Алуа Тебенова. Besik. 2019 жыл
Қазақ мәдениетінде тарихта болған немесе аңызға айналған кейіпкерді, әулиелерді, белгілі бір рулардың үлкен аналарын, қоғамдағы мәртебесі жоғары болған әйелдерді «ана» деп атайды. Әдетте қабір үстіндегі көне ғимарат мазарлар олардың есімімен байланысты. Мысалы, Домалақ ана, Бегім ана, Болған ана, Жұбан ана және т.б. Олардың кейбірінің өмірі туралы егжей-тегжейлі аңыздар сақталған, ал кейбірінің аты мен мазары ғана қалған. Бірақ таза мифологиялық кейіпкер болып табылатын «аналар» да бар. Әлбетте, қазақ мәдениеті мифологиядан арылудың ұзақ жолын жүріп өтті, сондықтан көбінесе мұндай бейнелер туысқан халықтардың мәдениетімен салыстырғанда үзік-үзік мәліметтер, жеке сөздерге сәйкес қайта жаңғыртылады.
От ана
От ананың ұмыт болуға жақындаған мифологиялық бейнесі қазақтың этнографиялық болмысында әйел циклінің жоралғыларындағы есім ретінде ғана сақталған. Келін қайын атасының киіз үйіне алғаш келгенде ошаққа май тамызғанда немесе май құйғанда әйелдер: «От ана, Май ана, жарылқа» дейтін, яғни батасын сұрайтын. Әйел босанарда қиналса отты маймен «қоректендіріп»: «От Ана, Май ана, жарылқа, күнәм болса кеше гөр, түйіншегім шеше гөр» деп айтатын (А. Төлеубаев). Қалыңдығының ауылына «ұрын» барғанда, яғни «құпия» сапар шеккенде күйеу жігіт те қалыңдығының ата-анасының киіз үйіндегі отты «қоректендірген», бірақ бұл жораға қатысты қандай да бір сөздік формула сақталмаған.
От ана бейнесі отбасылық ғұрыптармен байланысты болғаны анық. С. Қондыбай «Қазақ мифологиясына кіріспе» атты кітабында: «Қазақ тілінде үй иесін «отбасы» немесе «отағасы» деп атайды. Ал үйдің иесінің әйелін «от апасы» немесе «от анасы» деп атау дәстүрі жоқ. Оның есесіне қазақ ұғымында от-ошақ, үй қамқоршысы болып табылатын абстракциялық «от ана» түсінігі болғанын білеміз. Ал үйленіп, жанұя құруды тілде «отасу» дейді, яғни тұрмыстың іргелі ұғымдары міндетті түрде отқа қатысты болып тұр», – деп жазды. Осыған негізделе отырып, зерттеуші ертеде әрбір ер адам өз отбасын, өз ошағын құру үшін әйелге ғана емес, абстракті «от анаға» үйленеді деген мифологиялық түсінік болған деген болжам жасаған. Зерттеуші бұл қайта жаңғыртылған бейнені скифтік Табитимен салыстырды.
«Арғықазақ мифологиясының» үшінші кітабында С. Қондыбай қазақтың сюжеттері ұқсас «Батыр Асан», «Қараүйрек», «Майлықараша», «Аққоян», «Опасыз туыс» деген бес ертегісін бөліп көрсетіп, олардың метасюжетін қайта құрды. Бұл ертегілердің соңғы бөлімінде жарақаттанған бас кейіпкер мен оның достары адамдардан жырақ өмір сүреді. Олар бір қызды ұрлап әкетеді де, ол үй шаруашылығын жүргізу үшін олармен бірге қарындасы ретінде тұрады. Бірде қыз ошақтағы отты абайсызда сөндіріп алып, жаңасын іздеуге шығады. Қараңғыда отты көрген қыз соған барады да, кемпірге жолығады (Жалмауыз, Мыстан, құс аяқты кемпір), онысы қызға шашын таратқызып қояды да, оның аяғынан немесе башпайынан қанын сорады. Кемпір қызға от берді, бірақ оның ізімен басып, мекенін анықтап, оған барып қанын соруға әдеттеніп алды. Достар кемпірді ұстап алды, ол бәрін сауықтыруға уәде беріп, әрқайсысын кезек-кезек жұтады да, сап-сау етіп құсады. Метасюжет өте қызық, ол түркі-моңғол халықтарында ғана емес, кейбір өзгерістерімен Солтүстік Африкаға дейін тараған. Басқа аспектілерге алаңдамай, қызға от берген кемпір ежелгі мифологиялық «От ананың» ертегідегі нұсқасы екенін айтамыз.
Ұмай ана
Жоғарыда атап өткендей, келін немесе босанатын әйел От анадан жәрдем сұрағанда Май-ананы да атайды. Қазақтар ежелгі әйел-құдай Ұмайды осылай атайды. Бұл туралы қазақтың тұңғыш кәсіби лингвисті Құдайберген Жұбанов (1899–1938): «Қазақ тілінде Ұмай есімі «Май ана» түрінде сақталған» – деп жазды.
