілді марқұм еркектер» жазғанын айтты және мұны сұмдық әділетсіздік, тіпті басым әлеуметтік-гендерлік топтардың қастандығы деп санайды. Осы логика бойынша канон дегеніміз — тарихи түрде үні жоқ авторлардың, яғни әйелдердің, түрлендіріп жазған жазушылардың, жалпы алғанда, негізгі ағымға жатпайтын басқа да этникалық және гендерлік топтардың шығармаларымен толықтырылуы (немесе мүлдем ауыстырылуы) керек. «Ұлылық» тұжырымдамасының өзі де күмәнді. Ол — мәдениеттің бір данышпан жазған ерекше туындысы деп тапқан нәрсесі ғана, яғни осы орайда Фуко мен Барттың теорияларын ескерсек, ұлы шығарма деген қоршаған ортаның тарихи шартты өнімі ғана. Демек ол шығармадан, автор арқылы, соншалықты жақсы болмаса да, сол заманды көре аламыз, яғни билік иерархиясының шектеулерін және оның мүдделерін аңғарамыз. Ондай мәтінде одан өзге нәрсе болмайды, эстетикалық сапа жағынан да әлсіз, тек билік пен әлеуметтік энергия дискурсының көрінісі бар. Блумның кітабы — бұл иконокластикалық қозғалысты тоқтатуға деген үмітсіз әрі құнды ұмтылыс.

Әдеби канон ұғымы — шын мәнінде еуропалық (яғни «марқұм ақнәсілді») мәдениеттің жемісі. Салыстырмалы түрде кейінгі ренессанс дәуірінде канондықты ежелгі дәуірден іздеді, алтын стандарт болатын салыстырмалы түрдегі соңғы кейбір зайырлы мәтіндер бар деген түсінік тек 18 ғасырға дейін қалыптасады. Канон деген — ұлттық ұғым. Әр мәдениет пен әр тілдің ерекше құрметті авторлары болады, олардың ұлылығын өзге елдің адамына түсіндіру қиын. Ресейде Пушкин ұлы, ол бір жарым ғасыр бойы «біздің барымыз» болып саналды, бірақ басқа тілде оның үні сонша асқақ шықпайды. Бірақ бүкіл өркениет үшін (немесе, ең болмағанда, батыс бөлігі үшін) әмбебап маңызды кітаптардың тұрақты жиынтығы туралы түсінік бар. Бұл тізім 20 ғасырдың алғашқы онжылдықтарында, америкалық университеттердің курстарында, кеңестік Academia баспасының кітаптар тізімінде және сол жерде анықталады. Мүмкін, бұл солшыл сыншылардың күдіктерін расқа шығарады. Супер державалар өздерінің гегемониясын, соның ішінде «міндетті кітаптар тізімдері», сондай-ақ олармен байланысты әлеуметтік тәжірибелер арқылы таңуға тырысады. Пушкин шығармаларының аудармасын оқу қаншалықты қиын болса да, Пушкиннің ескерткіштері мен мектеп бағдарламасындағы Пушкиннің мәтіндері КСРО-ның ықпал ету саласында қалған барлық елдердің ерекшелігі болып тұр. Бірақ Блумның көзқарасы бойынша мұның бәрінің еш маңызы жоқ. Канон қандай міндеттерді шешсе де, онда кез келген әлеуметтік-тарихи жағдайлардан асып түсетін зор шындық бар.

Блум ежелгі күрес, жарыс, бәсекелестік деген түсініктерден тұратын «агон» ұғымын еске түсіреді. Бұл қасиеттердің барлығы әдебиетте бары анық. Авторлардың жақсысы бар, жаманы бар. Бүгінгі канон бірнеше ғасырларға созылған көзге көрінбес жарыстың нәтижесі. Блум үшін бұл әдебиеттің негізгі мәселесі — «піл мен киттің қайсысы күштірек?», «Батыс канонының» авторы кейде тіпті тым егжей-тегжейлі нәтижелерді жазады. Данте мұндайда Петраркадан күшті, бірақ басқаларында Шекспирден төмен. Жалпы, Шекспир бұл турнир кестесінде абсолютті чемпион және Блум қандай критерийлер бойынша бағаланғанын ашық айтады: «Бейнелі тілді меңгеру, өзіндік ерекшелік, танымдық күш, эрудиция, стильдің жарықтығы». Блум «күш» және «қуат» терминдерін жиі қолданады. Мәтіндерде оқырманды баурап алатын, сендіретін белгілі бір энергия бар. Талант осылай байқалады және гуманистік идеяға қайшы келеді, әрбір адам маңызды, әдебиетке қатысты адамдар тең емес.

