ҚАЗАҚ ДАЛАСЫ: РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНАН КЕҢЕСТІК УТОПИЯҒА ДЕЙІН

19 ғасыр Кеңес Одағы сәулетшілерінің дүниетанымын қалыптастырған марксизмді дүниеге әкеліп қана қойған жоқ. Бұл ғасыр — ұлтшылдықтың ғасыры. Марксизмнің де, ұлтшылдықтың да жемістері 20 ғасырда пісіп-жетіліп, бірқатар солшыл және оңшыл диктатураларды, қанды азаматтық қақтығыстар мен дүниежүзілік соғыстарды тудырды.

Бірақ 19 ғасырда марксизм де, ұлтшылдық та әлі беделін түсірген жоқ және тек романтикалық иллюзияларды оятты, оған Чернышевскийдің "Не істеу керек?" 1¹Николай Чернышевский.Орыс революционері, редактор, публицист және жазушы (1828-1889). Оның социалистік идеялардан шабыт алған аңғал романы “Что делать?” (1863) Лениннің және басқа социалистердің қалыптасуына орасан зор әсер етті.атты романын мысал етуге болады. Немесе әйгілі Джузеппе Вердиді де2²2Джузеппе Верди.Италияның ұлы композиторы (1813-1901). атап өтеміз. Оған даңқ әкелген «Набукко» операсы итальян халқының тәуелсіздік пен бірлік жолындағы күресінің тұспалына толы. Va pensiero операсының хоры Италиядағы ұлт-азаттық қозғалыс - Рисорджиментоның әнұранына айналды. Сол кезде енді бүр жарып келе жатқан революционер-марксист Ленин 1902 жылы италиялық фашизмнің болашақтағы көсемі Бенито Муссолинимен3³Бенито Муссолини (1883-1945) Диктатор немесе итальян халқының дучесі, 1922-1943 жылдары Италияның премьер-министрі, 1943-1945 жылдары немістердің протекторатындағы қуыршақ мемлекет - Италия социал республикасының басшысы. танысып, олар біраз уақыт тіпті бір-бірімен араласқан деген аңызға бергісіз әңгімелер де жоқ емес. Екеуі де саясаттағы сапарын енді бастаған еді, олардың өмірлері туралы көп дерек жоқ. Бірақ ескі дүниеге қарсы наразылық қазанында таптық та, ұлттық та идеялар қайнап, ізге ниет, азғындық, кек алуға деген ұмтылыс пен жалған ғылымның өлімге бастайтын сәтін аңдып жатқан-ды. Ал национализм социалистік идеяларды да иемденді - Муссолини де, Гитлер де популист болса, социализм национализмді бағындыруға тырысты.

