ҚАЗАҚ КИНОСЫНДА КЕҢ ТАНЫЛҒАН 50 ФИЛЬМ

«Тренинг личностного роста» (2018)

Режиссері: Фархат Шарипов

Саяқ жүріп, салауатты өмір салтын ұстанатын кеңсе қызметкері — Қанат (Дулыға Ақмолда) Альцгеймер дертіне шалдыққан анасымен бірге тұрады. Ол банкте жұмыс істейді (банкротқа ұшырайды), аналитикалық жобаларды жүргізеді, жұмысқа киер киімі де жұпыны. Үйінде көрпесінің астына тығылып маструбация жасайтыны да бар, персоналды басқару ісіне меңгертетін тренингке қатысады. Күндердің күнінде студенттік шақтағы курстасы, кезінде жұрттың бәрі портретімді салдырсам деп армандаған суретші, бүгінде мықты қаржыгер Даниярдың (Ержан Түсіпов) Астанадан Алматыға көшіп келіп, Қанаттың өмірі күрт өзгереді. Сауық іздеген кештердің бірінде Қанатты қыздармен бірге саунаға сүйреп апарады, артынша қыздардың біреуі ізім-қайым жоғалып кетеді. Сол кезде Данияр бұл жайтқа жезөкшелер жиі-жиі жоғалып кете береді деп түсіндіріп, бәрі де беймарал күйде жүргендей еді...

Қазіргі қазақ киносы тарихындағы ең үздік фильмдердің бірі — қызының қаза тапқанын естіп, қайғыдан қан жұтқан шешесінің зарлы айқайынан басталады. Әрі қарай — Дулыға Ақмолда мен Ержан Түсіповтың ғажайып актерлік дуэтінің асқан шеберлігі арқылы, әуелгі зарды сабырға келтіріп, жанайқайды жұбатқандай әдемі әсерге бөлейді.

Түсіпов бұл фильмде Хавьер Бардемнен кем түспес (тіпті түр-әлпетінде де ұқсастық бар), таңғаларлық шынайы, бұрынғы самбист, караокеге барып, «Есть только миг» әнін айтқанды ұнататын және қатыгез жыныстық қатынасқа үйір кейіпкерді шебер сомдады («...мен оны жұлқып қаламын, ал ол қыз балқып барады») .

Мұнда «Бақыт» я болмаса «Отвергнутые» дегідей жан шошырлық қатыгез көріністер жоқ. Бұл фильм таптаурын түсініктерден ада, мұнда зұлымдықтың жағымды ерігіштігі көрсетіледі. Зұлымдық барлық жерде өмір сүреді: ол тіпті «бауырым» деген сөздің тасасында, достық үшін көтерілген, арақ құйылған пластик шыныаяқтардың түбінде, лексусті арман еткен қыздың ойында, Розыбакиев көшесіндегі сулы қардың астында... Қарапайым адам үлкен конформиске айналады және зұлымдықтан өз үлесін алып үлгереді. Бұл, шын мәнінде, «Тұлғалық даму тренингі» деп аталады.

«Разлучница» (1991)

Режиссері: Әмір Қаракұлов

Әділ (Әділ Түркменбаев) есімді бозбала ағасы Рүстемнің (Рүстем Түркменбаев) үйге алып келген Дальмира (Дана Қайырбекова) деген көңілдесіне ғашық болып қалады. Үшеуі түрме секілді күңгірт пәтерде күн кешеді, сөйлеседі, шәй ішеді... Ал ақырында жастықтың астында тұншыққан қыздың бөріше ұлып жылаған үні мен терезден көрінген қардың баяу жауған көрінісімен бітеді. Ағайындылар арасында әуелгідей бауырластық орнайды.

Төрт қабырға, үш адам, екі ағайынды, жалғыз шешім, өлі көңіл күй... Бұл — Әмір Қарақұловтың алғашқы фильмінің элегиялық арифметикасы, ол — Борхестің «Жауыз» әңгімесінің негізінде жасалған еркін экранизациясы. Мүмкін, үш адам арасында адасқан махаббат туралы фильмдер ішіндегі ең бір сызбалы әрі тақуалық фильм. Бір сөзбен айтқанда, аскетизм. Бұл картинада минимализм шегіне жетуге қалған. Біз тек екі теңгелік монетаны, жалғыз пияз және кадрда аз уақытқа көрінетін қабырғаға ілінген The Beatles плакаты және don't worry, be happy әні, көшедегі төбелескен адамдардың дауыстары...

Бұл құдайсыз Киелі кітаптың бір түрі, мысалы, онда мынадай диалог бар:

– Не үшін?

– Жай әншейін.

«Разлучница» — Венеция кинофестивалінде көрсетілген алғашқы қазақ картинасы. Ол әлемдік кино контекстіне сай болды. Мәселен, ағайындылар сіріңке қорабымен ойнап отырған тұсы Трюффоның «Жюль мен Джиміндегі» тікелей дәйексөз, ал бассейндегі судың астында дем алмай тұратын кадр — бұл, әрине, Люк Бессонның «Көк тұңғиығын» еске салады. Айтпақшы, бассейн бұл — қазақ киносының жаңа толқыны үшін маңызды кеңістік, оның «Инеде» де, «Влюбленная рыбка» көрініс табуы кездейсоқ емес. Алайда «Разлучницада» мұндай алыс-берістен бөлек, басқа да белгілер де кездеседі. Мысалы, кейіпкерлер паром дөңгелегінде тұрып қалған көрініс сегіз жылдан кейін Харуки Муракамидің «Менің сүйікті серігім» (Мой любимый спутник) романында сипатталды.

«Жаным, ты не поверишь!»

Режиссері: Ернар Нұрғалиев

Әртүрлі деңгедегі жетілмей қалған үш жолдас (Данияр Алшинов, Ерлан Примбетов және Азамат Маркленов) резеңкеден жасалған секс-қуыршақтарға толы көлікпен балық аулауға шығады (осы кезде олардың бірін үйде айы-күні мұң болған, күдігі жоғары жүкті әйелі күтіп отыр еді). Әрі қарай, сенсеңіз, өте күлкілі болады.

«Қуаныш, ештеңеге қарамайды» деген поэтикалық ұғым бар. Ал бұл фильм дәл осындай элементтерден құралғанға ұқсайды.

«Жаным, ты не поверишь!» — мұнда енді қара юмор жоқ, бірақ қара умора бар. Тәуелсіз artdealersmovie кинокомпаниясының КВН-слешерінің бір түрі. Бір жағынан, Оңтүстік Кореяның үрейлі және абсурдтық триллерлерінің күңгірт стилі мен асқан жабайылықпен төгілген қан мен зәрді деталь қылған треш-шапито, екінші жағынан, «Қара мысық, ақ мысық» фильміндегі Эмир Кустурицаға тән ноталар бар, мұны әсіресе кейіпкерлердің бірінің үнемі естен танып қалатын көріністерінен аңғарамыз, үшіншіден, мұнда да «Бригада» сериалындағыдай актуал шындықтар көрініс табады. Бұл фильмде Данияр Алшиновтың комиктік қыры шебер ашылғанын ерекше айта кеткен жөн. (Оны «Голиаф» немесе «Қап-қара адам» фильмдері арқылы танығандар үшін тосын жағдай болар). Алайда мұндай күтпеген құбылыстар әдетте жергілікті кинорежиссерлерге тән, егер титрға қарауды білмесеңіз, мысалы, «Тараз» драмасы мен «Келинка Сабина» комедиясын бір адамның қолынан шыққан туынды деп әсте ойламайсыз.

