ҚАЗАҚ КИНОСЫНДА КЕҢ ТАНЫЛҒАН 50 ФИЛЬМ

«Томирис» (2019)

Режиссері: Ақан Сатаев

Хорезмнің бұйрығымен (бұл жағдайда саудагерлер тонауға бейімділігімен еркін көшпенділердің жауы ретінде бейнеленген) массагеттердің көсемін, яки болашақ ханшайым Томиристің (Альмира Тұрсын) әкесін оның көз алдында өлтіреді. Қыз орманға қашып үлгереді де, онда ол толыққанды жауынгерге айналады. Оқиға әрі қарай (Геродоттың нұсқасына негізделе) Томиристің алдымен әкесі үшін, содан кейін күйеуі үшін өшін алуындағы ойластырылған керемет кек алу әрекеттеріне құрылады.

Томиристің «бұл кек емес, бұл — жаза» деп түсіндіргені, кітаби лексикасы бүкіл фильмге лепірмелі және монументалды кейіп береді.

«Клеопатраға» ұқсас қазақ пеплумын шығару мүмкіндігінің толық жүзеге асырылуы, Қазақстандағы «Отырардың күйреуі» (1991) бастап түсірілген ежелгі эпос пышақтау-кесу жанрының ішіндегі ең үздігі екеніне дәлел. Актер Гассан Массудтың Кир рөлінде болуы (ал ол Ридли Скотттың «Аспан патшалығындағы» Саладинді ойнады) Томиристің толық блокбастер ретіндегі мәртебесін тағы бір рет растайды.

Жалпы шайқас ауқымы драматургияның бір сызықтығын (оның үстіне екі жарым сағаттық хронометраждан байқалады) және диалогтың аздығын өтейді.

Басты кейіпкердің шексіз субъективтілігі, бір жағынан, феминистік мифтің канондарына жауап береді. Томирис дана (ол күйеуіне қарағанда ақылдырақ), эмпат (құрбандықты жоққа шығарады), тәуелсіз (бақсы мен тайпа көсемдеріне қарсылық білдіреді, шайқас жоспарын өзі жасайды және Кир патшаның әйелі болудан гөрі оны өлтіруді жөн көреді).

Бір шетінен, Томирис арасында басқа әлемдегі ұйқы мен ғажайып кеңістікке батып, бала кезінен түсіне отты қанатты құбыжық енеді (тек дала мағынасындағы Дэн Симмондстың «Террорындағыдай») және ол, мысалы, күйеуінің өлімін мыңдаған шақырымнан көре алады. Сайып келгенде, бұл фильм тек ұлттық бірегейлікті қалыптастыру туралы ғана емес, сонымен бірге өлімнің қасіретін білетін жан туралы.

«Сказ о розовом зайце» («Қызғылт қоян туралы ертегі») (2010)

Режиссері: Фархат Шәріпов

Бір күні ауыл баласы, студент Ерлан (Әнуар Нұрпейісов) Алматы көшелерінде жұмыс істеп жүрген жүнді қоян костюмімен мас бала-мажор Локоның (Максим Акбаров) назарын өзіне аударады. Локо ағасының өтініші бойынша (теңдесі жоқ Фархат Абдраимов) жаяу жүргіншіні қағып кеткен кінәсін жүз мың долларға мойнына алатын бір ақымақты іздейді. Қоян — сұлулық пен заманауи өнердің жанкүйері, «бетпердесіз қарым-қатынастың қарапайымдылығын» жариялап жүрген Джекидің (Қарлығаш Мұхамеджанова) күтпеген жанашырлығын тудырады.

Фархат Шәріповтың дебюттік жұмысында нәзік, көзге айқын көрінбейтін артықшылығы ретінде, оның қызғылт қояны Марин Аденің 2016 жылғы керемет «Тони Эрдманн» фильмінде жүнді тұлыптың пайда болуын болжады деуге болады.

Стандартты қылмыстық комедия үшін, фильмде Сейфуллин көшесіндегі жұмысшылардың қатарында күрделі проблема мен ащы шындық тым көп.

Толыққанды әлеуметтік сатира үшін де, керісінше, жанрлық конвенциялар мен ертегі (фильмнің атауын қараңыз) текстурасы сияқты романтикалық жолақ көп.

Жалпы 90 жылдардағы «Мама не горюй!» (ол жерде теңізші іздесе, мұнда қоян-студентті іздейді) атты орыс комедиясына ұқсас сюжеттік бұрылыстар жеңіл және нөлінші жылдардағы әсем Алматының астарына салынған. Егер кейінгі кинода ұқсас тақырыптарда қатыгез тағдыр (фатум) басқарса (мысалы, «Таразда»), ал «Сказе о розовом зайцеде» Қайрос құдайы, яғни бақытты сәттің әміршісі шешеді.

«Алматыда адам басқаша тыныстауы қажет. Терең дем алып, өкпеге жинап, оны асықпай шығару керек. Бауырым, бұл шығыс философиясы» дейді фильмдегі алтын жастардың елшісі.

«Счастье» («Бақыт») (2022)

Режиссері: Асқар Ұзабаев

Жүкті қызын амалсыздан, делсал жүріп тойға дайындаған косметикалық компанияда жұмыс істейтін сұлу әрі жас келіншек (Лаура Мырзахметова), тойдан кейін күйеуі (Ерболат Әлқожа) онымен ажырасып, өзін бостандыққа жібереді деп үміттенеді. Күйеуі ұл бала қалағанымен, ол 5 жылда 9 рет түсік жасатқан. Бірақ көп нәрсеге қабілеті жоқ (тіпті жыныстық қатынастың өзіне) күйеуінің қолынан тек ішу мен ұру ғана келеді. Нәтижесінде, ол өлтіруге оқталған байғұс әйелдің іс-әрекетінен кейін өлмей, өмір бойы ауыртпалық болып қалады.

Қазақ киносында әйелдерге зорлық-зомбылық көрсету тақырыбы осыған дейін де көтерілген. Мысалы, «Жартастағы Шынар» (1965) «Мен оны сүйіп үлгермедім, бірақ ол мені түрмеге отырғызды!» дейтін шағын эпизоды бар. Бірақ «Бақыт» бұл фильм қалпына келтіруге болмайтын қайтымсыз салдарды ашып көрсетті.

Бұл тек Қазақстанда ғана емес, әлемдегі ең қорқынышты және қатыгез отбасылық драмалардың бірі.

Тіпті осыдан жиырма жыл бұрын экрандағы қатыгездіктің ең биік нүктесі болып көрсетілген Гаспард Ноенің «Необратимость» фильміндегі көріністермен салыстырғанда, әлдеқайда қатыгез. Бұл жағдайда Нұхқа және басқа да дүниетанымпаздарға нұсқау жасау ұтымды сөзге себеп емес. «Бақыт» — бұл жай ғана әлеуметтік манифест емес, сонымен қатар нағыз шынайы фильм. Мысалы, үйлену тойындағы мінсіз көрініс Dogme-95 қозғалысының алғашқы фильмі Томас Винтербергтің «Торжества» деңгейіне жетерлік тамаша түсірілген.

«Бақыт» дәстүрге негізделген жалған еркектік қатігездіктен басқа, сонымен қатар әйелдер арасындағы бірліктің толық дерлік (әйел заңгерді қоспағанда) жоқтығын көрсетеді. Мұның барлығы қызы зорлық-зомбылық көрсететін әкенің жағына шығуынан, әпкесінің інісін жақтауынан, ал басты кейіпкердің өз қызын өзге қатыгез жанға ​​тұрмысқа беруге қарсы болмауынан байқалады. Виктимблейминг («Міне, ол келін болып, менің күйімді кешеді және мені түсінеді») ежелгі миф сияқты қатқыл және барлық жерде бар.