Ұмай Тәңірмен және Йер-Субпен бірге (қаз. Жер-су) Түрік қағанатында ұлы құдайлар үштігіне кірген. Күлтегін ескерткішінде катун ханша-қатын Ұмаймен салыстырылады. Тоныкөктің құрметіне қойылған ескерткіштің жазбасында: «Тәңір, Ұмай, киелі Йер-Суб, міне, олар жеңіс сыйлады деп ойлау керек» деп жазылған. Осылайша Ұмай мұнда басқа екі құдаймен бірге оған жеңісті береді, яғни ол жауынгерлердің қамқоршысы. Ұмай туралы көне түркі мәтіндеріндегі бұл үзік-үзік деректерді зерттеушілер Сібір және Орталық Азия түркілеріндегі Ұмай туралы этнографиялық деректермен салыстырады. С. Қондыбай прототүрік кезеңінде Ұмай өз алдына құдай, Ұлы Ана болған, ал Ұмайдың «ата-көк — жер-ана» жұбында Тәңірдің «әйеліне айналғанын» нақты түркі дәуірімен байланыстыруға болады деп есептеген... Орхон-Енисей және одан кейінгі жазба мәтіндерде көрініс тапқан «Ұмай», «Тәңір мен Ұмай» туралы мифологиялық түсініктерді төл, бастапқы емес, белгілі бір тарихи кезеңде қалыптасқан ұғым деп қабылдау дұрыс болар еді.
«Ұйғыр жазуының кейінгі, ортағасырлық ескерткіштерінде («Алтын жылтыр» сутрасы, кейбір турфан мәтіндері) және М. Қашқаридің сөздігінде Ұмай шамандардың құдайы ретінде аталмайды, бірақ оларда ұмай сөзі «плацента» (балалар орны, жолдас, қағадақ) және «ананың құрсағы» деген мағынада кездеседі» (Потапов, 1991: 285). Қазақ тілінде «ұмай» сөзі «плацента» деген мағынада сақталмаған, оның орнына «жолдас» («қағанақ») сөзі қолданылады. Бәлкім, «ұмай» сөзінің ұмылытып, құнын түсіретін «жолдас» деген сөзбен ауыстырылуы оған тыйым салынуына байланысты шығар. Өйткені қазақ тілінде (аталық бездер мен т.б. орналасқан шат аралығындағы тері қатпарын білдіретін) «ұма» деген сөз оған ұқсас естіледі.
11 ғасырдағы мұсылман авторы Махмұд Қашқаридің сөздігінде «ұмай» сөзі жалқы есім мағынасын жоғалтқанына қарамастан, 20 ғасырға дейін қазіргі заманғы бірқатар түркі, соның ішінде мұсылман халықтарының арасында Ұмай әлі күнге дейін нәрестелер мен босанатын әйелдердің қамқоршысы болып есептеледі. Оның бейненің осындай таңғаларлық орнықтылығын Ұмай культінің халықтың санасында тамырлағанымен және әйелдер культінің консерватизмімен ғана түсіндіруге болады. Таулы Алтай Республикасының еңбек сіңірген қайраткері Т. Мұқанова-Меңдошеваның айтуынша, алтайлықтарда Ұмай ана іс жүзінде ең болмағанда қазіргі түсінікте От анамен (отпен) сәйкестендіріледі. «От ана, Май ана» деп айтылуына қарағанда, этнографиялық кезеңдегі қазақтарда да бұрын бір-бірінен бөлек болған екі бейне осылай қабаттасып кеткен деп болжауға болады.
Саба ана
Ыдыс, әсіресе, тамақ пісіретін ыдыс — мифологияда ғана емес, қазіргі замандағы адамның бейсанасында да Ананың, ана құрсағының символы. Қазақтарда ыдысты Ұлы ананың бейнесі деп ұғыну жойылып кеткенімен, қазанға, табаға, әсіресе сабаға қатысты тіл мен фольклор материалдары негізінде бұл түсінік қайта жаңғыртылады (З. Наурызбаева). «Саба» — қымызды ашытуға арналған, сондай-ақ «іркіт» деп аталатын айран, қатық құйылатын (бұл жағдайда сабаға құйылған іркітті пісіп майын алады да, майсыз айраннан құрт жасайды), қасиетті деп саналатын үлкен бөрдік. Кез келген басқа ас үй керек-жарағы сияқты саба да киіз үйдің әйелдер тұратын жағына қойылған. Бірақ басқа «әйел» заттарынан айырмашылығы, егер ол әйелдер тұратын жаққа сыймаса, оны ерекшелік ретінде ерлер тұратын жаққа қоюға болатын. Саба отбасының, рудың берекесін, байлығын білдіретін. Сабаға байланысты терминдер оның антропоморфтылығын немесе дәлірек айтсақ, зооморфтылығын көрсетеді: «ауыз» — үстіңгі жағындағы тесік, «мойын» — тесігінің астындағы бөрдіктің тар бөлігі, «еміздік» (баланы немесе төлді емізуге арналған емізігі бар құты) — сабаның бір жоғарғы және төрт төменгі бұрышы. Саба төртбұрышты пирамидаға ұқсас пішінде тігілген, жоғарғы еміздік киіз үйдің бүйір қабырғасының жоғарғы жағына, яғни керегеге ілінген, «саба аяқ» (бөрдіктің аяқтары) — төрт аяғы бар, шаршы пішіндес ағаш тірек.