Егер бұл фильмге балама ұран қажет болса, онда ең ақылға қонымдысы «Қазір мен әкімшілікте балықтың қалай ауланатынын көрсетемін» деген сөйлемді қолдану болар, сірә.

«Воздушный поцелуй» (1991)

Режиссері: Абай Қарпықов

17 жасар керім сұлу кербез медбике Настя (эстондық актриса Катри Хорма) жол апатына ұшырап, ауруханға түскен мотошабандозға ғашық болып қалады. Ал одан бөлек қыздың болашақ күйеуі және дәрежесін асыра пайдаланатын әділетсіз бас дәрігер (Олег Рудюк), аурухана жылыжайында жүретін құмарпаз романтик Коля (Константин Роднин) және номенклатура арасында тағы бірнеше нәпсіқұмар үміткерлер бар (Валентин Никулин).

Бұл қазақ кинематографы тарихындағы ең эротикалық фильм десек қателеспеспіз. Фильм «Жыныстық гормондар жыныс мүшелерінің дамуы мен қызметін реттейді» деген сөздермен басталады. Ал «XXL студиясы ұсынады» деп басталысымен-ақ қанық көк түсті фондағы бастапқы титр мінсіз қатал көрінеді.

Егер «Влюбленная рыбкада» Қарпықов кеңестік қайта құру киносының көңіл күйін тамаша жеткізген болса, онда «Воздушный поцелуй» бұрынғы 90-жылдардағы қызықты треш-мираждар мен қол жетімді маскультты түсіреді. Кербез кейіпкер нимфоманиялық қысқа етек, кеудесі ашық халатпен жұмысқа барады, қалтасында ішкиімдерін салып алып, қызыл етік пен ақ қалпақ киеді, Шекспирдің 116-сонетінен махаббаттың сарқылу мен тозудан ада екенін айтатын үзінділерін оқиды және іс арасында қолына оқтаулы мылтық алып, өзінің екі бұтының ортасына қарай апаратын кадрлар да бар. Сондай-ақ оның бір қорап кәмпит пен шоколад жегендегі ерніндегі жұғындыны қан сияқты етіп ірі планмен түсіреді, (айтпақшы, Қарпықовтың «Влюбленная рыбкасында» 300 грамм кәмпит болған). Абай Қарпықов мұндай лирикалық рөлдерді тігісін жатқызып, шебер көрсетеді және оның «Фара» фильмінде Кристина Орбакайте ойнады.

Пирсте басталып, жағажайда аяқталатын кез келген кино сияқты, «Воздушный поцелуй» Катри Хормның ғажайып түр-тұлғасына түсірілген, қайталанбас, бір жарқ еткен фильм және сонысымен құнды. Аталмыш актриса содан бері дәл бұлай таспалардан көрінбеді.

«Тақиялы періште» (1968)

Режиссері: Шәкен Айманов

Қамқор ана (Әмина Өмірзақова) өзінің жасы біразға келген ұлы Тайлаққа (Әлімғазы Рейнбеков) қалыңдық іздейді. Ол (Тайлақ) алпамса денелі, періште мінезді, кең пейілді жан география пәнінің мұғалімі болып жұмыс істейді, қайда барса да, басынан тақиясын тастамайды. Гір тасын көтерумен айналысады. Жалпы өзінің бойдақтығына аса алаңдамайды. Ұлына үміткер таңдау барысында анасының да жеке өмірі, өткен шағы қозғалады және бұл кедергі болады. Фильмнің соңы қос үйлену тойымен тәмамдалады.

Бұл шебер музыкалық ром-ком (КСРО мейрамханаларында танымал «Қайда барасың, Одиссей?» нөмірі осыдан шыққан) өзінің иірімдерімен және опералық арияларымен 60-жылдардағы италиялық эротикалық комедиялармен сәл ғана үндеседі, бірақ әрине, шомылуға арналған костюм киіп билегеннен басқа эротика жоқ бұл фильмде. Оның орнына, сол кездегі Алматыдағы шаһар аттас жаңадан салынған қонақ үй, субұрқақтар, сыра дүңгіршектері, ашық жағалы көйлек киген қызметшілер, ГАТОБ ғимаратына қарама-қарсы анықтамалық бюролары және Ғалам көлеміндегі футбол алаңдары… Міне, осылардың бәрі — фильмдегі қастерлі дүниелер. «Неліктен Швейцария? Бұл — Қазақстан. Өзіңнің көркем Республикаң», – дейді фильмде, басты кейіпкердің мамандығын географ қылуы да тегін емес.

Гайдаев эстетикасымен байланысы бөлек әңгімеге жүк боларлық дүние.

Айта кетерлік жайт, «Тақиялы періште» мен «Бриллиантовая рука» фильмінің титрларында Зацепиннің әйгілі әні ойнайды. Драматургиялық шешімдері мен позициялары да төркіндес. (Атап айтқанда, купальник киген қыздардың сән көрсетілімі, сондай-ақ «Атлантика» қонақ үйінде Никулин мен Светличнаяның сәтсіз азғыру көрінісі бар), ең қызығы — Анатолий Папанов «Бриллиантовая рука» фильмінде, ал Юрий Саранцев «Тақиялы періштеде» әлдебір себептермен екеуі де «Я встретил вас!» әнін шырқайды.

Әрине, бұл ретте кім кімді шабыттандырғанын дөп басып айту қиын, өйткені «Бриллиантовая рука» 1968 жылдың сәуірі мен қарашасы аралығында түсірілген, ал «Тақиялы періште» де сол жылы прокатқа шықты.

«Влюбленная рыбка» (1989)

Режиссері: Абай Қарпықов

Ыза қысқан бұзақы Жәкен (сәулетші Бөпеш Жандаев) желп-желп еткен сұр пәлтесін киіп алып, әйтеуір бірдеңемен айналысайын деп, транзистор мен сиырын сатып, ауылдан Алматыға Даос (Абай Қарпықов) деген үлкен ағасына барады. Алматыға барар жолда өткен-кеткен көліктерді тоқтатып, біреуін еріккеннен, біреуін әдейілеп қорқытып, тапаншасымен қоқан-лоққы көрсетеді. Тоқтаған «Волга» көлігінің ішінде Фантик деген лақап аты бар, бандиттік жолда жүрген министр Сәбит (Сатай Диқамбаев) және оның сұлу жары Надия (Галина Шетенова) болды. Әйелі бала кезден қалқанқұлақ екен. Осы төңіректе авантюрист пен аферистің қақтығысы басталады.