Фильмдегі ең қатты, қанды балғамен түсірілген көріністерден дерлік күшті нәрсе — кейіпкердің көзқарасы. Оның ішінде қайғы, қасірет, бостық, ақыл, ашу, азап, жарық, кейде кек алатын ләззат және сипаттауға келмейтін беймәлім дүние бар. Бұл көзде бақыттан басқаның бәрі бар.

«Ночной бог» (Түн тәңірі) (2017)

Режиссері: Әділхан Ержанов

Фильм карантин мен террор басқаратын «мәңгілік әлемде» өтеді. Әр нәрсенің түпкі себебі «Тәңірдің жүзі көкте көрінді, қызым күйіп кетті, қолымнан ештеңе келмеді» деген сөзбен баяндалады. Түсініксіз ойын галлюцинациямен, не қараусыз қалған зауыт қабатында, не ежелгі нүктеде басталады. Ешкімнің үйі жоқ және ешкім жасырына алмайды. Бұл — ойынның ережесі. Фильм індет пен соғыстан бұрын түсірілген.

Тіпті ақ қабырғадағы «Нотариус» деген жазудан («Сары мысықтағыдай») немесе шлагбаумның алдында тұрған көліктен де кино түсіруді білетін Әділхан Ержанов жиі және көп түсіреді. Әзірге оның ең фантастикалық және тамаша туындысы — «Ночной бог» фильмі. Оның партизандық кино манифестінде социалистік реализм әдісі елеулі орын алады. Біз соцреалистік сюрреализмнің қызық үлгісін «Ночной богтан» көре аламыз.

«Ночной богтағы» онейрикалық кеңістік тақта отырған алтын бақа адамдар, қызыл бояумен боялған аспан, судың орнына құмырадан шыққан құм, тоқтап тұрған сағаттың астында сәбізді тістеп жатқан қалпақшалы адамдармен соңғы кадрға дейін дәлдікпен көрсетілген.

Олар бұл жерде: «Тіпті тозақта да нұр бар, басқаша болмайды», – дейді.

Фильмнің өзіне қатысты бұл ескертуді қайталай отырып, тіпті сандыраққа да талғам болатынын мойындаған жөн. Постапокалипсистік армандарында өткір шебер Ержанов әрбір бейнедегі гипноздың кездейсоқ еместігін растайды.

Скоро кончится лето (Жуырда жаз өтеді) (2022)

Режиссері: Яна Скопина

Алматы, 1990 жылдың жазы. «Ешкімді сүйме, сонда сен бәріне ұнайсың» қағидасы бойынша өмір сүретін, мектеп ертеңгілігінде су перісінің рөлін ойнайтын қыз Бертаға ғашық, Холден Колфилд сияқты қызыл қалпақпен жүретін, «Аквариум» астында халат киіп билейтін оқушы Баха (Әлихан Әбілдин) сынған қолы мен әдеби қабілетімен диктофонға өлең жазады («На пороге выпускной, но увы, ты не со мной»). Виктор Цой тірі болған кезде ғана солай өмір сүру салты бар болатын.

Бұл қатал Сәтбаев «Аудандарының» (2016 ж.), жеңіл нұсқасы, яғни сол есте қаларлық классификацияны қолдансаңыз, фильм «лайықты ұлдар» туралы емес, көбірек «мұрынбоқтар мен сайтандар» туралы. «Скоро кончится лето» Алматыдағы нағыз «Кино» концертімен басталады. Цойдың өмір сүретін уақытының аз қалып, соңғы ән күндерінің кейіпкердің өтіп бара жатқан балалық шағымен соқтығысқанда, ол одан кейінгі күйін «енді ешқашан ұйықтатпайтын түс» деп атайды.

Эмир Кустурицаның «Вспомнишь ли Долли Белл» (1981) фильмінен «Гипнозды зерттеп жатқан бала» деген тікелей дәйексөз келтіріледі. Жалпы алғанда, бұл фильмде күтпеген сталиндік бақ оркестрлері мен «Балконға» нұсқайтын жасөспірімдердің соңғы көрінісі бар.

Плакат эротикасы бар бейнесалон, Женя Белоусовтың жетекшілігімен бітіру кеші дискотекалары, «Бравомен» әскерге шығарып салу, теледидардағы Алан Чумак және қабырғадағы киіз үйдегі батырға ұқсайтын Гендрикс. Бұл фильмнің тілі суреттелген бейнеге тым барабар болмауы мүмкін. Бұл сол уақыттағы фильмдер туралы фильм. Дебюттік фильм «Скоро кончится лето» барлық жағынан шынайы, жарық шам секілді. Бірақ бұл шам шытынап, бірден кетпейтін іздер қалдырады. Сөзсіз фильм Сергей Соловьевке арналған, оны тағы кімге арналған деуге болады...

«Конечная остановка» («Қиян») (1989)

Режиссері: Серік Апрымов

Еркен (Сәбит Құрманбеков) әскерден кейін елге оралады. Ол болмаған кезде оның туған ауылы Ақсауыт дәл соңғы аялдамаға айналған. Сепия тонындағы бөтендік пен үмітсіздік, сұр төбелеске шақырған сұр ішімдік, содан кейін бәрі сол жылдардағы «металлический не плачет дом, хотя в нем вешаются столько лет» деген әндегідей. Тек үй металдан емес, саздан.

«Қиян» көрермендер көзаймын алатын фильмдердің қатарына жатпайды. Бүгінде бұл фильмді біраз күш-жігермен мұқият қарау керек, әйтпесе онсыз жаңа толқынды түсіну мүмкін емес. Бұл туынды «Инемен» салыстырғанда мүлде басқа бағытта, дегенмен болашақ қазақ киносының ұшқыны осы екі фильм арқылы тұтанды.

Инна Смаилова өзінің диссертациясында Серік Апрымовтың алғашқы фильмдерінің тақырыбы адамның өз жерінің кеңістігіндегі пайдасыз күй кешетіні турасында жазған. Бұл пайдасыздық белгілі бір сәтте өзінің аздаған жемісін бере бастайтын суперпозиция түріне айналады деп қосып айтуға болады.

Егер «Қиянда» олар ішімдік құйылған стақандарын қағыса көтерсе, «Ақсуат» фильмінде баланы бесікке бөлейтін көз тоймас сұлу көрініс бар.

Қазақтың жаңа толқынының басты шабыттандырушыларының бірі — Роберт Брессон айтқандай, фильмде тек көзқарас маңызды. Серік Апрымовтың кинематографиясындағыдай кешкі уақытта терезе сыртындағы керосин шамына біреу қарап тұрса да.

«Транссібір экспресі» (1977)

Режиссері: Эльдор Уразбаев

Жапон кәсіпкері Сайто (Мен Док Ук) қызының өліміне қарамастан, «Ресеймен соғыспау керек, сауда жасау керек» деген қауіпті ұранды басшылыққа ала отырып, кеңестермен бизнес құруға барады. Ақ эмигранттар оны КСРО-дағы Харбин-Мәскеу пойызында ГПУ қызметкерлерінің атаулы қаруын пайдаланып өлтірмек. Олардың проблемасы кеңестік барлаушы Қасымхан Чадьяров (Асанәлі Әшімов) пен ғажап әйел Александра Тимофеевна Демидованың (Нонна Терентьева) қытайлық кабаре иесінің астында сол экспресте келе жатқаны.

Фильмнің атауы ұзақ уақыт бойы шытырман оқиғалы белгіге айналып, КСРО кинотеатры үшін бұл «Убийство в Восточном экспрессе» сияқты әсер етті. 1986 жылы шыққан КСРО-ның иллюстрациядағы сараң киносөздігінде фильм жеке түсті фотосуретке ие болды деп айту жеткілікті.