Лениннің ата-аналарының буыны көптеген ұлт-азаттық қозғалыстардың ортасында өскенін естен шығармаңыз. Білімділер сыныбында оқыған Ленин де, серіктері де бала кезінен Ипсилантис пен Байрон, Боливар және Гарибальди4⁴ХІХ ғасырдағы халық қаһармандарыАлександр Ипсиланти (1792-1828)6 грек революциясының жетекшісі, Джордж Байрон (1788-1824), британдық романтик ақын, Грекияның тәуелсіздігі үшін болған соғысқа қатысқан (1821-1829); Симон Боливар (1783-1830), Америкадағы испан отарларының тәуелсіздігі үшін соғыста көш бастағандардың бірі; Джузеппе Гарибальди (1807-1882), Италиядағы Рисорджимент көшбасшыларының бірі, Италияны біріктірген қолбасшы. туралы қаһармандық оқиғаларды естіп өскен. Грекия, Италия, Германия, Оңтүстік Америка елдері, Балқан, Үндістан, Оңтүстік Африка — қуатты ұлт-азаттық қозғалыстар бүкіл 19 ғасырда әлемді дүр сілкіндірді. Тек 20 ғасырдың басында 1898 жылғы Испан-Америка соғысы5⁵1898 жылғы Испан-Америка соғысыКубаның тәуелсіздігі үшін соғысқа АҚШ араласып, соның салдарынан Испания мен АҚШ арасында кикілжің басталады. , Ағылшын-бур соғысы (1899–1902)6⁶Ағылшын-бур соғысы1880-1881 және 1899-1902 жылдары Оңтүстік Африканың Бур республикалары арасында тәжден егемендік алу үшін Британияға қарсы соғыс жүреді. Бурлар - голландиялық қоныс аударушылардың ұрпақтары. және екі Балқан соғысы7⁷Балқан соғыстары 1912-1913 және 1913 жылы болған екі соғыс. Бірінші соғысты Балқан одағы (Сербия, Черногория, Грекия және Болгария) Түркияға қарсы жүргізіп, оны Еуропадағы барлық жер телімдерінен айырды. Алайда жеңімпаздар арасындағы қақтығыс Екінші Балқан соғысына түрткі болып, Сербия, Черногория, Грекия, Румыния және Түркия коалициясы Болгарияға қарсы бас көтерді. (1912–1913) болды. Бірінші дүниежүзілік соғыстың өзі серб халқының австриялық империализмге қарсы күресінен туындаған. Ақырында, орыс революциялық қозғалысында ұлы державалық орыс шовинизмінің ауыртпалығы, ұлттық негізде қорлап-кемсітушілік пен қуғын-сүргін, кейде қанды қырғынға ұшыраған еврейлер, поляктар, латыштар, грузиндер, әзірбайжандар, армяндар, финдер арасынан шыққан «бөтендер» жеткілікті болды.

Билікті аңсаған Ленин ұлтшылдық пен ұлттық қозғалыстардың күшін жақсы түсінді, туыс-туғансыз батыл адамдарды әлемнің шыңдарына оңай көтерді. Ол ұлтшылдықты өзінің таптық күрес теориясына қауіпті балама ретінде қарастырғаны заңды, өйткені ұлтшылдық қоғамға таптан тыс мақсаттар қойып, оны ұлттық элитаның айналасында шоғырландырды.

1920 жылдың жазындағы ҚазАКСР құрылған кездегі оқиғалар Лениннің ең жаман қорқынышын растады. Кеңес әскерлерінің Варшаваға шабуылы поляктардың ұлттық шоғырлануына дәл әсер етті. Поляк жұмысшыларының Кеңес өкіметімен таптық ынтымақтастық орнайды деген сенім желге ұшты. Қазақ автономиясының бірінші басшысы поляк Станислав Пестковский поляктардың Польшадағы кеңестік жұмыс үшін жұмылдырылуына байланысты өз қызметінен кеткені тән.

Соғыс поляктардың Кеңестік Ресейді кезінде тәуелсіз Польшаны жойып, кез келген ұлттық қарсылықты аяусыз басып отырған империяның мұрагері ретінде қабылдайтынын көрсетті. Таптық ынтымақтастық та, пролетарлық интернационализм де, дүниежүзілік революция ұраны да поляктарды алдай алмады. Дәл осыған ұқсас жағдай Венгрия8⁸Венгрия Кеңес Республикасы1919 жылдың наурыз айының соңы мен тамыз айының басында бұл режим Венгрияның 20%-дан сәл астам аумағын бақылауға алды. Оның бейресми көшбасшысы Бела Кун Ленинмен тікелей байланыста болған. мен Германияда9⁹Бавария Кеңес Республикасы1919 жылы сәуірде Мюнхендегі жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі жариялаған ел. 1919 жылдың 3 мамырында құлады. болды, онда коммунистік көтерілістерге қарсы жасалған іс-әрекеттер сәтсіз аяқталды. Бұл Еуропада ұлттық-мемлекеттік жобалар жүзеге асырылып жатқан тұста таптық Кеңес өкіметінің табысқа жету мүмкіндігі большевиктер үшіе аз екеніне көз жеткізді.

Мәскеу 1920 жылы Кеңес-поляк соғысы аяқталғаннан кейін Польша құрамында болған украиндар мен белорустарға үлгі болатын Беларусь және Украин Кеңестік республикалары болғанына қанағаттанды. Бұл республикалар тіпті Солтүстік италиялық аймаққа ұқсастығы бойынша кеңестік Пьемонт деп аталды, содан кейін ол Италияның бірігуін басқарды. Қалай болғанда да, батыстағы әлемдік революциямен сәтсіздікке ұшыраған большевиктер шығысқа көбірек назар аударды.