Годар орнатқан постулат бойынша киноға екі нәрсе ғана қажет, олар: қыз бен тапанша. Бұл осынау жаңа толқынның классигі Абай Қарпықовтың фильмінде керемет көрініс тапты. Тек қыз — бөтен, тапанша — мазақы. Иллюзиялық ойын өмірінің қақтығысуы (кейіпкердің басқа біреудің жигулиін ұрлауы немесе ақ костюм киген мажорды тонауы сияқты қылмыстың әрекеттері күлкілі болып көрінеді), шындықтан адалану арқылы (сыраханадағы нокаут) ауыл мен қаланың әдеттегі кереғарлығынан асып түседі, бұл — режиссердің өзі бостандықтың алдын ала анықталуы деп атаған нәрсе. Бұл кино әлемдік контекске дәйексөздер мен кейде болжамдар деңгейінде жазылған. «Влюбленная рыбка» фильмінде The Platters-тің «Он алты тонна» әні шырқалады. Мұнда америкалық поп-класссиканың қолданылуы, шығыстың Вонг Кар-вай әлеміне көркем сілтеме жасайды. Бұған қоса құпиялы сұлу Надияның Перова көшесінде түні бойғы серуені «Чункингский эксперсс» фильмін еріксіз еске түсіреді.

Мұнда көп нәрсе әдетте қайта құру киносының оғаш логикасынан туындайды («Утоли мои печали» немесе «Смиренное кладбище» сияқты фильмдерді қараңыз), әрине, Қарпықов өзінің ұстазы Сергей Соловьевке де «арқа сүйеген». Махаббат сюжеті «Ассуға» аздап ұқсайды, тіпті сол фильмдегі Бананан мен Аликаның бірге түскен суреттері секілді «фото-айғақтар» да бар, сонымен қатар эксцентристік афроамерикалық кейіпкер де сөзімізге дәлел болады.

Жәкен ақыры басына тұрақ таппады, айлада еркіндігі өз иелігінде қалды. Тұрлаусыз ғашығы қойған мынандай риторикалық сұрақ Жәкеннің жадында жатталды: «Мен сүйгеннің бәрі қайда жоғалып кетеді осы, сен соны білетін бе едің?»

«Атамекен» (1966)

Режиссері: Шәкен Айманов

Соғыстан кейінгі алғашқы жазда мұсылман қария (Елубай Өмірзақов) «Ленинград — Қазақстанға!» деген ұран жазылған пойызға отырып ұлының топырағын алып келуге аттанады. Жанында немересі Баян (Мұрат Ахмадиев) бар, ол Мәскеуде тек қана балмұздақ беретін арнайы асханалар бар дегенге иланады. Атасы ұлының мәйітін ауыл мазарына қою үшін күмбез орнатқан. Бірақ жолда атасы немересімен сөйлескенде жан күйі әбіргерге түседі, өмір дегенің пойыздың ерсілі-қозғала жүрген жолынан да кеңірек әрі тереңірек екенін түсіндіреді.

Қазақ киносы үшін Олжас Сүлейменовтың сценарийі бойынша түсірілген «Атамекен» шедеврі жапон киносының алтын қорындағы Ясуджиро Озудың «Токио аңыздарымен» (1953) парапар.

«Токио аңыздары» сияқты, бұл да жол жөніндегі фильм. Пойыз, рельстер, жол — қазақ киносының негізгі мотиві, бұған көптеген мысалдар келтіруге болады. «Ине» теміржол фонындағы титрімен басталады. Серік Апрымовтың «Ағайынды үшеуінде» балалар паравозбен сапарға аттанады. Ермек Шынарбаевтың «Менің әпкем Люсиінде» ит ілестірген бала кішкентайынан бірге өскен құрбысына қарай күн сәулесі төгілген теміржол бойымен жүгіретін көрініс бар. Дарежан Өмірбаевтың «Шұға» фильмі толығымен «Анна Каренинаның» негізінде түсірілді және оқиға тиісінше Алматы вокзалынан басталады. Әділхан Ержановтың «Әлемнің бұла енжарлығы» кейіпкерлер бір-бірімен теміржол бойындағы үйде танысады және мұнда 1929 жылы «Алматыға алғашқы пойыздың келуі» фильмі түсірілді.

«Атамекендегі» жол — бұл бастау, өлімді еңсеру. Кейіпкерлер жерлеу рәсіміне барады, олардың археолог серігі өзімен бірге адамның бас сүйегін алып жүреді, ал пойыз оба жайлаған жерлермен өтеді. Бала финалда қабір басына келіп, ежелгі ата-баба жоралғыларын жасайды. Жолдар қай жаққа бағыт алса да, түбінде атамекенге, өз жеріңе келіп тұйықталарын түсінеді.

«Көгершін қоңырауы» (1993)

Режиссері: Әмір Қарақұлов

Төбесінен су кеткен жұпыны үйде қыз (Эльмира Махмұтова) бен жігіт (Шыңғыс Ноғайбаев) күн кешеді. Жігіт болса қабырғаны кетпенмен ұрып теседі, қыз болса төбеден тамшыларған суды ыдысқа жинап жүреді, екеуі жер бетіндегі соңғы тұрғындар ұқсап түн ішінде от жағып, жанында отырады. Қоршаған ортаның олар үшін түк қызығы жоқ. «Мюзиколаның» әні... көше төбелестері... Оларға бір-бірінен өзге тірлік жоқ. Қолдарында асыраған көгершін бар... Махаббат бар... Осындай бұйығы, оқшау тіршілік идиллиясы перзентханада қыздың өлімімен аяқталады. Ол өзі оны бос зиратқа жерлейді, оны тіріге балап, ескі әдеті бойынша шәй қайнатып беріп, сөйлесіп, сырласып жүре береді және бірте-бірте ақыл-есі кеміп, көшеде кез келгенмен төбелесіп, түрмеге түседі.

«Разлучница» фильмі сияқты бұл да экранизация. Бұл жолы Фолкнердің «Қара арлекинадасын» таңдапты. Режиссер өз сөзінде былай деді: «Шығарма басқаша аяқталады. Онда алпамса денелі зәңгі әйелі қаза тапқан соң шіркеудің алып қоңырауына барып асылып қалады. Ал менің оны көрсететін мүмкіндігім болмады. Шіркеу де жоқ, қоңырау да жоқ дегендей. Сол себепті өзімше ойлап тапқаным: ақыл-есінен адасып, жігіттің көгершіндерді қуып жүруі. Бірақ енді Фолкнердікінен әлсіздеу болғаны рас».

Мүмкін, финал Фолкнердің шығармасына қарағандай әлсіз болған шығар, бірақ мылқау түрде махаббат оқиғасын ұзақ баяндауда Қарақұловқа тең келері жоқ. Тірлішіктен тысқары кету — автор поэтикасының ерекшелігі. Ол мұны «Разлучница», «Жылама» секілді туындыларында көрініс тапты.

Эльмира Махмұтова осы рөлімен Қарақұловтармен шығармашылыққа бірге келген замандасы — Хэла Хартлиді, Элина Ловенсонді еске түсіреді.

Әлдебір италиялық рецензияда былай делінген: «картина Таорминде өткен кинофестивальдің екі гран-приінің бірін жеңіп алды. Бірақ оның касса жинау мүмкіндігі күмәнді». Иә, фильм шықты, алайда сол кездегі қазылар алқасының төрағасы Квентин Тарантино болғанын да айта кеткен жөн.

«Тоғысу» («Перекресток») (1963)

Режиссері: Шәкен Айманов

Ажырасқан дәрігер ару Ғалия (Фарида Шарипова) машинаның ақауына қарамастан шұғыл шақыруға шығуды талап етеді. Ол науқасты құтқарып қалады, бірақ қайтар жолда жедел жәрдем жүргізушісі, бірінші дәрежелі жүргізуші Медведев (Леонид Чубаров), жүйелердің істен шығуына байланысты мас жаяу жүргіншіні қағып кетеді де, әлгі адам қаза табады. Жүргізушіге шартты мерзім беріледі, бірақ Ғалия бұл үкімге де ызасы келеді, оның үстіне, сот оның сүйіктісі еді.