Мұнда тағы да қазақ кинематографы үшін, оның ішінде өзін-өзі идентификациялау үшін кеңістік ашылатын негізгі пойыз мотиві бар. Чадьяров тамбурда «Уа, ұлы әлем, маған қара, мен сенің шаңыңмын, мен қазақтың ұлымын», – деп кездескен комсомол мүшесі Айжанға (Наталья Аринбасарова) мойындайды. Оразбаев 1969 жылы Аринбасарова басты рөлді ойнаған «Мәншүк туралы дастанда» екінші режиссер болып жұмыс істеді.

Асанәлі Әшімовті бұл күшті, шапшаң, тіпті жеңіл цирк киносы «Транссібір экспресінде» екі жыл бұрын шыққан «Здравствуйте, я ваша тетя» травестиумынан бері интонациялары ұмытылмайтын Александр Калягин дубляждауы кездейсоқ емес. Азаматтық соғыс туралы осы немесе басқа фильмнің көрермендердің кеңестік ортасындағы артықшылықтары ақ гвардияшы бейнесінің ену дәрежесіне байланысты болды. Ал мұнда қайғылы тағдыр актері Константин Григорьев антагонист ретінде керемет өнер көрсетті.

«Экспрестің» басқа артықшылықтарының ішінде қызықты музыкасын, яғни итальяндық джаллоға ұқсас Ермеғали Рахмадиевтің саундтрекін атап өту керек.

«Ласковое безразличие мира» («Әлемнің бұла енжарлығы») (2018)

Режиссері: Әділхан Ержанов

Отбасында қарыздан басқа ештеңе қалдырмаған әкесі өз-өзіне қол жұмсаған соң, анасы қызы Салтанатты (Динара Бақтыбаева) ауылдан қалаға Қайым ағасына ақша үшін сатып жібереді. Салтанат қызыл көйлек киіп, қолшатырдың астында азапталуға бара жатқанда, оның артынан Альбер Камюдің ізбасары, суреттелген ұшақта ұшуды білетін жауынгер және суретші, балалар үйінен шыққан романтик — Қуандық (Қуандық Дюсембаев) француз кітаптарындағыдай шынайы махаббат үшін кез келген адамды сатып жіберуге және өлтіруге дайын кейіппен еріп келеді.

Қазақтың жаңа толқыны әрқашан өте синефилді шара болатын. Бірақ оның адал ізбасары Ержанов астарлы сөздерден тікелей нұсқауларға көшті. Мысалы, бұл фильмде көгөніс қоймасының иесі Қуандыққа: «Жан-Поль Бельмондо сияқты жұмыс істейсің, тез, елки!» – дейді.

Ержановтың 2014 жылы жазған манифесі партизандық киноның бір қағидасы осындай күрделі емес түрде жүзеге асады. Бәрін көрсетіп қана емес, сөз етілуі де керек. «Әлемнің немқұрайлылығы» тек Камю мен Бельмондодан ғана емес. Мұнда қазақ киносына тән теміржол мотиві бар. Ал полицейлердің кейіпкерлердің өлі денелерінің үстінен ұзақ, әрі жай әңгімелерімен көрсетілген соңғы кадр «Голубиный звонарь» (1993) фильміндегі дәл осылай түсірілген тұтқындау көрінісін меңзесе керек.

Ержанов фильмдерді ерекше жеңілдікпен және дәл сондай сезімтал айқындықпен түсіреді. Оның барлық фильмдері бір-бірімен тығыз байланысып, идеялық тұрғыда нақты (социалистік реалистік лексикон оның жағдайында өте орынды) және мүлдем назар аударушылықтан айырылған.

Режиссер француздарға сілтеме жасағанды ​​ұнататындықтан (оның «Сары мысығы» Жан-Пьер Мельвилдің «Самурайынан» басталады), Ержановтың әдісі біршама Клод Шабролды еске түсіретінін айта аламыз. Чаброл әр фильмнің шедевр болуы міндетті емес және он жыл бойы шабытпен туынды әкелгеннен, жылына бір рет мықты фильм шығарған дұрыс деп есептеді. Бәлкім, Чабролдың кез келген фильмінің осы күнге дейін жақсы қаралатыны осы көзқарасының арқасында шығар. Сірә, Ержановтың барлық фильмдері де, ең болмағанда «Әлемнің бұла енжарлығы» фильмі сондай дәрежеге жетуі мүмкін.

«Қаш» (2022)

Режиссері: Айсұлтан Сеитов

30 жылдар. Қабір қазушы Исатай (Еркебұлан Дайыров) күн сайын қазақ ауылында аштықтан өлгендердің денесін жыраға тастайды. Кеңес өкіметі оны мөрленген конвертпен көмек сұрап, Сарқанд қаласына алдап жібереді. Онымен бірге сегіз жасар інісі Әлім (Нұрмұха Сұлтан) және қызыл армиялық Илья (Александр Пал) аттанады. Түнде ол шаңқобызда ойнап жүрген қарт адамды (Оңдасын Бесікбасов) кездестіріп, сол кездесуден кейін олар бөтен планетада жүрген ғарышкерлер сияқты қалықтап жүре береді.

Атмосфералы, орнымен соқыр қорқынышты сұмдық, қасіретті әсерлер мен аффектіден емес, кеңістікте өмір сүреді. Жапондардың «Звоногындағы» қара шашты өлі қыздың қораптан, теледидардан шыққандағыдай цитатаны сөзбе-сөз айтуы — Жезтырнақтың рухын еске түсіреді. Қара сарайдың орнына киіз үй тігілген, ал аштық ең күшті у болып табылатын қорқынышты туған жерде тудыруға тек шексіз даланың құқығы бар.

Аштық — ғарыш кеңістігіне жетелеп, сізді өлілер көздерін ашатын, ал қабірге әк секілді қар жаудыратын басқа әлемге апарады.

Мэтт Элиоттың жерлеу рәсімі сияқты басталатын саундтрек әрекет барысында шамандық электроникаға ауысып, содан кейін қараңғыда дауысы ғана шығатын шаңқобыз дыбысына қонады.

«Қаш» фильмі – Блез Паскальдың шексіз кеңістіктердің үнсіздігінен қорқынышты ештеңе жоқ деген ойына күшті дәлел бола алады.

«Студент» (2012)

Режиссері: Дәрежан Өмірбаев

Студент (Нұрлан Байтасов) тік, бірақ отты көзқараспен бейбітшілік белгісі бар худиімен қаланы кезіп, қазіргі капитализм туралы дәрістерге қатысады. Онда оған кім күшті болса, сол жеңеді деп үйретеді. Жалдамалы баспананың ақысын төлеу мәселесімен бетпе-бет келген ол атасының орденін үш патронды тапаншаға айырбастап, кездейсоқ сатып алушымен бірге дүкендегі сараң сатушыны өлтіреді.

Бұл фильм Достоевскийдің «Преступления и наказания» фильміне парафраза. Бір шыныаяқ сыра ұстаған Мармеладов та, Соня да бар, бірақ тергеуші Порфирий Петрович те, Свидригайлов та жоқ, ал Христостың орнына бай адам адал емес, адал адам бай болмайды деген сөзімен Лао Цзы жүреді. Олар студентке протестантизм Қазақстанға тіпті климаттық тұрғыдан да сәйкес келмейтінін, жалпы жергілікті тұрғындардың ақшаға деген көзқарасы мүлде басқаша екенін түсіндіреді.