Канон әрқашан сеніммен қабылдануы керек: мектеп, отбасы және басқа да беделді инстанциялар сізге кейбір авторлардың басқаларға қарағанда маңыздырақ екенін алдын ала хабарлайды. Бұл «оқу тізіміне» көзсіз бас ұруға немесе оны жоюға тырысуға болады. Басқа шартсыз мәліметтер сияқты, ол сыни талдауға қарсы тұрады және оны өршітеді. Блумның пікірінше, екі тәсіл де дұрыс емес: Канонның неге осылай болғанын түсіну үшін оның ерекшелігін сезіну керек. Қазіргі ата-бабадан бері сақталған «дәстүрлі құндылық» ретінде қабылданатын мәтіндер бір кездері өздері оғаш болып көрінді, үрей мен қуаныш, таңғалу сезімін тудырды. Бірақ құрметсіз немқұрайлылық болған жоқ. «Құдіретті комедия» мен «Дон Кихотты» да өз уақытының стандарты бойынша, айға шабу деп айыптап, елде жоқ батылдық санады. Құрылған кезде бұл мәтіндер әдебиеттің не істей алатындығы туралы идеяларды күрт кеңейтті және қиындатты, канонды бұзды, оған «пост-пост-мета-мета» ретінде қарайды және тек ұрпақтың қабылдауында мінсіз болып қалды. Блумның тағы бір әйгілі кітабы «Әсер ету қорқынышы» деп аталады. Осы тұжырымдамаға сәйкес, әрбір үлкен жазушы өзіне дейінгілердің ықпалына жұтылмауға тырысады, өз уақытында дұрыс және қалыптасқан нәрсені саналы түрде бұрмалауға талпынады және бұл оның мәтіндерін биік құздан секіргелі тұрған адамның мазасыздығына толтырады. Бүгінгі классика — кешегі сандырақ. Оларға көзсіз табыну да, олардан түбегейлі бас тарту да дұрыс емес. Дұрысы, сол мәтінге сіңген мазасыздықты сезіну. Биіктіктегі қорқыныш күйін кешу.

Біз жоғарыда айтқанымыздай, оған кіретін мәтіндердің естен тандырар қасиеттеріне сүйене отырып, барлығы үшін әмбебап, мағыналы канонды негіздеуге тырысу жойылды: «адамзатқа ортақ құндылықтармен» байланысты барлық нәрсе бүгінде құрметке ие емес. Қазақстандағы, Ресейдегі, Норвегиядағы және Чилидегі ұлы авторлар туралы түсінік бірдей бола бермейді. Әр елдің өз туы, әнұраны және әдебиет кабинетінде өзіндік портреттер жиынтығы бар. Шартты түрде біртұтас әлем барған сайын күрделі сәйкестіктерге бөлінеді, әр адам өзін ерекше сипаттамалар жиынтығы арқылы анықтайды. Мысалы, әлеуметтік, гендерлік, нәсілдік және әрбір осындай сәйкестіктің өзіндік «маңызды кітаптар тізімі» бар. Біз феминистік және постколониялық әдебиеттің «алтын сөрелері» қалай қалыптасып жатқанын көреміз және «менің өміріме қатысы жоқ Толстойды не үшін оқуым керек» деген ұстаныммен бірдеңе жасау екіталай, мемлекет немесе мектептегі білім беру жүйесі бұл туралы не ойласа да, бүгінде әркімнің көркемдік туралы өз идеяларына сүйене отырып, авторитеттік тізім жасауға мүмкіндігі бар. «Ойынды өзгертуге» деген ұмтылыс неғұрлым конвенциялық әдебиеттанудың ішінде де бар. Мәселен, Ресейде 19 ғасырдың ортасындағы реализм (Компартия идеологтарының қолдауымен) 20 ғасырдың басындағы модернизмді жаппай қабылдау кезінде жойып жібергені анық, сонда да бұрмалануды түзету керек еді. Жалпы, өткеннің шартты түрде «төмен» әдебиетін аршып алу қызықты нәрсе. Қазіргі классиктер, Блумнің пікірінше, тек алдыңғылардың (жолашарлардың) ықпалын жеңіп қана қоймай, бәсекелестердің беделіне нұқсан келтіргені белгілі бола ма? Жалпы, егер жазушы ескерткішке айналса, оны тұғырынан құлатып та тастауға болады.

Бірақ содан кейін Блум алдымызға ең маңызды сауал тастады. Көпшілік сүйіп оқитын «маңызды кітаптардың» толық тізімі бар деген идея қайдан пайда болды? Қайта өрлеу дәуірінде бұл онша айқын болмаған шығар, бірақ қазір «Құдіретті комедия» триллиондаған массаға, ағындарға және жеделхат арналарына микросекундтық назар аудару үшін бәсекелес болғандықтан, бұл Құдайдың Күні (Көктегі Құдайдың жердегі адамзат тіршілігіне араласар күн) сияқты айқын болады. Канон адам деген азапты жанға бір өлім болғандықтан пайда болады және тиісінше әлемдегі бар нәрсені оқуға (танып білуге) уақыт жеткіліксіз. Кітап әлеміне арналған нұсқаулықтардың мұқабаларында олар «сіз өлмес бұрын оқуға арналған 100 кітап» деп жазады. Егер сіз керек емес сөреден қажетсіз кітапты алсаңыз, онда бар уақытыңыз зая кетті және оның орны толмайды. Сондықтан мәдениет адамның бытырап кетпеуіне және адамзат жасаған барлық маңызды нәрсені оқып үлгеруіне алдын ала қамқорлық жасады — бұл қазіргі авторлар үшін жағымсыз жаңалық (және жыл сайын жаңа кітаптар шыққанмен, жағдай жақсармайды), бірақ жалпы алғанда, бізге бөлінген уақыттың қоры аз, барлығына жеткіліксіз. Бірақ егер сіз Блумның ойына сүйенсеңіз, бұл тек тайм-менеджментте ғана емес: шартты түрде кез келген ұлы кітап өз уақытының қате түсінігін көрсетпейді, оқырманды өз өлімімен сөйлесуге үйретеді. Бұл — өмір туралы бір нәрсені түсінуге, өзіңізбен болуға, бір күні сіз өмір сүрмейтін сананың алдында тік тұруға мүмкіндік беретін дауыс. Ұлылар, олар өздерінің мәңгілік түнекке қарамастан бәріне ортақ тереңдігі мен төзімділігімен бөлісе алады. Тура айтылғандай, олар өзге әлемге саяхаттауға көмектеседі.