Бұл КСРО-ға тән 60-жылдардағы процедуралық драманың классикалық үлгісі. Оны «Человек который сомневается» немесе «Обвиняются в убийстве» сияқты фильмдермен қатар қоюға болады.

Сюжет жала жабу жайлы. Заң мен ар-ожданның парадоксалды арақатынасы туралы және дұрыс іс-әрекет негізінен құқық бұзушылық болуы мүмкін бе деген этикалық пікірталасқа негізделген (мұнда Айманов — ең атақты ғана емес, сонымен қатар кеңестік Қазақстанның түрлі жанрды қамтыған режиссері, «Берегись автомобиля!» мәселесін түртіп өтеді).

Бірақ ең қызығы — қоғамның жасырын матриархалдық билігін көрсету. «Тоғысудың» кейіпкері үстем және жанжалды адам ретінде, тіпті Гонконг ақсүйектеріне ұқсайды. Ол қызын жалғыз өзі тәрбиелейді, одан шынайы әкесінің атын жасырады — ішкіш және декадент (Владимир Сошальскийдің керемет рөлі), «Адамға деген сенім кез келген дін сияқты — жалған» секілді сөздер сенімді әлсіретеді. Шындығында, оның жол жүру туралы шешімі нәтижесінде адам өліміне әкеп соқтырды.

«Тоғысуда» түрлі лауазымы бар ер адамдар көрініс табады. Олар, әрине, көлік жүргізе алады, бала таптыра алады немесе сотқа төрағалық ете алады, бірақ өмірдің негізгі қиылыстарындағы шешімді әйел арқылы ғана реттейді.

Ғалия сот процесінде судья Ескендірмен тікелей дауласады (Асанәлі Әшімов), кейіннен чекист Чадяров туралы трилогияның жұлдызы, (осы тізімдегі «Транссібір экспресін» қараңыз), яғни сотқа жыныстық қысым жасайды. Кісі қағып кеткен жүргізушінің әйелі оның құрбанының жесіріне ақырын ғана келеді де, бірден тіл табысып тамырын басады. Шын мәнінде, бітіспес судьяның өзі ақыры өзінің қатал қалыңдығына тағзым етуге мәжбүр болады.

Жалпы, бұл фильмдегі кішкентай қыз айтқандай, «анамдікі қашан да дұрыс».

«Азғын үштіктің азабы» (Место на серой треуголке) (1993)

Режиссері: Ермек Шынарбаев

Тоқсаныншы жылдардың басында аты аталмаған жас нигилист (Әділхан Есенболатов) қаланы аралап, пьесалар жазады, ақымақтық қылады, сылқым қыздармен селсоқ қарым-қатынас жасап, сауық құрады. Сөйтіп жүрген қыздардың бірі оны теуіп қалып, артынша одан кешірім сұрайды. Ол «Ақырғы демдегі» Белмондо сияқты төсекте жатып алып, өмір батылдықты қажет етеді деп айқайлап, Мария Калласты «Самоцветов» пен «Бам вальсін» кезек-кезек қойып тыңдайды.

Локарно фестивалінде «Алтын барысты» жеңіп алған фильм әлемдік кинематографиядағы ұзақ көріністердің бірі боларлық (егер ең ұзақ болмаса) көріністен басталады. «Мен ештеңеден қуаныш көрмеймін», – деп мәлімдейді кейіпкер, бірақ фильмнің өзінде, оның анедониялық көзқарастарына қарамастан, керісінше, көптеген жеңілдік пен қуаныш бар. Бұл «Мен Алматыда алшаң басамын» тақырыбындағы экзистенциалды вариация, бірақ шығыстың салмақтылығымен айтылады. Сізге қай жер жақсы, Алматыда немесе Нью-Йоркте?» олар мұнда сенімді түрде жауап береді: «Алматыда, әрине. Мұнда жайлы».

Фильм мәдени тұспалдарға толы, оған Роджер Витрактан эпиграф жіберілді, кейіпкерлер теледидардан «Май немесе Содомның 120 күнін» қарайды (92 жылы Алматыда қандай бағдарлама көрсетілгені қызық па?), Мишиманы талқылап, Ницшенің «Көңілді ғылымын» өмірдің өзі құндылық, ал оның нәтижесі тек тегін бағдарлама екендігі туралы келтіреді. Бұл центенция Шынарбаевтың фильміне де қатысты, онда тікелей киноның кереметінен басқа ештеңе болмайды.

«Оның уақыты келеді» (1957)

Режиссері: Мәжит Бегалин

Кадрдан тыс дауыстан фильм Шоқан Уәлихановтың (Нұрмұхан Жантөрин) өмірі мен тынымсыз саяхаттары туралы екенін білеміз. Шынында да 29 жасында қайтыс болған ғалым-этнограф, ұлы ағартушы, «Манас» эпосын таныстырушы Уәлиханов ең алдымен мұнда қаңғыбас болып көрінеді және атауынан көрініп тұрғандай, бүгіннен гөрі болашақтың елшісі ретінде бейнеледі. Туған даладан басқа еш жерде ол өзін толыққанды адам ретінде сезінбейді. Оған Ресей Армиясы офицерінің формасын киіп жүру де, Қашқарияға сапар шегу кезінде саудагердің киімін кию ыңғайсыз болды. Санкт-Петербургтің зайырлы ханымдары оған «азиялық» көрсеқызарлық көрсетеді. Шоқан әкесімен, Достоевскиймен, екінші Александрмен және ақырында өз-өзімен ішкі қақтығысқа түседі.

Бұл барлық болжамды конвенциялар мен шектеулері бар классикалық кеңестік биопик, бірақ бұл фильм әлі көрерменге қызық. Біріншіден, қойылымның сапасына байланысты: шебер актерлік ойын, шебер режиссура, атап айтқанда, Кирилл Лавров кішкентай рөлде (мысалы, режиссер Сергей Герасимов бұл фильмдегі орыс актерлері қазақ актерлеріндей баурай алмады деп айтқан).

Екіншіден, түсінікті саяси ангаждыққа қарамастан, мұнда даулы тарихи мәселелер, атап айтқанда, отаршылдық асыл тұқымды отбасылардан шыққан жергілікті элиталарға өте пайдалы болды деген идея айқын айтылады (бұл туралы антрополог Сергей Абашиннің «Кеңестік кишлак — отаршылдық пен модернизация арасында» кітабында көп айтылады. Бір вице-министр фильмде айтқандай, «Ұлым, мен қазір орыс формасын киіп жүрмін, ол маған түйедегі бурдюк сияқты ілінсін, бірақ маған бұл киім ыңғайлы, мен оны шешкім келмейді».

Уәлиханов қоршауда қалды — бір жағынан патша императорлары, екінші жағынан сатқын ұлтшылдар, үшіншіден, екіжүзді ағылшындар. Тіпті Уәлиханов әскери жорығына іргелес жатқан шартты прогрессивті орыс офицерлері отаршылдар болып шығады. «Өркениет үшін жорық» деп аталатын Орта Азия ресурстарын игеруге және бейбіт тұрғындарды жоюға дейін азаяды.