Өмірбаевты қазақтың Брессоны деп атайды, ал фильмдегі есек өлтірудің адам төзгісіз көрінісі, әрине, брессондық классигі «Неудача Бальтазараның» финалына сілтеме жасайды. «Студент» фильмі Панфилов көшесіндегі түсірілім болып жатқан жерден басталады. Ол жерде Өмірбаевтың өзі режиссер болып жүруі, Брессонға емес, Жан-Люк Годарга (Өмірбаев фильмдерінің үлкен жанкүйері) тән іс-әрекет. Актрисаның үстіне байқаусызда ыстық шәй құйылып, содан кейін ол қара джиппен келген оққағарларды шақырғанда, олар кінәліні қатаң жазалайды. Өмірбаев өзінің кино бағандарының бірінде оқиғаның шынайы екенін айтты.

«Студенттің» өзі Достоевскийдің шешендігін мылқау шындыққа, сұр шарбақтардың арасында тұйықталған әлемде қадамдардың дыбысы кез келген сөзден гөрі маңыздырақ болатын сезінуге бұрғандай.

«Тюльпан» (2008)

Режиссері: Сергей Дворцевой

Асхат (Асхат Кучинчереков) Тынық мұхиты флотында әскери борышын өтеп, Бетпақдала даласындағы (қаладан 500 шақырым жерде) туған жеріне оралады. Ол қойшы болуды, «қазақ даласының жұлдызды аспаны астынан жұмақ» салуды армандайды. Сюжет американдық вестерндердің соңғы үлгілеріне ұқсас. Бірақ бір отар қой алу үшін биліктің шарты бойынша ол отбасын құруы керек. Бүкіл аудандағы қалыңдықтардан тек трактор кабинасындағы порно суреттерді ғана. Тіпті олардың өзін жел ұшырып әкетеді. Жалғыз үміткердің аты — Қызғалдақ, бірақ ол қамауда және оған жету үшін бір тәулікке жуық уақыт кетеді.

Фильмде үнемі ойнайтын Boney M-ның Rivers Of Babylon мелодиясы растафариялық әннің танымал кавері, ол өз кезегінде библиялық забурлардың транскрипциясы. Растафарийлер өздерін қуғындағы Израиль халқымен салыстырады, ал Вавилон, сәйкесінше, мәжбүрлі мемлекеттік баспаналардың еркіндігінің жоқтығын білдіреді.

Бұл теңізші, теңіз жылқылары мен сегізаяқтар туралы әңгімелейтін саяхатшы кейіпкерді өткір әуенмен мазақтағаны. Ол жиі қалаға (Вавилонға) кіруге тырысады, бірақ әлі күнге дейін өзінің қол жетпес Қызғалдағына (ол да Вавилон сияқты көрінеді) оралағаны — үйіне оралғанымен бірдей сезіледі.

Мағынасы, бәлкім, бұл дүниеде табиғи элементтерден басқаның бәрі Вавилондай болуында. «Қызғалдақтағы» адамдар жердегі терең процестердің кіші серігі болып көрінеді, олардың ұлылығынан камера жел соққандай дірілдейді. Бұл — далада қозының туып, өлгені, бұл — шешесінен әкетіп бара жатқан дертті бота, бұл — дауылды аспан астындағы ақ күшік. Кино тарихындағы қой отарларының ең ұзақ және ең айбынды жүгірісі осында түсірілген болса керек. Тек Сұлтан-Ахмет Хожықовтың «Жартастағы ұшақ» (1965) фильмінде осыған ұқсас сәттер кездеседі.

Фильм 2008 жылы Канндағы «Особый взгляд» бағдарламасының Гран-приін жеңіп алды (он жылдан кейін режиссер Сергей Дворцевой Вавилондағы, яғни Мәскеудегі қырғыз мигранттары туралы түсірілген «Айка» фильмі үшін «Золотая пальмовая веткаға» үміткер болады).

«Стриж» (2007)

Режиссері: Абай Кулбаев

Стриж лақап атымен жүрген орта мектеп оқушысы Айнұр (Инесса Кислова) мектептен, үйден қашып, гастарбайтерлермен бірге әртүрлі жерде түнейді. Өгей әкесі күнде ішеді, анасы болса жүкті. Ал айналасындағылардың бәрі Стрижді не ұры, не нашақор, не ұлтеке (лесбиянка деген астармен) деп атайды, бірақ ол аталғандардың ешқайсына қатысы жоқ. Оның тынымсыз нәзік күшін жалғыздықпен де, зорлықпен де, ұшып келе жатқан автокөлікпен де сындыра алмайсың.

Бір көргеннен оңай сюжетті ұсынбағанмен, коммуналды квазиәлеуметпен жабылған перденің артында өткір лирикалық кино жатқанын байқауға болады.

Мұнда ең бастысы — оның сынған қолына маникюр жасауын, мойыннан шампан ішетінін немесе шаштараздан аяқталмағанын (осыдан лақап аты) түсіру. Қырқылған Айнұр Соловьевтің «Түз сызықтағы мұрагер» фильмінің кейіпкеріне сәл ұқсайды, бірақ әлдеқайда көше және бұрыштық форматта. Оның анасының өлімі туралы өтірік айтқан сахнасы, әрине, Франсуа Трюффоның 400 соққысына сілтеме. Былайша айтқанда, Свифт сол таза поэтикалық кино дәстүрінің жалғасы болып табылады, онда балапанның ішкі әлемі мән-жайдың қабығынан маңыздырақ.

Бойжеткен Көктөбеде аспалы жолдың астында тұрады, бірақ өзі мініп көрмеген. Ақырында ол қалаға жоғарыдан қарауға мүмкіндік алған кезде, бұл тағы төрт жүз және бірінші соққы болады.

Керемет және ерекше «Жүйрік» фильмінің режиссері Абай Құлбаев он алты жыл үзілістен кейін жақында кинодан кететінін жариялады.

«Отвергнутые» (2018)

Режиссері: Жанна Исабаева

Қыз Айғаным (Жанаргүл Жаныманова) кішкентай ұлы Тимурмен (Есім Тұрарбек) қаладан туған ауылына анасы мен ағасына «масқара болғаны» үшін дуалдан тұрып кешірім сұрауға оралады. Оның кінәсі — баласының қалалық әкесі оған үйленуден бас тартқанында. Туыстары алдымен оны қуып жібереді, сосын аяусыз ұрып-соғады, қорлық аяқталмай, қызды жазалап, өлтіргенше осылай жалғасады. Ол ақыр аяғы кешірілмейді.

Қазақ киносы үшін бұл оқиға бір типте. Ауылдан үлкен қалаға көшіп келген адам экономикадан бастап экзистенциалды проблемаға дейін тап болады. «Отвергнутые» фильмінде керісінше өлтіретін қала емес, өзгермейтін әдет-ғұрыптары бар туған жер. Omnibus Ensemble демеуленген толықтай ларсфонтриердің жабық күші туралы фильмнің музыкасы өз кезегінде Макс Рихтердің саундтректерін еске түсіреді.

Жергілікті әйелдердің бірі «забыла, в каком месте мы живем?» дегені полицияның бәрі сатып алынған, адамдар үшінші ай жалақылары төленбеген, әрбіреуі қарызға батқан, әйел жалғыз болса, демек ол жүргіш деген ортада тұратын ызалы, байғұс адамдар жайлы.

Әпкесін өлтірген ағасы (Нышанбек Жұбанаев) шын ниетімен жетім қалған ұлының алақанына қу жұмыртқаны беріп, «нағыз ер» қып тәрбиелемекші. Жалпы 1910 жылдардағы фильмдердегі ең сорақысы Құдайдың үнсіздігі ұқсас, жас балалардың үнсіздігі (Таразда да, мұнда да сол).

Басты кейіпкердің, негізінен, субъективтілігі жоқ, біз ол туралы ештеңе білмейміз, тек балалық шағында өзен жағасындағы ағаштың астында сүйікті орны болған. Бір көріністе ол суға түсіп, ағысқа қарсы жүзуге тырысады. Дегенмен бұл бекер іс, ондай өзендерде жаудың мәйіті шынымен де бір күні қалықтап шығуы мүмкін, бірақ енді оны көре алмайсың. Барлығы ағыспен өтіп жатыр, бірақ ештеңе өзгермейтіні анық.