1920 жылы сәуірде Хорезм Социалистік Кеңестік Республикасы құрылды. 1920 жылы маусымда Иранның солтүстігіндегі Гилан провинциясында Қызыл Армияның қолдауымен Тегерандағы билікті екі рет басып алуға әрекеттенген Парсы Кеңестік Республикасы 1921 жылдың қарашасында ыдырағанша пайда болды. 1920 жылы қыркүйекте Бұхара әмірлігін жаулап алғаннан кейін Бұхара Халық Кеңестік Республикасы құрылды. Бұл тұрғыда ҚазАКСР-нің құрылуы табиғи болып көрінді, дегенмен бұл қатарда ол ұлттық-аумақтық қағидат бойынша салынған жалғыз дүние болатын.

Мұндай республикалардың құрылуы шығыс халықтарына жаңа перспектива көрсетуі керек еді. Сталин мұны «Шығыстың төңкерісі» деп атады, ол «империализммен күресу үшін ең көп мылтық жинады».iТайны национальной политики ЦК РКП. Воспроизведено по тексту 1-го издания. (Четвертое совещание ЦК РКП с ответственными работниками национальных областей и республик в Москве 9-12 июня 1923 г. Москва, Бюро Секретариата ЦК РКП, июнь 1923 г.). М., 1992. С. 260. Сергей Абашин «ұлттық идеология Кеңестік Ресейге бүкіл халықаралық кеңістікте ойнауға көмектескен экспорттық тауар болды» деп нақты атап өтті.iАбашин С. Национализмы в Средней Азии. В поисках идентичности. СПб, 2007. С. 186. Большевиктер Шығыс қоғамдарына мемлекеттілікті құруға көмектесетін сигнал жібергісі келді. Бұл Британдық Үндістан сияқты батыс мемлекеттерінің отарлық иеліктерінде өмір сүрген халықтарды большевиктердің жағына шығаруы керек еді.

КСРО күйрегенге дейін коммунистер революцияның экспортына деген қызығушылықты жоғалтқан жоқ, ол «коммунистік блоктың» экспортына ұқсайды, яғни прогресс пен империализмнен азат ету ұрандарымен жабылған Кеңес империясының ықпал ету саласы. Бірақ Азамат соғысы аяқталған кезде дүниежүзілік революция кейінге шегерілетіні белгілі болды. Оның көтерілуіне күш те, мүмкіндік те болмады. Сондықтан 1920 жылдардың басында жаңа мемлекетті ұйымдастырудың өзектілігі арта түсті. Большевиктердің алдында априори маркстік теорияның классикалық идеяларына сәйкес келмейтін қоғамда өз жобасын жүзеге асыру міндеті тұрды. Коммунистік догмаға сәйкес, революция ең алдымен дамыған және көп жұмысшы табы бар Еуропада болуы керек еді. Бірақ марксизмге деген барлық ынта-жігеріне қарамастан, Ленин мен оның серіктері, ең алдымен, прагматиктер болды. Қолдарында не болса, сонымен танылды және олар үлкен отаршыл империяға ие болды.

Терри Мартиннің ескертуі бойынша: «Большевиктердің стратегиясы нақты болып көрінетін отарсыздандыру процесін бақылауға алу және оны Ресей империясының аумақтық тұтастығын сақтау үшін жүзеге асыру болды». iМартин Т. Империя "положительной деятельности". Нации и национализм в СССР, 1923-1939. М., 2011. С. 10.Басынан бастап Ленин эксплуатациялық таптармен ғана емес, сонымен бірге «халықтар түрмесімен» де күресті жариялады, сол кезде империя жиі аталады. Францин Хирш «империялық режим, уақытша үкімет пен ақтар ұлттық идеяны елемеуге тырысқан кезде, большевиктер оны өздерінің идеологиясына және кеңестік социалистік мемлекет қандай болуы керек деген көзқарастарына біріктірді» деп жазды.