1984 жылы Асанәлі Әшімов Уәлиханов туралы «Шоқан Уәлиханов» деп аталатын тағы бір фильм түсіреді — өзінше қызықты, бірақ Бегалин шедеврінің көлеңкесінде қалған.

«Торо» (1986)

Режиссері: Талғат Теменов

Торо балақай (Айқын Қалықов) ауылда өгей әкесімен бірге тұрады (Болот Бейшеналиев), күнде таяқ жеуден көз ашпайды. Торо көрші балалармен бірге ақшаға футбол ойнайды. Бір күні команда ойын үшін ақша ұрлауды талап етеді. Бала пенальти алады, оның командасы жеңеді, бірақ енді өгей әкесі қайтып келгенге дейін кереуеттің астындағы чемоданға ақшаны қайта орнына қою керек.

Осы бір шағын әрі қарапайым қысқаметражды миниатюрада қазақ киносының болашағының негізгі болар мотивтері бар: балалық шақ, зорлық-зомбылық, немқұрайлы табиғат, ойын салты, жеңіс салтанаты, ақша, жалғыздық, алалық, тіпті классикалық музыка да бар. Мысалы, Ермек Шынарбаевтың Мария Каллас әндерін ойнатса, мұнда Бизе операсы шарықтайды. Әр адамның жалғыздығы оның өзіне ғана тән өткен өмірі жоқтығымен ерекшеленеді, ол осында және қазір кадрда тұрады, ол туралы басқа ештеңе білудің қажеті жоқ.

Қазақ киносының жаңа толқынының көптеген өкілдері сияқты, Талғат Теменов те С. А. Соловьев шеберханасының түлегі. Кейіннен ол, атап айтқанда, басты рөлдердің бірінде Нонна Мордюковамен бірге 1986 жылғы желтоқсандағы оқиғалар туралы көрнекті «Қызғышқұс» (1991) фильмін түсіреді.

«Ақ шаңқан таулар» (1973)

Режиссерлері: Виктор Пусурманов, Асхат Ашрапов

Үнемі «Адалдық қуанышты алмастырды» деген сөзді мақалы қылып алған қыңыр зейнеткер және майдангер Мырғазали (Нұрмұқан Жанторин) әйеліне де және қалаға кеткен қызына да (Наталья Оринбасарова) аса бір қамқор болмайды. Жалпы, жан баласына аяушылықпен қарағанды ұнатпайды. Оның жалғыз алданышы — түйесі. Ол оны ауылда табынға қосудан бас тартады, көршілері қанша қаузап көрсе де, көнбеді... Түйе сүт беруі үшін көзінің тамырын кесу де керек болған кездер болды. Мырғазали ауруханаға түскен кезде, түйеге операция жасалады. Вивисекция нәтижесінде түйе соқыр болып қалады, ал ақырында Арабияның Ұлы Лоуренс есімді қариясы оны жаңа туған түйемен үй жағына қарай, ақ шаңқан тауларға қарай соқыр түйесін жетектеп қайтады.

Бұл фильм пирсинг, ерекше әрі мистикалық сарынға негізделген. Жалпы, кеңес киносындағы түйелер бұрын, әдетте, күлкілі және циркке жақын функцияда пайда болды — «Жолы болған мырзаларда» (1971) немесе «Алтын бұзауда» (1968) шөл кемесіне мінген Юра-Бендерден түкіруді еске түсіру. Өз кезегінде, КСРО-да жануарлар қатысқан көзге жас үйіртер фильмдер толқыны кейінірек болады, «Белый Бим Черное ухо» (1977) немесе «Аққуды атпа» (1980) әлі шыққан жоқ. Осы тұрғыдан алғанда Пусурманов киносын кинодағы лирикалық анимизмнің маңызды кезеңдерінің бірі деп санауға болады.

Түйені соқыр күйінде союға апарған жеріндегі айтылған зар фильмдегі жануар мен адамның тотемдік байланысының шыңы болмақ. Жалпы, фильмде көптеген шығыс елдері үшін аза тұту символикасы ретінде ақ түстер шебер ойнатылады. Бұл, атап айтқанда, Роберт Рождественскийдің «Бояулар туралы Балладамен» бекітілген. «Ақ шаңқан таулар» экранынан тыс Иннокентий Смоктуновскийдің дауысы естіледі. Он жылдан кейін Ермек Шынарбаев оны тағы да «Қазақфильмге» «Менің әпкем — Люся» (1985) лентасын дыбыстауға шақырады. Бірақ ең таңғаларлығы, 73 жылы Мәскеуде түйенің ақ тауларға қарай желіп бара жатқанын, кеңес еврейлерінің Израильге жаппай эмиграциясының белгісі деп білді де, фильмді тартпаға тастады.

«Мәншүк туралы дастан» (1969)

Режиссері: Мәжит Бегалин

Фильмде жиырма жасар алматылық пулеметші аға сержант Мәншүк Мәметованың (Наталья Оринбасарова) майдан шебіндегі соңғы күні бейнеленген. Оған скаут-балагур лейтенанты Ежов (Никита Михалков) қамқорлық көрсеткісі келеді (қолында әйелдер сағаты бар). Әскери шындық оның бейбіт өмір туралы естеліктерімен, қазақша әндерімен және өзіне-өзі қол жұмсау туралы көріністерімен ұштасады.

Біріншіден, бұл жерде соғыс өте адал және түсініксіз бейнеленген — взвод солдаттары адамдарды босқа қиратып, жауынгерлер басшылықты қарғап, тіпті жарқын ерліктерді күнделікті өмірде жойып жіберетін процесс ретінде көрсетілген.

Екіншіден, бұл жерде қыз-сержанттың таза гендерлік катаклизмі сипатталған (бұл жағдайда «сержант» феминитиві орынды болады) соғыста және дұшпандық ерлер ортасында. Жауынгерлер оны «қыли» деп мазақтайды және оны «қарғыс атқан қыз» деп атайды, ал командирлер Мәншүкті соғысқа не әкелгені туралы — «әйелді басуға деген ұмтылыс» немесе, керісінше, «бұл аналыққа деген құштарлық» туралы байыппен ұзақ уақыт бойы дауласады.

Үшіншіден, Мәншүк бейнесінде қазақ дәстүрі өмірге келеді. Мысалы, қозының тууы — ол үшін қасиетті оқиға, ол сарбаздарды Алматы апортымен тамақтандырады, ал оның қасиетті санасында бәрі жанды болып көрінеді, тіпті «Максим» пулеметі де.

Сонымен фильмді, ең болмағанда, Михалковтың «бешбармақ» сөзін қалай айтқанын есту үшін көруге тұрарлық.

«Көгілдір маршрут» (1968)

Режиссері: Жәрдем Бәйтенов

Ерлікке бейім жас гидрогеолог Көрік (Марат Дуганов, кейіннен белгілі қазақ кинооператоры болды) кен орындарының ашылу кезінде екі қатал жұмысшылардың қол астына практинкант болып орналасады. Үшеуі су үлгілерін сынған жүк көлігімен Маңғышлақ облысының жолдарымен жөнелтеді. Киіз үйде тұру кезінде олар экспедициядан ұрланған ақшасы бар қашқын қылмыскерлерді кездестіреді, олардың арасында басшысы «Менттер!» деп байбалам салады.

