Бал арасы, анар, бейсана мұхиты

Кейбір өнертанушылар арасында Сальвадор Далидің қиялы әлсіз болғаны туралы пікір бар. Бұл тұжырымға Далидің ұлы сюрреалистік туындыларымен таныс адам таңғалуы кәміл, бірақ бұл пікірде шындықтың ұшқыны бары анық.

Қиялы бай адам көбіне шындыққа жабысып алуға бейім, оны есі дұрыс әлем мен тұрақтылықтың аралындай қабылдайды, себебі оның ойындағы қияли бейнелер әлемінде бәрі шексіз әрі түсініксіз. Мұндай адамға Дали сияқты Нью-Йорк көшелерінде құмырсқажегішпен бірге серуендеудің еш қажеті жоқ, себебі нағыз қияли адамды құмырсқажегішпен таңғалдыра алмайсың — ол ондайды үнемі өз ойында көріп жүреді... Ал тізгіннің арғы жағында бөтен құмырсқажегіштің болмауы — міне, бұл шынайы құрметке лайық...

Дали өзін қызық әдіспен ұйықтауға үйреткені белгілі: ол креслода отырып, қолына кілт ұстап, еденге металл табақ қоятын. Ұйқыға кетер сәтте бұлшық еттері босаңсып, қолындағы кілттер табаққа салдыр ете түсетін. Оқыс дыбыстан оянып кеткен суретші, түсінде көрген бейнелерін ұмытпай тұрып, бірден қағазға түсірген.

Бұл сондай-ақ, Дали қиялының белгілі бір дәрежедегі әлсіздігін көрсетеді деген оймен де үндеседі. Ол көзін жұмып, шындықты қатаң бақылауды сәл босатудың орнына, осындай күрделі әрекеттерге жүгінуге мәжбүр болған.

Тағы бір жанама дәлел ретінде Дали картиналарындағы символдардың ерекше мағыналық нақтылығын айтуға болады. Ешқандай белгісіздік, кездейсоқтық немесе екіұштылық жоқ — барлығы айқын, ойға қонымды, ашық және тік.

Мысалы, оның «Анарды айнала ұшқан араның әсерінен оянар алдындағы бір секундтық түс» атты картинасында әрбір бейне мұқият ойластырылып, өз орнында тұр.

Дали өз жұмысын былай түсіндіреді: «Мақсатым — Фрейдтің идеясына сүйеніп, күтпеген әсерден оятатын ұзақ әрі байланысқан түсті бейнелеу еді. Мысалы, ұйықтап жатқан адамның мойнына иненің түсуі оны оятып қана қоймай, ұзақ түс боп енеді, сол түстің соңында басыңның гильотинде жатқанын көресің. «Дәл сол сияқты, бұл суретте араның ызыңы Галаны оятуға себеп болатын шағу әрекетін көрсетеді».

«Картинада Галаны оятатын араның «шағуы» шектен тыс үлкейтіліп, мылтықтың штыгы, жолбарыстың азулары немесе алып теңіз алабұғасының тікенегі секілді бейнеленген. Бұл бейнелер алдағы азапты білдіріп қана қоймайды, мұның фрейдистік тұрғыда анық эротикалық астарлы мәні де бар».

Гала — Далидің жұбайы Елена Гомберг-Дьяконова, картинада «бейсана мұхиты» (психоанализ термині) бетінде ұйықтап жатыр. Оның жанында кішкентай анар мен бал арасы су бетінде қалықтап тұр. Екі объект те көне гректердегі өлім құдайы Персефонаға тән символдар. «Персефона арасы» деп оның культінің абыз әйелдерін атаған, ал анар, мифке сәйкес, жас құдай-ананың жұбайы — өлілер әлеміне мәңгі байлануына себеп болған тағам саналған. Сондай-ақ, картинадағы арқасына обелиск арқалаған піл Персефонамен байланысты, ол — Бернинидің Римдегі әйгілі композициясына жасалған сілтеме.

Пілдің үстіне орнатылған обелиск — біздің дәуіріміздің басында Римге әкелінген, 17 ғасырдағы қазба жұмыстары кезінде табылған ежелгі мысырлық обелиск. Тарихшылардың айтуынша, бұл обелиск ежелгі Римдегі Исида ғибадатханасына арнап әкелінген, сол себепті оны кейде «Исида обелискі» деп атайды. Мұнда римдіктер Исиданы Персефонамен сәйкестендіргенін еске түсіруге болады, себебі екі құдай да өлілер патшалығының билеушісі ретінде саналған.

Осылайша Дали «ұйқы дегенің — бұл кіші өлім» деген идеяны өте мұқият жеткізген. Сонымен қатар пілдің арқасындағы обелиск бейнесін Бернини 15 ғасырдағы магиялық-оккульттік трактаттан алған. Трактатта басты кейіпкер пілдің обелискпен жүріп келе жатқанын көреді. Бұл трактаттың атауы өте ұзақ: «Трактаттың толық атауы: «Полифилдің түсіндегі махаббат шайқасы, онда адамның барлық ісі тек ұйқы ғана деп көрсетіледі, сондай-ақ басқа да көптеген маңызды тақырыптар талқыланады». Әдетте, бұл атауды қысқаша «Полифилдің гипнэротомахиясы» деп атайды.

Кейбір сарапшылар Бернинидің пілі Рим папаларының билігінің символының бірі болғанын айтады (олардың бірі VII Александр, мүсіншіден осы монументті салуды сұраған). Сондықтан пілдің жарты аспанды жауып тұрған гротеск бейнесі тіпті адамның бейсанасын да нағыз жан құштарлықтарына діни бақылаудың қысымын білдіреді. Пілдің үстіндегі көк пен алтын түсті жабыны да христиандыққа ишара жасайды, өйткені бұл түстердің үйлесімі христиандықтың символдарының бірі ретінде саналады.

Осылайша қиялдың осындай нақтылығы мен қисыны оның шынайылығы туралы күмән тудыруы мүмкін. Бірақ Дали үшін бұл маңызды емес — оның картиналары бірнеше буын көрерменнің қиялын шексіз шабыттандырып келеді.