Терри Мартиннің пікірінше «ұлттарға мемлекеттіліктің белгілі бір формаларын беру арқылы Кеңес мемлекеті мемлекеттілікке қол жеткізуді көздейтін таптан тыс Ұлттық Альянсты бөле алады. Осылайша таптық делимитация орын алады, бұл Кеңес үкіметіне өзінің социалистік бағдарламасын қолдайтын пролетариат пен шаруаларды тартуға мүмкіндік береді». iМартин Т. Империя "положительной деятельности". Нации и национализм в СССР, 1923-1939. М., 2011. С. 15. Сондықтан ұлттық-аумақтық принцип бойынша Коммунистік мемлекеттіліктің моделін құру іс жүзінде оның құрамында көптеген халықтары бар үлкен мемлекетте билікке ие болу, содан кейін оны сақтау тәсілі болды.

Большевиктер, әрине, ұлтшылдардың бастаманы қолға алмауын қадағалап отырды. Бұл олардың «Алашты» қазақ халқының заңды өкілі ретінде үзілді-кесілді қабылдамауын түсіндіреді. Большевиктердің көзқарасы бойынша, бастама көтере отырып, ұлттық қозғалыстар сөзсіз өз мемлекетін құруға дейін өзін-өзі анықтауға ұмтылатын болады, бұл қазірдің өзінде елдің тұтастығына қиындық тудырады. Бір жағынан, большевиктер барлық ұлттық қозғалыстар ратификациялаған жолмен жүрді, ұлттық-аумақтық принцип бойынша автономия құру, бірақ екінші жағынан, олар мұндай автономияның мазмұнын мүлдем тоқтатты.

Мысалы, жаңа ұлттық автономияларда орыс тұрғындарының көп болуы большевиктер үшін маңызды болды. Осылайша бұл автономиялардың тәуелсіз болу үшін гипотетикалық мүмкіндігі де болмады. 1924 жылы Қазақ автономиясында 4781263 адам тұрса, оның 46,35% қазақтар, яғни 2229310 адам. Орынбор губерниясында қазақтар 2,8%, Ақтөбеде – 70,78%, Бөкеевте – 93,36%, Оралда – 61,36%, Торғайда – 99,78%, Қостанайда – 37,38%, Ақмола – 37,5%, Адаев ауданында – 97,9%. Қалаларда қазақтар халықтың 7,25% құрады. Олардың ең азы Орынборда – 195 717 тұрғынның ішінде 116 қазақ, Қостанайда 20 785-тен 55, ауыл тұрғындарының 50,25% қазақтар болды. Айта кетейік, 600 мың орыс халқы бар Орынбор облысының ҚазАКСР-нің құрамына соңғы минутта қосылуы ұлттар арақатынасын айтарлықтай өзгертті.

1921 жылдың қыркүйегінен 1924 жылдың қазан айына дейін Қазақ өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы азамат соғысы жылдарында Орынбор губерниялық атқару комитетін басқарған Александр Коростелевтің ағасы Георгий Коростелев болды. Сонау 1919–1920 жылдары Орынбор коммунистері Орынбор маңында башқұрт және қазақ республикаларының да құрылуын қатты сынға алды. Башқұрт автономиясының дербестік деңгейін төмендетуде үлкен рөл атқарған орынборлықтар еді. Әрине, 1920 жылы Қазақ автономиясының басына келген олар мұны қазақ халқын сырттай бақылау мүмкіндігі деп санады. Қазақ КСР ОСК бірінші төрағасы болып 1920 жылы қазан айында Орынбор Сейітқали Мендешев сайланды.