Режиссер Жәрдем Бәйтенов бұдан кейін негізінен балалар киносын («Четверка по пению», «Бәйшешектер») түсіретін болады, бірақ Олжас Сүлейменовтің сценарийі бойынша дебютінде ол адам құмарлығының барлық ауыртпалығын көрсетті.

Бұл фильдегі мазасыздық халі, дірілдеген кадрлар, камера қозғалысы, ақ-қара түстілігі — бәрі де америкалық «Они ехали ночью» (1940) фильмін еске түсірді.

Бұл ретте оның драматургиясында Шукшин мен Шпаликовтан да алынған дүниелер бар.

Кейіпкердің серіктері бастапқыда қылмыскерлерден ерекшеленбейді. Алдымен олар өздерінің тәжірибешілерін «стиляга, сәнқой» деп аяусыз ұрады. Олардың бірі, некесіз туғанының кесірінен кем көңіл психопатиялық жүргізуші,«дінмен күрескені үшін» молданы ұрды.

Көрік тіпті өмір мектебінен емес, тұрмыс мектебінен өтеді. Кейіпкерлер киіз үйде қой мен арақпен кешкі асқа келгенде, мұнда уақыт әлдеқашан тоқтап қалғандай болады, Тұлпардың ежелгі эпикалық жылқысының бейнесі бекер көрсетілмеді. Шексіз-шетсіз кең дала кез келген мемлекеттік және адами заңдар мен негіздерден бос кеңістік болып көрінеді. «Шайтаннан жер, құдайдан су, содан кейін шайтаннан су», – дейді кейіпкерлердің бірі. Кеңестік жүйеден дүкенде жартылай бос сөрелер ғана бар, ал шөл үстінде ұшатын Сальваторе Адамоның «Қош бол, махаббат» әні жеке сюрреалистік әсер береді (бұл өте шпаликовтық қозғалыс).

«Мәриам» (2021)

Режиссері: Шәріп Оразбаев

Мәриам (Меруерт Саббусинова) күйеуінен беймәлім күйде айырылып қалады. Олардың төрт баласы бар. Қайткенде де жан бағып аман қалу үшін оған асыраушысынан айрылу туралы анықтама қажет болады. Сыныптас болған полиция қызметкері қайтыс болу фактісіне айырбастау үшін әдеттегі сыбайлас жемқорлық схемасы арқылы көмектесуге бел байлайды. Кенеттен және себепсіз күйеуі қайтып келеді, енді жұмсалған ақшалай жәрдемақы қандай да бір жолмен қайтаруға мәжбүр...

Дәл осындай сюжет басқа фильмдерде сықақ пен қызықты оқиғаның шиеленісуін тудырса, мұнда бұл суық трагедияға айналған. Бұл кино атауы Трумен Капоттың «Мириам» ертегісін еске түсіреді. Аталмыш луизианалық классикадағы қорқынышты керемет бояулармен гүлдеп, ақ жібек көйлектермен көрсетіледі, ал Оразбаевадағының бәрі «Сен енді өлген адамсың» деп ызыңдап тұратындай.

Фильм бес күн ішінде түсірілген, сол себепті фильмнің асығыс аз ақшаға жасалғандығы байқалады. Меңіреу күйде ішілген ас, қолжуғыш үстіндегі ананас суреттері бар дастарқан, аспандағы бір сызық болған ұшақтың ізі, маңыраған қойлар... (осы көріністер Эмир Байғазиннің «Асланның сабақтары» фильміндегідей әсер етеді).

Шәрипа Оразбаева — әйел субъективтілігінің нәзік жанды жазушысы (оның жаңа «Қызыл гранат» фильмін де қараңыз), сөзсіз, Апрымовтан Қарақұловқа дейінгі жаңа толқын өкілдерінің аскетикалық минимализміне сәйкес келеді, бірақ оған күңгірт әулеуметтік мәселелерді қосады.

Фильм толықтай «Сен қайда болдың?» деген Мәриамның сұрағына «Маңызды емес» деген күйеуінің жауабын қамтитындай және Мәриям ең соңында санасына сұғылған сұрағын сүйретіп қайтадан қар бетіне келіп құлайды...

«Балкон» (1988)

Режиссері: Қалықбек Салықов

Елуінші жылдардың басы, Алматы. Ақын, күрескер және арманшыл Сұлтан (Исмаил Игильманов) деген лақап аты бар Айдар есімді жігіт «Двацатка» деп аталатын аулада үнемі жүреді. Ол көше түсінігіне басып, өлімші болып төбелеседі, үшінші қабаттың балконында отырып, патефон тыңдайды, жас мұғалималарға қырындайды, ақ боз атпен жүргенді ұнатады және Солнцелов лақап атымен танымал суретшімен достасып, (Валентин Никулин Сергей Калмыковтың рөлінде), ол оған басты нәрсені түсіндіреді: «Көпшіліктен сескеніңіз, адам».

Өмірде екі нұсқа бар: бірі жоғарыдан төмен қарау, мысалы балконнан немесе аттың үстінен. Енді бірі, төменнен жоғары үздігу. Мәселен, немесе сіз оның ортасына, ауланың құдығына және трофей Уолтер мен Қашғар марихуанасы бар аймаққа сүңгуге болады. Бұл фильм екі тәсілдің үйлесімі негізінде құрылған. «Сіз біздің елде тұрмайтын сияқтысыз», – дейді фильмде емдеуші дәрігер. Шынында да «Балконда» шындық бұлыңғырланып көрінетін мұндай текстуралар көп. Түнгі трамваймен тасыған Абай мен Пушкиннің мүсіндері, мектеп қабырғасындағы Декарттың портреті, Сталиннің белгішесі астында жамырай өткен бір отар қой…

1988 жылы «Ине» мен «Балкон» экранға шықты, қазақ кино-мектебінің қос ғажап үлгісі. «Балкон» дәстүрлі туынды болғанымен, сол кездегі новаторлық «Иненің» көлеңкесінде қалды. Тәсілдердің айырмашылығына қарамастан, бұл фильмдердің ортақ бір нәрсесі бар: қырсық жас протогонистер, төбелестер, есірткі тақырыбы және тіпті қар астындағы аллеядағы кейіпкердің соңғы дефилесі. 88 жылы «Балконда» шырқалған Шнитке мен Губайдуллинаның музыкасы, әрине, ол «Группа крови» сияқты ұтымды бола алмады. Алайда «Кино» тобының бірсарынды әуендеріне, мұндағы музыка көше баласын қараңғы туннельге қарай тартып, біржола ғайып боп кеткің келетіндей әсер береді.

Жалпы, «Балкон» бұл — нағыз балалық шақ туралы баллада, сондықтан ол Высоцкий сияқты аяқталады: «Себебі сол дәліздерден оларға көтерілу ыңғайлырақ көрінді».

«Сүйрік» («Сладкий сок внутри травы») (1984)

Режиссерлері: Аман Әлпиев, Сергей Бодров

Сүйрік — тамырынан тәтті сөл ағатын өсімдік. Фильмдегі жас жігіттің ересек қызының есімі осылай Сүйрік деп аталады. Ол — он төрт жасар сегізінші сынып оқушысы-шахматшы (Гүлшад Омарова), Марат есімді балаға деген алғашқы өзінің ғашықтығын сезінеді. Сөйтіп, бірінші қыркүйекте сыныпқа Наташа деген жаңа оқушы келіп, сүйіспеншілігіне қызғаныш араласып, сезімі күшейе түседі.