«Отырардың күйреуі» (1991)

Режиссері: Ардақ Әмірқұлов

1218 жыл. Өзін Алланың жебесімін деп атайтын Қыпшақ Үнжу (Дохдурбек Қыдыралиев) Шыңғыс ханның (Болот Бейшеналиев) жасақтарында жеті жыл тыңшылық жұмыстарынан кейін моңғол шапқыншылығы туралы ескерту үшін Хорезмге оралады. «Қыпшақтарсыз жер кімге керек?» деп шығатын белгілі бір контекст бар. Бірақ Хорезмшах Мұхаммед (Абшұрашид Мақсудов) Шыңғыс ханның елші-саудагерлерін өлтіріп, Оңтүстік Қазақстан аумағында орналасқан өзіне бағынышты Отырардың құлдырауын қайтымсыз етеді.

Бір кездері американдық сыншы Кент Джонс бұл фильмді «сепия тонымен боялған ортағасырлық ақылсыздықтың тамаша көрінісі» деп атады.

Шынында да жауынгер-пайғамбар Унжудың қасіретпен, оның бетін отқа батыруы мен алып империяның құлдырауына дейін («ұйқылы адам өз ажалын да сезбес») ақылсыздық бұл картинаның барлық деңгейінде көрініс табады.

Компьютерлік графикасыз қайта құрылған ежелгі қала өзінің барлық көріністерімен гиперреалистік түрде бейнеленеді. Мәселен, атты әскер қараңғы аллеяларды отты алаумен патрульдейді; қартайған соқыр патшайым жас ғашықтарды сығалап жүреді; үстеріне шыбын үймелеген шейіттер жазалаушы мұнарасындағы крестерде ілулі тұрады.

«Отырардың күйреуі» фильмінің сценарийін жазған Алексей Герман мен Светлана Кармелитадан құдай болу қаншалықты қиын екен деген сұрақ туындап тұр. Ардақ Әмірқұловтың фильмінің екінші аты «Тень завоевателя». Драматургия сары көзді Шыңғыс ханға және оның әлемді басып келе жатқан көлеңкесіне (фильмде осы құбылыс жайында) бұрылып келе жатуында. Оның басып көктеп кіруі ерекше элемент, себебі ол өзін ызалы желмін деп атайды және біз оны экранда бірінші рет су құйылған тостағанындағы көрініс ретінде көреміз. Шыңғыс хан «әрдайым өмір сүретін» адамдарды іздеп, Әмірқұловтың айтуы бойынша, жерден өзге нәрсе өсіп шығуы үшін ат тұяқтарымен дүбірлетіп, яғни жерді тазарту миссиясын орындауда.

Бір қызығы, Шыңғысхан рөлін орындаушы Болот Бейшеналиев «Андрей Рублевте» Татар ханын сомдаған. Расында, «Отырардың күйреуі» Тарковскийдегідей сұмдық жаза суреттеледі, тек осы жерде көз бен тамаққа шайыр емес, балқытылған күміс құйылады.

«Қажетсіз заттар факультеті» кейіпкер-археологі Юрий Домбровский көне Отырарға барып, мифтік кітапхананы табуды армандаған. Дәл сол «Отырардың күйреуі» фильмі қазір Мартин Скорсезенің кітапханасында сақтаулы тұр.

«Шал» (2012)

Режиссері: Ермек Тұрсынов

Кезінде ат ұрысы атағын алған 73 жастағы қария Қасым (Ерболат Тоғызақов) теледидардан Робинсон ханымды көріп, немересі Йель университетінің түлегі болғанын армандап отырады. Отарды айдап келе жатқанында, тұман оны адастырып жібереді. Ол далада түнеп, күні кеше аңшылар мазалаған қасқырлар тобына балтамен қарсы тұруға мәжбүр болады. Алайда бұл жерде адам бірінші орында емес, жалпы алғанда бұл қасқыр, қозы және тышқан туралы фильм.

Шал — Хемингуэйдің «Шал мен теңіз» фильмінің құдіретті фильмінің көрінісі, тек теңіз далаға, ал акула қасқырға айналды. Түпнұсқада қазақша кейіпте қошқарларды бразилиялық футболшылардың есімдерімен атайды ақсақал бейсболды жақсы көреді.

Дегенмен режиссердің өзі көрерменге американдық беллетристикадан гөрі, Інжілге сілтеме жасайды. Оның қарты уәде етілген даланы іздеп, қозылардың арасында тұманда кезіп жүрген — Мұса. Ізін шатастырып, бір жерді айналдырып жүруді мәжбүрлеген Құдаймен күресінде, ол: «Сен маған не істеп жатырсың, мен саған ешқашан сенбеген едім. Бірақ бұл үшін жазалауға болады ма?... Мен тіпті мешітте ешқашан болған емеспін… Құдайым-ау, не деген далалық».

Әрине, бұл фильмдегі ата-баланың сюжеттік желісінде Аймановтың өшпес «Атамекен» фильмінің шет-жағасы көрінеді.

«Қайрат» (1991)

Режиссері: Дәріжан Өмірбаев

Жас жігіт Қайрат (Қайрат Махметов) Петропавлдан Алматыға келіп, жатақханаға орналасады. Ол автомектепке барады және сәтсіз ғашық болып, біртүрлі түстер көреді.

Гүлнар Әбікеева мамыр айындағы «Алматы триггер ретінде» атты лекциясында, атап айтқанда, посткеңестік кеңістіктегі кинематографиялық кеңістіктегі бұл қала ең алдымен сол немесе басқа дәрежедегі жарақатты бейнелейді. Локарнодағы фестивальде «Күміс барысты» алған «Қайратта» бұл жарақат жазылмағанымен, қорғаныш тежелуінің бір бөлігі ретінде жылынып, арманға кетеді. Кейіпкер вокзалдың бос тұрған бекеттерін армандайды. Бұл жерде Фрейд пойыз сапарларының өзін өлім арманы деп санағанын есте ұстаған жөн.

Фильм 91 жылы түсірілген, бірақ мұнда шкаф есігіндегі Саманта Фокстың постерінен басқа уақыт белгілері жоқ. Бұл 71 жыл немесе одан да ертерек сияқты сезіледі — 33 жастағы Победа көлігі тек тарихтан тыс әсерді күшейтеді.

Өмірбаев минимализмнің табиғатын түсінген алғашқы қазақ режиссері екенін оның ізбасарларының ішіндегі ең дарындысы Әділхан Ержанов атап көрсетті. Шамадан тыс ойлылық жатақханадағы дымқыл еденде серуендеу сияқты қарапайым бейнелермен теңестіріледі: қар жауып жатыр, оятқыш тықылдауда, жаңбырда теледидар қосулы, көліктің ашық терезесінде көгершін отыр және бәрі тығыз байланысты. Бір француз айтқандай, сіз өмір сүрген кезде ешқандай шытырман оқиға болмайды.

Өмірбаев бір сұхбатында емтихан сахнасында ритуалдық мақсатта сыныпта математиктердің орнына Антониони, Годар және Брессонның портреттерін іліп қойғанын еске алды. Оларды аз адамдар байқайды, бірақ олар сонда. Бұл портреттер фильмнен бір сәтке де кетпейтін сияқты.

«Рэкетир» (2007)

Режиссері: Ақан Сатаев

1970 жылы Алматыда дүниеге келген Саян Беккәрімов (Саят Исембаев), ол өз дәуірінің қайсар ұлы, мектеп күнделігінде бірлік баға, 12-ден бастап бокста, ескі алаң маңындағы жекпе-жек, ​​әскер, гангстер кейіпіндегі (Мұрат Бисембин) өкіл әке, рэкет, бизнес, самурайлық ар-намыс кодексі және заңды нүкте.