1923 жылдың жазында Мәскеуде өткен РКП(б) Орталық Комитетінде өткен жабық мәжілісте мынадай сандар жарияланды: «Уездік атқару комитеттерінің құрамы: қырғыздар 51%, орыстар 49%. Уездік кеңестер съездерінің құрамы: 43% қырғыздар, 57% орыстар. Губерниялық атқару комитеттерінің құрамы: 37% қырғыздар, 63% орыстар. Губерниялық кеңестер съездерінің құрамы: қырғыздар 34%, орыстар 66%, губерниялық комитеттердің құрамында: қырғыздар 28%, орыстар 64%. РКП ұйымдарының құрамы 951 қырғыз (951 саны 50%-ға асыра көрсетілген), орыстар 7878».iТайны национальной политики ЦК РКП. Воспроизведено по тексту 1-го издания. (Четвертое совещание ЦК РКП с ответственными работниками национальных областей и республик в Москве 9-12 июня 1923 г. Москва, Бюро Секретариата ЦК РКП, июнь 1923 г.). М., 1992. С. 128. Орыстар автономия халқының едәуір бөлігін құрап қана қойған жоқ, іс жүзінде оны орталықта да, аймақтарда да билеуді жалғастырды.

Түркістанда қазақтардың позициялары сенімдірек көрінгені симптоматикалық. 1923 жылы Түркістан коммунистік партиясының құрамында 4597 қазақ болды. Бұл партия мүшелері мен мүшелікке кандидаттардың жалпы санының 30,4 пайызын құрады. Бұл ретте республикада 1 614 217 қазақ, яғни Кеңестік Түркістанның жалпы халқының 30,8%-ы болды.

ҚазАКСР-да қазақтар халықтың басым бөлігін құрайтын жерлерде жергілікті билік органдарына үстемдік етті. Тиісінше, негізінен орыс халқы тұратын жерде жергілікті билік оның өкілдерінен құралды. Бірақ облыстық және орталық өкімет органдарында, әсіресе ҚазАКСР-да партия қатарында әлі де болса орыстар басым болды. Олардың көпшілігі қазақша сөйлемейтін. Орынбор партиялық басшылығы классикалық сыртқы бақылауды жүзеге асырды, бұл кезде орталық үкімет барлық негізгі лауазымдарды бақылап, бақыланатын халықты өз істерімен айналысуға қалдырды.

1920 жылы орыс халқы тұтастай ұлттық республиканың құрамында болуға, шын мәнінде империя тұсындағы басты рөлді ұлттық автономиялар шеңберіндегі қосалқы рөлге ауыстыруға қарсы болғаны анық. Бірақ Мәскеу кез келген наразылықты елемеді. Осылайша қос тәуелділік қалыптасты: орыс халқы ұлттық республикаға және керісінше — ұлттық республика орыс халқына. Бұл жағдайда большевиктер төреші бола алар еді. Шын мәнінде, бұл «бөліп ал да, билей бер» принципі бойынша тәуелді аумақтарды басқарудың ежелгі империялық тәжірибесінің қайта жандануы туралы болды.

Бұл саясат бірнеше кезеңде жүзеге асырылды. Орыс халқының көп бөлігі оның құрамына кіре отырып, Қазақ республикасының құрылуы бірінші кезеңге жатқызылды. 1920 жылы қазақтар да, орыстар да дәстүрлі қауымдастықтар аясында ұйымдастырылды. Сондықтан олардың арасындағы қарым-қатынас қауымдастықаралық сипатта болды. Келесі кезең — қауымдастықтарға олардың ішкі ынтымақтастығын жеңуге қысым жасау. Өйткені мұндай ынтымақтастық большевиктер идеологиясының негізін қалаған таптық тәсілге қауіп төндірді. Әдеттегідей, большевиктер қарсыластарын кезек-кезек жеңуге шешім қабылдады, біреуін екіншісінің мүддесі үшін күресіп жатқандай кейіп танытты.

20 жылдардың басында-ақ алғашқы соққы соңғы уақытқа дейін Кеңес өкіметін қолдап, казактармен күресте большевиктердің тірегі болған орыс қауымына түсті. Енді ол 1920–1921 жылдары Қазақ АССР-нің Семей және Ақмола облыстарында және Түркістанның Жетісу облысында бірқатар көтерілістерге әкеліп соқтырған соғыс коммунизм саясатына кең ауқымды наразылықтың негізі болды.