Түркі мифологиясын зерттеушілер С. Қондыбай мен Ә. Қажығалиұлының қайта жаңғыртуы бойынша бес биенің терісінен жасалған, күнделікті тұрмыста ыңғайсыз, ғұрыптық маңызы бар және иесінің мәртебесін көрсететін үлкен саба төрт қырлы пирамидаға немесе Дүниежүзілік тауға — Ұлы ана символына ұқсайды. Сүттен жасалған сусынды сабаға пісу процесі өлместік эликсирін алу үшін тауды піскек ретінде пайдаланып Дүниежүзілік сүтті мұхитты шайқау туралы үндінің мифін еске түсіреді. Сүтті сусынды бөрдікке құйып шайқау процесінің малшылар үшін маңызды болғаны сонша, Қырғызстан астанасы Бішкектің (революцияға дейінгі «Пішпек») атауы піскек, бұлғауыш (қырғызша «піспек, піскек») атауынан шыққан. Түркілерде сүтті сабаға пісу процесі ғарыш дүниеге келетін және саба әйел, аналық бастауды бейнелейтін космогониялық әрекет болды. Етжеңді әйел туралы қазір де «бес биенің сабасындай бәйбіше» — «бес биенің терісінен жасалған сабадай бәйбіше» дейді және осылай салыстырғанда палеолит дәуіріндегі Венера (Шолпан) мүсіндерін еске түсіретін жағымды мағынада айтылады.
Қайың ана
Түркілерде Дүниежүзілік Ағаш әдетте жұп, яғни еркек және әйел ағаш деп түсіндіріледі. Әйел қайың ағашы түрінде бейнеленген. Сібір түркілерінде асыраушы қайың ағаш туралы түсінік сақталған. Бірқатар эпостарда орманда қалған сәбиді қайың ағашы өзінің шырын-сүтімен тамақтандырады. Қазақта бұл сюжет ұмытылғанымен, оның жаңғырығы 18 ғасыр композиторы Байжігіттің «Қайың сауған» күйінің атауында сақталған. Ежелгі түркілерде «төр» ұғымы мемлекет, тәртіп, заң, билік, сондай-ақ Дүниежүзілік ағаш пен Құс жолы деген мағынаны білдірген. Кейбір диалектілерде «төр» сөзі «төс» деп айтылған. Сонау 11 ғасырда М. Қашқари ағашты білдіретін «қайың» және әйелінің туыстарын білдіретін «қайын» деген сөздердің ұқсастығына назар аударған. С. Қондыбай бұл сөздердің этимологиясын «қатын», яғни «әйел» сөзінен іздейді.
Қойбас ана
«Қойбас ана» — көне мифологияның жартылай ұмытылған тағы бір бейнесі. Ол туралы мәліметтерді жазушы әрі музыкант Таласбек Әсемқұлов сақтаған. Қойбас ана аты аңызға айналған Қорқыттың қарындасы еді. Егер Қорқыт керілген қылмен ойнайтын аспап «қыл қобызды» ойлап тауып және қобыз музыкасының (сондай-ақ бақсылардың) қамқоршысы ретінде құрметтелсе, оның қарындасы домбыра музыкасының қамқоршысы деп қастерленетін. Ол домбырашыларға қамқорлық жасап қана қоймай, әр домбыраға нағыз музыканттардың жанын сыйлайды. Қойбас ана бейнесі мен кельт мифологиясының музыкамен байланысты, толқын астынан шыққан Ханшайым, яғни шошқа бас қыз бейнесінің арасында типологиялық ұқсастық бар. Қойбас ананы қой басты әйел немесе басында қошқар мүйізі бар әйел деп елестететін. Бұл бейне ортағасырлық әйел түркі-монғолда болған мүйізді баскиімді және шашы қошқар мүйіз түрінде сәнделген половец әйелдердің тас мүсіндерін еске түсіреді.
Көріп отырғанымыздай, От ана, Ұмай ана, Саба ана, Қайың ана деген мифологиялық кейіпкерлер — өздерінің балалары туралы ешқандай мәліметі жоқ аналар. Соған қарамастан олар ошақ қасына, әйелдерге, бала тууға, ал Қойбас ана музыка мен музыканттарға қамқорлық жасайды. Қазақ мифологиясындағы әйел кейіпкерлерінің келесі санаты ертегілердің арқасында әлдеқайда бейнелі және көбірек танымал болған кемпір бейнесі.