Ерте кеңестік кезеңде мектеп оқушылары туралы, олардың балалықпен қоштасуы, есеюі туралы фильмдер көп таспаланды. Ол енді бөлек әңгіме. Ал «Сүйрік» фильмі осы тақылетті туындылардың ұшар басында тұр десек болар.

Бұл, мүмкін, қазақстандық ең әсерлі фильм де болар (Ыстықкөлде түсірілген). Мұнда, мысалы, Сергей Соловьевтің «Наследнице по прямой» (1982) фильміндегідей балалардың ішкі терең күйзелісі аңғарылады. Соловьевтің тағы бір фильміндегі сияқты, Лермонтов өлеңі оқылады, тек мұнда «Маскарад» емес, «Мцыри». Тіпті фильмде екі қыз арасындағы тұтас поэтикалық дуэль де бар. Наташа Лермонтовтен жыр оқыса, ал Сүйрік оған Тютчев өлеңдерімен қарымта жауап қатады.

Афроамерикалық жазушы Майя Анджелоу айтқандай, поэтикалық болмыс деген дүниенің бәрі де еріксіз баурап алар диалогтардың өн бойында тұрады. Мысалы:

– Ал сіз мұнда не істеп жатырсыз?

– Сайран құрып жатырмыз.

– Мүмкін шампан ішетін шығар?

– Балаларға шампан ішуге болмайды.

Бұл — жоғалған жұмақ туралы субтилді дастан, ол аңсайтын жұмақта олар қазан айында түнде шомылады, онда сіз кішкентай аулада әпкелеріңізбен қар атысып ойнап жүресіз, онда әкесінің жылқылары мен түйелері бар, ал жиырма тиындық қазына түрінде жерге көмілген. Бүкіл әлем үшін бұл өтпелі кезең сияқты болар, бірақ оның жадындағы дерт мына сөздерде жаңғырады: «14 жасымда біз шегараға жақын шағын қалада тұрдық, сол кезде бәрі мені қатты жақсы көретін».

«Голиаф» (2022)

Режиссері: Әділхан Ержанов

Ойдан шығарылған Қаратас ауылында банды Пошаевтың (Данияр Алшинов) тек жауларының ғана емес, олардың әйелдерінің, балалары мен ата-аналарының да басын кесіп алардай «құдіреті» бар. Ол қарсы шығуға батылы жеткен журналистті жазым қылады, содан кейін жерлеу рәсіміне оның бұрынғы күйеуі Арзуға (Берік Айтжанов) оны өлтіргені туралы хабарлауға келеді, сонымен бірге жесір әйелдің кек алатынын анықтайды. Кішкентай адам мен үлкен қарақшы ақырғы жекпе-жектерін өткізуге денесін жалаңаштап, топырақтың үстінде, гипнозға түскендей баяу ғана тұрысатын жерлеріне келеді.

Фильмде Маккиавеллидің кек алу туралы эпиграфы бар, бірақ бұл оқиға самурай қақтығысынан гөрі тереңірек, оқиға ішіне кек қатқан ақсақтың қаһармандыққа дейінгі қадамы арқылы дамиды. Режиссер Ержанов өзінің Қаратас ауылын бір кездері Уильям Фолкер — Йокнапатофу округі сияқты және Фолкнер сияқты ойлап тапты, бұл жерде ғаламның ғаламдық негіздері туралы көбірек айтылады. Қара таста фронтальды зұлымдық басым, джиптер жабайы дала аңдарына ұқсайды, ал адамдар сатып алынған тоңазытқыш үшін өлтіріледі.

«Голиаф» Андрей Звягинцевтің «Левиафанымен» үндес, сыңар фильм, мысалы, Нұртас Адамбайдың «Таразы» Петр Бусловтың «Бумерімен» рухани егіз. Бірақ қазақ нұсқасының екеуінде де әрдайым қаталдық пен үмітсіздік басым.

Мұнда капиталистік шетелдіктер келеді, мұнда олар Америка мен Еуропа туралы айтады, бірақ тек ақырет ретінде. Пошаевтың билігі айтқандай, билік барлық жерде бірдей, сондай-ақ үмітсіздік пен зорлық-зомбылық шексіз және бірдей. Картинаның үлкен финалы — кеш Гай Ричи, классикалық Мельвилл және Самвел Гаспаровтың кеңестік шығыстары арасындағы крест.

Ержанов көп дүниені таспалайды және түрлендіріп отырады… Алайда осы «Голиафта» ол шынайы драмалық ақын ретінде өзін көрсетті, ол Рескиннің пікірінше, ол өзгенің жоғын жоқтап, мұң-мұқтажын айтып, өз жанының жарасын жария қылмайды.

«Ине» (1988)

Режиссері: Рашид Нұғманов

Моро (Виктор Цой) деп танылған қарапайым адам кімнің жас өлуі керектігі туралы өз әнінің сүйемелдеуімен вокзалға қарай жүреді. Алматыдағы бұрынғы бизнеспен айналысып жүрген кездегі қарыздарын өндіріп алмақ болып, нашақор досы Динаны (Марина Смирнова) құтқаруға тырысады, бірақ соңында қарлы Төлебаев аллеясында асқазан тұсынан пышақталып өледі. «Келді – кетті» — қазақ киносының ең танымал драматургиясы осылай құрылған.

Негізінде, Рашид Нұғманов Жан-Люк Годар түсірген «Тыныссыз» фильмінің өзіндік бірегей нұсқасын түсірді. Годар фильмі сияқты, бұл фильм өміршең туынды, Цойдың өлімнен кейінгі даңқы балалардың радио қойылымдарымен үйлеседі және керісінше, барлық постмодернистік антиктар Мороның қуған самурайларымен жабдықталған.

Француз кинематографының қазақ жаңа толқынына әсері туралы көптеген томдар жазылған, бірақ «Иненің» ерекшелігі әлі күнге дейін өзінің дәйексөздік ұтқырлықтарымен таңғалдырады: мысалы, Дина ақ маска киген көрініс Джордж Франжудың ескі «Беті жоқ көздер» фильміне сілтеме жасайтыны анық.

Цой жаңа кейіпкерді жаратты — «Голиафта» ықпалды, бірақ тұлғалық ерекшеліктен ауытқушылыққа дейін жететін жаңа кейіпкер.

Содан кейін сыншылар оны Камюдің «Бөгдесімен» салыстырды (Камюдің әлемінен Әділхан Ержанов кейіннен «Әлемнің бұла енжарлығы» деген тұтас фильм де түсіріп тастады).

Шын мәнінде, «Ине» бұл — қандай да бір себептермен адам баласы бөгде біреудің жағына өтетіндігі туралы фильм. Тарихта Цой сияқты барын сала кинода жұмыс істейтін рок жұлдызын дәл қазір дөп басу өте қиын. Оның есебінде тек екі кинофинал бар, бірақ екеуі де өте жақсы: сәйкесінше «Ассада» және «Инеде». Цойдың қатысуы, бір жағынан, бұл картинаны бұрын-соңды болмаған биіктерге көтерді (ол сол кездегі қуатты кеңестік экранның нұсқасы бойынша жыл актері болды), ал екінші жағынан, өзінің культтік мәртебесі (әсіресе қайғылы өлімнен кейін) картинаның кинематографиялық құрылымына біршама көлеңке түсірді. Цойдың символизмі фильмге енгізілген барлық басқа мағыналарға қарағанда күшті болды. Алайда бұқара да осы мән-мағынаның маңайында болғаны анық, бұл фильм әлі де Годарға емес, кеңестік теледидарға арналғаны бекер емес.