1920 жылы маусымның өзінде РКП(б) Орталық Комитетінің Саяси Бюросы Түркістандағы партияның міндеттері туралы қаулы қабылдады, онда «Қырғыз аудандарының қоныс аударушыларынан қоныс аудару басқармасы жобалаған немесе қоныс аударушылар өз бетінше таңдап алған барлық жерлерді алып, қоныс аударушыларға еңбек үлесі мөлшерінде учаскелер қалдыруды» көздеді. Бұл ретте Ленин «орыс кулактарын барынша жігерлі түрде талқандап, қуып, бағындыруды» талап етті. Түркістандағы орыстарды көшірудің басты ұйымдастырушыларының бірі, бізге бұрыннан таныс Георгий Сафаров бір күні «отаршыл бейбақты» «айдағы Колчакқа» жіберуге уәде берді.i Цит. по: Генис В.Л. Депортация русских из Туркестана в 1921 году (дело Сафарова) // Вопросы истории, № 1. М., 1998. С. 45.

Айтпақшы, Сафаров 1921 жылы наурызда Иосиф Сталинмен бірге РКП(б)-ның Х съезінде ұлттық мәселе бойынша қосалқы баяндамашы болды. Сталин өз сөзінде: «Ескі мемлекет, помещиктер мен капиталистер мұраға қалдырған қырғыздар, шешендер, осетиндер сияқты жері казактар ​​мен кулак элементтерінің отарлауына қызмет еткен. Бұл халықтар адам сенгісіз азап пен жойылуға ұшырады... Қырғыздарды, башқұрттарды және кейбір тау тайпаларын отаршыл кулактар ​​есебінен қажетті жерлермен қамтамасыз ету арқылы оларды жойылудан құтқару керек».

Сталин өз сөзінде большевиктердің саясатына енген екі негізгі бағытты белгіледі. Біріншісі шаруалар қауымын бөлшектеуге және оның жекелеген бөліктерін бір-біріне қарсы қоюға, демек «отаршыл кулактардың» бөлінуіне байланысты болды десе болады. 1920 жылғы революциядан кейінгі шаруалар қауымы үшін бұл тым көп әлеуметтік стратификацияға тән емес еді. 20 жылдары орыс ауылында орта шаруалар басым болды. 1922 жылы барлық шаруалардың 0,2%-ы ғана кулактар ​​болды. Бірақ большевиктердің алдында қауымдық ынтымақты жеңу тактикалық міндет тұрды, сондықтан қауымдастық ішінде ойдан шығарылған кулактардың «қанаушы» тобын бөлу оны бөлу саясатының мәні болды.

Сталиннің жергілікті халықтарға жерлерді қайтару қажеттігі туралы айтқан екінші тезисі аз ұлттарды орыс шаруа қауымдастығына қарсы қоюды көздеді. Сафаров бұдан да қатал мәлімдеме жасады: «Шындығында, біздің қатарымызда коммунист әке, орыс милиционері және Жетісудан келген кулак болды, олар әлі күнге дейін ондаған шаруа қожалығын ұстаған, жүздеген малы бар, қырғыздарды «аулайды» әлі де». iДесятый съезд РКП(б), март 1921. М., 1933. С. 195. Сафаров Түркістаннан келген съезд делегаты болғандықтан, орталық басшылығының жергілікті партия ұйымына «біздің қатарымызда» деген талаптарын нақты айтты! Естеріңізге сала кетейік, Түркістанның партиялық-мемлекеттік билігі, негізінен, жергілікті орыс халқынан тұрды, олардың ішінде қоныс аударған шаруалардан, әсіресе, Жетісу облысынан көшіп келгендер басым болды. Осылайша орталық үкімет «коммунист әке, орыс милиционері және Жетісу кулактары» қазып алған жергілікті билік құрылымдарының ісіне араласуын идеологиялық тұрғыдан негіздеді.