Америкалық қазақ киносын зерттеуші Питер Ролберг «Рэкетирді» «кинематографиялық хикаяның шедеврі және елдің неокапиталистік шындыққа сүңгуі туралы шексіз, тартымды триллер» деп атады.

Қылмыстық-сентименталдық «Рэкетир» фильмі қай жағынан алғанда да көрнекті фильм. Біріншіден, бұл 2000 жылдардағы киноиндустрияның өрлеуінің өзіндік символына айналды (салыстыру үшін, 2000 жылы Қазақстанда бірде-бір фильм түсірілмеген). Екіншіден, спорттық кинематографияның әлі де кеңестік дәстүрінің қызық трансформациясын, атап айтқанда бокс туралы фильмдерді көрсетеді. Мысалы, Шәріп Бейсембаевтың «Белый квадрат» (1971) атты фильмі. Үшіншіден, «Рэкетир» экрандағы зорлық-зомбылықтың дәл өлшемде тамаша теңдестіріліп, ешнәрсеге шамадан тыс жүктелмегені, кейіпкерлерге деген жанашырлық пен көз жасқа сараң болуы, ал оның философиясық тұрғыда әр адам өзіне тиесіліні алатыны жайында болды. Бұл фильм Дәріжан Өмірбаевтың «Киллер» (1997) фильмімен салыстырылды. Бірақ бұл жерде Такеши Китаноның үздік шығармаларының ырғағы бір мезгілде сезілетін, серпінді және тегіс болуы ықтимал. My Bloody Valentine тобының саундтрегінде «Владимирский централмен» бірге болуын бөлек атап өткім келеді. Бұл тоқсаныншы жылдарды еске түсіретін өте нәзік және бейтарап естелік.

«Лейланың зары» (2002)

Режиссері: Сатыбалды Нарымбетов

Қорғансыз сұлу Лейланы (Аян Есмағамбетова) әкесі қайтыс болғаннан кейін ішімдікке салынған сіңлісі (Наталья Аринбасарова) асырап алған. Қыздың көзі өткір, қобыздың жібін үзеді деп есептейді. Олар Семей облысындағы Дегелең ауылында көкнәр алқабында қой жайылып, адамдар бруцеллезден өліп, әскерилер жергілікті тұрғындардың басын ауыртатын оғаш дәрі-дәрмекпен толтырады. Алпысыншы жылдардың басында мұнда ядролық сынақтардың бір бөлігі ретінде 500-ге жуық жарылыс болды.

Жақында бір телебағдарламада режиссер Шәрипа Ұзарбаева: «Біздің фильмдердің барлығында ер адамның есейгені көрсетіледі, бірақ бізде қыздар ешқашан киноға түспейді», – деп қынжылады.

Бір жағынан бұл ой толық әділетті деп айта алмаймыз. Жартылай ұмытылған жалғыз болса да «Молитва Лейлы», он шақты фильмнен асып түседі. Бір тұстан, бұл Робертино Лоретти, Гагариннің ұшырылымымен, Радж Капурдың «Господин 420» фильмінен естеліктермен шырқалған мүгедек жандардың әні бар классикалық ретро-элегия. Сонымен бірге қобыздың үзілген жібінің дыбысы, сынған терезелер арқылы бөлмеге құстар ұшып кіретін радиоактивті фильм, электр сымдарында әйелдер тірідей өртеніп жатқан және Лейланың өзі ядролық саңырауқұлақтың фонында қолындағы сәбимен Мадонна болып көрінетін сияқты.

«Ләйланың зарында» «Тұлғалық даму тренингі» сияқты заманауи хиттердің болашақ жұлдызы — Дулыға Ақмолда сол кезде алғаш рет жарқырады.

«Уроки гармонии» («Асыланның сабақтары») (2013)

Режиссері: Эмир Байгазин

Ауыл мектебінде медициналық тексеруден өткенде, физикаға қабілеті бар, аутист, үнсіз бала Аслан (Тимур Айдарбеков) масқара оқиғаға тап болады. Содан кейін сыныптастары оны толығымен түрме ұғымдары бойынша қудалай бастайды. Алайда Асланның өзі қошқардың терісін былғайтын қабілетімен мұндай жағдайда күтпеген жерден алаяқтықтан алыс емес болып шығады.

Ұзақ және баяу қозғалысты кадрлармен, үнсіз кейіпкерімен және жақсы ойластырылған сюжеттік лабиринтімен буллингті мектеп драмасы 2013 жылы Берлиналенің басты байқауына түсіп, оператор Азиз Жамбакиев лайықты «Күміс аюын» алды. Тым идеалды кадр іштен жарылған эмоциямен тамаша үйлеседі. Бос сыныптағы төңкерілген орындықтар — төңкерілген балалық шақтың жақсы көрнекі символы, онда олар өздерін түрмедегідей ұстауға тырысады және ақыр аяғы соған түседі.

Сабақта Асланға организмдердің тіршілік үшін қалай күресетіні айтылады («Студентте» Өмірбаевқа жануар капитализмін үйреткені сияқты). Ал Асланның өзі құмырадағы кесірткелері мен миындағы тарақандарымен, шын мәнінде, әлемдік тәртіптен үйлесімділік іздейді. Ол өлтірмейді, бірақ шартты рефлекстерді тексереді. Дегенмен тазалықты іздеу енді ластанған әйнектің обсессивті триггер бейнесімен байланысты. Өмір сүру үшін ұсынылған күрес аясында рефлекстерден инстинктерге көшу керек.

Кез келген эмоциялар тек үйлесімділікті бұзады, сондықтан фильмде музыка немесе басқа катарсикалық манипуляциялар жоқ. Үйлесімнің барлық табиғи құрамдас бөліктерінде тең деңгейде екенін фильмнің басында қошқарды басқа өлілермен бірге найзағай жылдамдығымен тірілту үшін мұқият сойылуында еді.

«Солнечные дни» («Шуақты күндер») (2011)

Режиссері: Нариман Туребаев

Төлемақысын уақытылы бермегені үшін 29 жастағы қалалық жолы болмайтын фильмнің кейіпкерінен (Ерлан Өтепбергенов) пәтерін тартып алу қауіпі төніп тұр. Ол доширакпен қоректенеді, капоэйраның техникасына еліктеуге тырысады, үйреншікті сыра залына барады және өз басына өзі проблема табады. Оқиға ақпан айында кейіпкердің Алматыда өзінің өмір сүру мерзімін жыртылған күнтізбенің көмегімен өлшеуінен басталады.

«Шуақты күндер» жаңа қазақ толқынының құрылымын, егер осы фильмнің финалын ескерсек, кішкентай жастардың немесе тіпті кішкентай аққулардың ұқсастығымен мұра етеді. Ол Ермек Шынарбаевтың (1993) «Место на серой треугольнике» фильмін еске түсіреді. Локарнода «Шуақты күндердің» жүлделі болғаны кездейсоқ емес. Кейіпкердің гитарада Цойдың титулдық әнін сәтсіз орындауға тырысуы, құру және кейінгі қайта құру киносына нұсқау жасайды (тіпті басты кейіпкердің досы «Курьердегі» Базинге ұқсайды).

Кейіпкердің өзі туралы біз оның 29 жаста және көлік жүргізе алатынынан басқа ештеңе білмейміз. Оның субъективтілігі жоқ, дәлірек айтсақ, ол оған тек сексуалдық талаптарға байланысты. Ол дәл осы тілектің бұлыңғыр нысаны: пианист көрші мен сатушыдан бастап жолдас әйелі мен анасының қыздарына дейін барлығы оны қалайды.