«Амангелді» (1938)

Режиссері: Моисей Левин

Қазақтың алғашқы дыбыстық фильмінің сценарийін «Серапион ағайындылардың» бірі, Семей қаласының тумасы, жазушы Всеволод Иванов жазған. Бұл аңшы Амангелді Имановтың (Елубай Өмірзақов) биопикасы, ол 1916 жылы қамаудан қашып, автократияға қарсы Орта Азия көтерілісін бастады.

«Амангелді» — суретші Қастеевтің суреттері сияқты салтанатты әлеуметтік-реалистік портрет. Әлеуметтік реализмнің кез келген шығармасы сияқты, мұнда үш компонент маңызды: ұлт, идея, нақтылық. Шын мәнінде, бұл фильмнің ерекшелігі мен даңқы, ал егер нақты Амангелді өлімі мен оның кинематографиялық бейнесі арасында жиырма жылдан аз уақыт өткенін ескерсек, онда кино деректі фильм сияқты әсер қалдырады.

Режиссер Моисей Левин — бұрынғы театр суретшісі, конструктивист, ол стихиялық пластикасымен жақсы жұмыс істейді, әсіресе фильмнің бірінші сахнасында, 1916 жылы 25-маусымда Николайдың екінші Жарлығымен реквизиция деп аталатын реквизиция жарияланған кезде (яғни, жергілікті тұрғындарды тыл жұмыстарына шақыру). Жер қазу туралы бұйрық, әсіресе, жергілікті көшпенділер үшін масқара болды, олар кейде тіпті соғысқа еріктілер ретінде жазылды, бірақ қатаң түрде атты әскерлерге: «Олар бізден жерімізді тартып, енді келіп «Жерді қорға!» дейді.

Ресейлік саяси тұтқындар Имановқа Ленин туралы айтқанда, оның Швейцариядағы өткен күндерінен суреттер көрсетеді: «сіздердікіндей заңғар да әсем таулы елде...» (Кейін Айманов «Тақиялы періштесінде» (1968) де Қазақстанды Швейцариямен салыстырады).

АМАНГЕЛДІ жауап ретінде Лениннің патшадан Қазақстанға емес, Швейцарияға қашып кеткеніне өкінеді, мұнда ол «оны таба алмайтындай қамыспен жауып тастаған болар еді». Бұл жерде Қазақстанның ресейлік босқындар үшін тұрақты баспана ретіндегі тақырыбы — эвакуация дәуірінен бастап релоканттардың қазіргі ағымына дейін еріксіз және көрегендікпен қозғалған.

Бұл кинодағы Амангелді өзі де Ленинге сырт көзбен қарайды (бұл таңғаларлық емес, өйткені актер Өмірзақов сонымен қатар Ильичтің қазақ сахнасындағы рөлінің алғашқы орындаушысы болған).

«Көксерек» (1973)

Режиссері: Толомуш Өкеев

Жетім бала (Қамбар Валиев) таулы ауылда әжесі мен ағасымен бірге тұрады (Суйменқұл Чокморов Армен Джигарханянның дубляжында). Ағасы ол баланы жауынгер әрі аңшы етіп тәрбиелеп, аңға алып шығады. Бала, керісінше, бірінші боп аңды ұрғысы да, көп өлтіргісі келмейді, бірақ сөйтіп жүріп Көксерек деген қасқырдың күшігін аман алып қалады. Қасқыр сияқты ол да адамдармен бірге өмір сүргісі келмейді, ауылдан кетіп, ата-анасының болжамды зиратын паналайды.

Мұхтар Әуезовтің әңгімесінің бейімделуі адамдар мен жануарлардың қарым-қатынасы туралы кеңестік кинофильмдердің әдеттегі сезімдерінен алыс. Ол өзінің қаталдығы мен икемсіздігімен американдық Кормак Маккартидің жараланған қасқыр туралы әңгімесімен «За чертой» романын еске түсіреді. Қасқырды адамдар сөзсіз өлтіреді, бірақ қасқыр өзін жақсы көрген жалғыз адамды (баланы) сүйреп әкетеді.

Бала мен қасқырдың тақырыбы Талғат Теменовтың «Адамдар арасындағы Қасқыр» (1988) фильмінде тағы бір рет ойналады, бірақ Өкеевтің фильмі бала мен аңның өзара үмітсіздігін бейнелеуде теңдесі жоқ болып қалады. Фильмнің басты сұрағы — «Мейірімді қайдан іздеу керек?». Бұл сұрақ түбегейлі жауапсыз күйінде қалады.

Фильмді «Қазақфильмде» тамаша қырғыз режиссері Толомуш Океев түсірген және КСРО-ның «Оскар» номинациясына сәтсіз ұсынылған. Бәлкім, қазір болса оны алу мүмкіндігі көбірек болар еді.

«Қилы кезең» (1967)

Режиссері: Абдулла Қарсақбаев

Кеңес өкіметі Жетісуды таптайды, бірақ оның ең белсенді атқыштарының бірі, комиссар Бәйтенов (Ыдырыс Ноғайбаев) ұлтшылдық пен контрреволюциялық қастандық туралы жалған айыппен түрмеге жабылады. Ол антисоветтік баймен бірге зынданға отырғызылады және екеуі де бір-біріне ар-намыс қозғайтын сұрақтар қояды: «Неге сен менің жігіттерімді өлтірдің, бұныңды түсінбеймін».

Режиссер Абдулла Қарсақбаев бір кездері «Иван Грозный» фильмінде Эйзенштейннің қасында актер болып жұмыс істеген және кейіннен қазақтың әйгілі, қайталанбас «Менің атым Қожа» фильмін түсірген.

Америкалық зерттеуші Питер Роллберг өзінің КСРО дәуіріндегі қазақ киносы туралы жуырдағы монографиясында Қарқасбаевтың Кеңес өкіметінің тоталитарлық мәнін барлық цензурамен көрсете алғаны туралы жазады.

Шынында да «Қилы кезеңнің» басқа көріністерінде ең сұмдық сұрақтар оқылады: Қазақстанға Кеңес өкіметі қажет пе? Бірақ ол жергілікті сананың ерекшеліктерімен үйлеседі ме? Неге ол барымтаны ақтайды? Кейде бұл әзіл ретінде беріледі («Мынадай орыс Заңы шықты: барлық қазақтар қырыққабат деп аталатын шөп жесін. Ал орыстардың несі жаман? Үйлері ағаштан жасалған, шошқа асырайды. Шошқаның қойдан несі жаман? Ол да бір құдайдың жаратқаны!»), бірақ фильмнің жалпы құрылымы өте маңызды.

Комиссар Бәйтенов өзінің Қызыл гвардиялық амбицияларынан басқа, ұлттық сананың тасымалдаушысы ретінде де шығарылды. Ол петроглифтерді зерттейді, онда «Есіңнен кеткен адам ғана өледі» дейді және эпостың кейіпкерлері сияқты тау ағынында салттық шомылып шығады.