Оның өзі ештеңені қаламайтын сияқты, ал іс жүзінде олар одан пәтер алмайды, бұл қажетсіз үшін одан алынады. Ішкі күйдің физиологиялық сенімділігі жансыз заттардың тізбегі арқылы керемет түрде ашылады: ол Барахолкада сатқысы келетін үтік, ақпан айындағы мұзда ұсақталған апельсин, бұралған тіс пастасы түтігі, төсектің үстіндегі жас Микки Рурктың портреті, қардың астындағы көзді қуыршақ және ол енді көрмейтін тағы бірнеше нәрсе.

«Дос-Мұқасан» (2021)

Режиссері: Айдын Сахаман

Қазақтың ең танымал рок-өмірбаянның канондарын кеңестік өндірістік фильмнің құрылымымен сәтті біріктірді. Құрылыс отрядының автобусында Магомаев пен The Beatles әндерінің орындалуы, Маркс пен Энгельстің портреттерінің астындағы репетициялар, Минскідегі бүкілодақтық байқау, Қонаевпен, Мулявинмен және Пахмутовамен қысқа кездесулер — бұл бостандыққа апаратын ұзақ жолдың көрінісі.

Crosby, Stills, Nash & Young секілді «Дос-Мұқасан» атауы қатысушылардың есімдерінің аббревиатурасы. Дос-Мұқасан, егер фильмге сенетін болсақ, оның американдық алауыз командасынан айырмашылығы, музыкалық және адамдық бауырластықтың үлгісі бола алуында. Бұл фильмде «Бауырыңыз ба?» деген сұраққа «Біз бәріміз бауырмыз» деп жауап берілуінен аңғаруға болады.

Кинорежиссерлер «Богемская рапсодияның» әсері туралы айтқанмен, бірақ сонымен бірге Дэнни Бойлдың «Дос-Мұқасанмен» бір уақытта шыққан Sex Pistols сериясымен кейбір параллельдер байқалады. Бойлдың түрмедегі концертке арналған ең жақсы көріністерінің бірі сияқты мұнда төбелес үшін қамалған «Дос-Мұқасан» мүшелері де түрмеде ән жазады.

Алайда бұл жерде мұхиттың арғы бетіндегі рокпен параллельдер стильдік жағынан да, күнделікті өмірден де аяқталады. Политехникалық студенттер рок музыкасы мен металл жасау арасында абдырап жүргенде, негізгі қақтығыс тиісті субстанциялармен (әдетте батыс рокта болатындай) цензурадан немесе ұлылық маниясынан туындамай, бірақ топтың негізін қалаушылардың бірі аспирантура мен одан әрі Мәскеу мансабынан жарқырағандықтан ғана ансамбльдің ыдырауына сәл-ақ қалады. Жалпы, бұл аура және дәуірдің әдеті туралы фильм, оның арқасында үлкен музыкалық өнер жасалады. Пыжиктік шляпалар, қалалық комитеттің шешімдері, ата-аналардың қарғысы, контрабандалық айыптаулар, репертуардың литвалары, органдардың Мәңгілік келісімдері, репертуарға «Соловьи России» әнін енгізу талабы sex, drugs & rock'n'roll-дың жылы жағдайына қарағанда мұндай жағдайда рок-музыканы жасау әлдеқайда таңғаларлық іс.

«Қазақи оқиға» (2001)

Режиссері: Дәмір Манабай

Бала Теміржанның әкесі жүрек талмасынан қайтыс болады. Осы уақытта баланың көкесі Тұяқ (Алдабек Шалбаев) түрмеден ауылға оралғанда, оны қырсық шалып Теміржанның биологиялық әкесі екені дәлелденіп, оның үстіне нашар әке екені ашылады. Әкесінің әке емес, шын анасының әлдеқашан қайтыс болғаны туралы шындықты білген Теміржан зиратқа жақын жерге тұру үшін үйден қашып кетеді («Лютый» фильміндегідей). Ол қандай да бір жолмен мұнда бәрі алдын ала анықталған өзара қарғыс шеңберінен шығуы керек. Оның атасы Өмірбайдың (Асанәлі Әшімов) айтпақшы, тіпті мылтықтың өзі де атылады.

Дэвид Линчтің «Ешқайда апармас жол» сияқты (және фильмнің атауынан сіз қалауыңызбен Линчтің «Қарапайым оқиғаның» жаңғырығын көре аласыз) бұл мистикалық фильм бейтаныс адамның оғаш қоңырауынан басталады. Өлгендердің жаны құстарға айналады, сондықтан Тұяқтың мәйітінде отырған көгершіндер терезені қағуды тоқтатпайды, ал қазір ер жеткен Теміржанға түрмеден шыққан ағасы тікелей қоңырау шалады.

Тоқсаныншы жылдардың басында Дамир Манабай Смағұл Елубаевтың аштық тақырыбындағы «Одинокая юрта» атты серпінді романын экранға шығарады. «Сұржекей — өлім періштесі» және «Қазақи оқиғаның» сюжеттері мен масштабындағы үлкен айырмашылығына қарамастан, екеуіне ортақ бір нәрсе бар. Екі фильм де алауыздық пен жанжалдан туған жан жарасы туралы баяндайды. Тек бірінші фильмде олар бүкіл халықтан, ал екіншісінде жеке отбасыдан өтеді (тарихи, қатыгез өткенмен неміс және кеңестік лагерьлерге де нұсқаулар бар).

Патриархалды, ақ сақалды Асанәлі Әшімов «Чисто казахская историяда» Орсон Уэллс сияқты шляпасымен көрініп, рулық қарғыстан шығудың жалғыз жолы «Кешіруді үйрену керек» деп кеңес береді.

«Стрейнджер» (1993)

Режисері: Тимур Сүлейменов

Жартылай қылмысты Нұрлан (Қанат Есентаев) есімді ессізді қарақшы Саидтың әйелімен байланысы мен басқа да былықтары үшін пирсте пышақпен өлтіреді. Алайда ол осы әлемге американдық патологоанатоммен (Джонатан Голдштейн) бірге түнгі дүкенді тонау, велосипедшіні қағып кету және оны өлтіргендерден кек алу мен тағы бір шытырман күнді бастан кешу үшін қайта тіріледі. Сюжеттің түсіндірмелері әртүрлі болуы мүмкін: оның өлі денесіне Саидтың ұлы суретші бала енген шығар, бәлкім бәрінің шешімі Нұрланның «қазіргі уақытта бәрі шынайы» деген сөзінде шығар.

Мысалы бұл керемет, түсініксіз мистикалық триллердің қарлы аллеядан басталуы, «Иненің» басқа құралдармен, соның ішінде суық қарудан басқа атыс құралдарымен шыққан жалғасы сияқты. Мұндағы «Ине» жіптегі Цой монетасы сияқты арқанға байланған сыра бөтелкесін еске түсіреді. Жалпы, «Стрейнжерді» қазақтың жаңа толқынындағы соңғы фильмі деп санаған жөн. Мұнда «Инеден» басқа, оның елес аквариумдары, сұр пальто киген бөтен кейіпкерлері және түнек сұлулары — бәрі оның бүлікшіл рухына толы. «Влюбленная рыбкаға» нақты нұсқаулар бар, ал толқын классигі Дәріжан Өмірбаев бармен-мафиоздың рөлінде шығады.

Кейіпкерлердің бірі америкалық болғандықтан, саундтрек жағынан әуезді, өте америкалық болып шықты. Қуат Шілдібаевтың тамаша минималистік музыкасы Мортон Фельдманның кейіпінде сәл сақталған, ал фильмнің басты тақырыбы — the Doors тривиальды емес блюзі.

Фильмде рамкадағы Дзержинскийдің портреті мен Мунктың «Айқай» суреті көрінеді. Белгілі бір мағынада олар «Стрейнжердің» эстетикалық формуласын құрайды. Талондардағы арақ шыныаяқтардан ішілетін, Қытайға қашу жоспарлары жасалатын, сары белдемше киген қыз «Двенадцать стульев» оқитын, ал пышақ тек денені ішінен кесетін, аяғына қарай экспрессионизмнің жалынына оранған бұл — посткеңестік кеңістік.

«Қазақша бизнес» (2016)

Режиссері: Жеңісхан Момышев

Алматыдағы апатқа ұшыраған қонақ үйдің иесі, сүйіктісінің атына қалай екпін түсіру керек екенін жаттай алмайтын Жомарт (Нұрлан Коямбаев) бизнесті қайта жандандыруға тырысады. Жомарт үнділік инвесторға қонақжайлылықтың реформаланған ошағын көрсету үшін, менеджерден басқа барлық қонақүй қызметкерлері жұмыстан шыққандықтан, көптеген туыстарын швейцариялыққа, аспаздық пен қызметшілікке жалдау мақсатымен ауылға келеді. Жаңа қызметкерлер бірден ішімдікке, төбелеске және махаббат шытырманына бой алдырады.

Бұл табысты комедия өзінің қарапайымдылық-ситкомына қарамастан, сол кездегі әлемдік кино контекстіне өте әдемі сәйкес келеді. Бір жағынан, оның кейбір амалдарында Уэс Андерсонның жуырдағы «Гранд Отель Будапештіне» (2014) пародиясын оңай көруге болады. Екінші жағынан, «Қазақша бизнес» Оңтүстік Кореяның хиті болатын «Паразиттер» (2019) фильмінің құрылымын болжай алды.

Фильмнің және одан әрі шыққан франшизаның сәтті болуының құпиясы шектен тыс әзіл мен сюжеттік бұрылыстардың болмауымен дәл тепе-теңдікті ұстануында еді. Бүкіл түсірілім алаңы мен сценарий тобы кейіпкерлерге ұқсас жағдайға тап болғандай сезіліп, кино іштен түсірілген сияқты әсер қалдырады. Кейіпкер фильмді «қонақ үй емес, «дом-2» деп дұрыс атап өтеді. Бұл шындық ритмінің өте жақсы сақталғаны, кейіпкердің күмәнді қалыңдығы Лаура айтпақшы бүкіл адал «колхозшылардың» компаниясы қонақүйге көшкен кезінде байқалады және олардың әлемі — сіздің әлеміңіз болады. Ал фильмнің қырықыншы минутында басты кейіпкер үстелді жұдырығымен ұрып қалғанда, сіздің өзіңіз Лаураның атына қай жерде екпін қою керектігін ұмытып кетесіз және оның қаншалықты қажет екендігіне ойланып қаласыз.

«Менің атым Қожа» (1963)

Режиссері Абдулла Қарсақбаев

Әкесіз өсіп келе жатқан (соғыста қаза тапқан) Қожа есімді он екі жасар еті тірі бала — басты кейіпкер. Мойнына пионер галстугын қалай болса, солай байлап алып шапқылайды да жүреді. Түрлі тентектіктер жасайды: үйіне қонбайды, мұғалімінің сөмкесіне бақа салып қояды, қыз балаларға ұрынатыны бар, «нешініші сыныпта оқисың?» деген сұраққа «он үшінші сыныпта» деп қуақы жауап береді. Сонымен бірге ол баланың сыныптастарына қарағанда қиялы ұшқыр, арманы ерек. Онысын сынып жұмысындағы «Менің арманым» тақырыбында шығарма жазғанынан байқаймыз. Сыныптас қызы айтқандай, «Ол қаншама тырысып, тыныш жүрейін десе де, кейде байқамай қалады, оның тұзы жеңіл»

Аңғырт классикалық балаларға арналған туынды «Менің атым Қожа» фильмінің кейінгі киноларға әсері аса зор екені анық. Әрине, бұл фильм өз биігіндегі баға жетпес туынды, дегенмен «Менің атым Қожадағы» тақырыптық ой жүлгесінің жетілген түрін Эмир Байғазиннің «Үйлесім сабақтары» фильмінен байқауға болады.

Бұл Қожа — қазақтың Гекльберри Финні (Марк Твеннің кейіпкері). Гекльберридің зәңгі досы Джим болса, Қожаның Сұлтаны бар. Олар да атқа мінгесіп алып дала кезеді, темекі тартуды үйренеді, тау баурайында алысып, күреседі). Жалпы, кейіпкер Қожа — табиғи болмыстың нышаны іспетті. Оны оператор Михаил Аранышев шебер көрсете білді. (Айтпақтай, ол біздің тізімдегі Шәкен Аймановтың «Тоғысу» 1962 фильмінде де операторлық қызмет атқарды). Біз оны мыналардан байқаймыз: туған шешесі оған үнемі «жүрген жеріңе шөп шықпайды» деп ұрсады, оны жөнге салуға мектеп педагогикасының да әлі келмейді, тіпті әжесінің дұға оқығанына да қайырылмайды.

Батыс кинемотографында 50-70 жылдары дүркіреген жастардың протекстік қозғалысы КСРО-да қатал цензураның әсерінен балаларға арналған фильмдер арқылы жүрді.

Бесінші «Б» -дағы түрлі эксценрлік образдар, сондай-ақ тағы да Костя Иночкин секілді кейіпкерлер нағыз кеңестік бунтарьлар еді. Жоғарыда аталған «Добро пожаловать или посторонним вход воспрещен» фильмі мен «Менің атым Қожа»-дағы кейіпкерлерінің ортақ қарсылық әрекеттерімен қатар, ұқсас сахналық көріністері де бар (өлген адам секілді). Бір қызығы, «Менің атым Қожа» бұл фильмнен бір жыл бұрын жарыққа шықты.

«Тараз» (2016)

Режиссері: Нұртас Адамбай

Түнгі клубтағы үш дос кездейсоқ танысқан қыз үшін жанжалдасып, төбелес кезінде қылмыстық авторитеттің ұлына оқ атылып, сол іске айыпты болып қалады («Қызғылт қоян туралы ертегіде» осындай өзін-өзі ату әрекеті бар). Болмай қалған боксшы және сол бақытсыз әке Сапар (Еркебұлан Дайыров) бүкіл компаниямен Тараздан Алматыға қашуды ұсынады, өзімен бірге тағы да кездейсоқ кепілге алынған адамдарды алып кетеді.

Бұл сөзсіз «Бумерге деген оммаж (өнери құрмет), сөзбе-сөз дәйексөздері бар және флешбектері бар құрылымы ұқсас, тек «Бумердің» функциясында тозған және таксиге айналған мерседес бар. Алайда «Тараз» фонындағы «Бумер» жалғасын қажет ететін сүйкімді плутово комедиясы сияқты. «Тараздың» жалғасы болуы мүмкін емес еді — Адамбайдың фильмі барлық кейіпкерлер мен олардың үміттеріне оқпен ойып тұрып нүкте қояды. Бұл өлімге әкелетін жолда олар тек алдыңғы әйнектің артындағы тағдырлы көзқарастарды және кездейсоқтықтың ең жоғары түрі ретінде өлімді алады.

Өзінің барлық көңілсіз құрылымымен бұл өте әдемі кино, тұманға бөккен жанармай станциясы немесе көздің жауын алатын пейзаж... Бұл үмітсіз сұлулық Молданазардың Джеймс Блейк рухындағы «Сағым» деген соңғы әнімен тамаша үйлеседі. Онда Альбер Камюді мұқият оқыған басқа да қазақ кинематографистері ән айта алатын әлемнің бұла енжарлығы естіледі.