Міне, Сафаров аз ұлттарды, әсіресе, Мәскеу билігіндегі қазақтарды күтіп тұрған керемет гүлденуді суреттейді. «Оның бірінші міндеті (шығыс шетіндегі пролетарлық революцияның. – Шамамен. Авт.) ұлттық теңсіздіктің барлық қалдықтарын дәйекті түрде жою, отаршыл кулактардың есебінен жергілікті халықтың жеріне еңбек құқығын қалпына келтіру, көшпелілердің отырықшы мемлекетке өтуіне жан-жақты көмек көрсету (көшпелілердің әлі отырықсыз бөлігін мал шаруашылығына қолайлы жерлермен қамтамасыз ету), оларды Кеңес өкіметі органдарына және коммунистік партия қатарына нақты тарту, жергілікті кедейлер арасынан ұлт зиялыларын даярлау, олардың ана тілінде білім беруді кеңінен насихаттау».iДесятый съезд РКП(б), март 1921. М., 1933. С. 199.

Большевиктер 1917 жылғыдай асқан жомарттықпен уәде танытты. Алайда оларды сөзбе-сөз қабылдаудың қажеті аз еді. Мәселен, сол 1921 жылы наурызда Тұрар Рысқұлов «Сафаров жолдастың қырғыздарға бірде-бір жер телімін бермегенін білеміз. Мен неге қару қолданбасқа, неге қырғыздардың өз құқықтарын қорғай алатынын көрсету үшін әскерін құрмасқа деп сұраймын», – дейді. iРоссия и Центральная Азия. Конец XIX - начало XX в.: Сб. док. и мат. М., 2017. С. 426. Алыс шеттегі жас коммунист қойған бұл сұрақтың аңғалдығы Мәскеуде үстемдік еткен византиялық әдет-ғұрыптарды түсінбеуімен түсіндіріледі. Большевиктер саналы түрде жергілікті Азия халқының армиясына кең жұмылдыру жүргізбеді. Ешқандай жағдайда саяси орталық армия қамтамасыз еткен аймақтағы зорлық-зомбылық монополиясын жоғалтқысы келмеді. Сонымен бірге большевиктер жергілікті ұлт өкілдеріне өздерінің жариялаған бағдарламасын жүзеге асыруға өкілеттік беруді көздеген жоқ. Жарияланған бағдарлама, тұтастай алғанда, шындыққа сәйкес болуы міндетті емес еді.

Мысалы, Қазақ АССР-інде 1921–1922 жылдары жер реформасы, негізінен, қазақтар тұратын Сырдария және Жетісу облыстарын қамтитын Түркістан Республикасынан айырмашылығы іс жүзінде жүргізілген жоқ. Рысқұлов 1922 жылы 20 ақпанда Сталинге былай деп жазады: «Қырғыз бұқарасы өлкелік комитетке Қырғызстандағы Орынбор диктатурасының органы ретінде қырғыз бұқарасын кеңестікке шынайы тартуға кедергі болатын зұлымдық ретінде қарайды».iРоссия и Центральная Азия. Конец XIX - начало XX в.: Сб. док. и мат. М., 2017. С. 461.

Әділдік үшін 1921 жылы ҚАКСР-да бірқатар шешімдер қабылданғанын, атап айтқанда, 1921 жылғы 19 сәуірдегі ҚазЦИК-тің жер комиссиясының қазақ халқына тегін жер телімдерін қайтару туралы қаулысын, 1921 жылы 1921 жылғы 19 сәуірдегі КазЦИК-тің жер учаскелерін қазақ халқына қайтарып алғанын айта кеткен жөн; оның ішінде Орал және Сібір казак әскерлерінің жерлері. Алайда бұл шешімді жүзеге асыру айтарлықтай қиындықтарға тап болды. Атап айтқанда, КСРО аумағындағы негізгі өзендердің бойындағы 10 версттік жолаққа казак әскерлерінің құқықтарын жою төңірегіндегі талқылауды атап өткен жөн. 1922 жылы 17 наурызда ҚАКСР-дағы РКП(б) Орталық Комитетінің тексеру комиссиясының төрағасы А. Жиханов РКП(б) Орталық Комитетінің хатшысы В. Молотовқа жазған хатында: «Жайық пен Ертіс бойындағы 10 верстік жолақты жою және казактарды көшіргенге дейін қырғыздарға жер беру туралы... көзқарасты ... білдіру қиын. Бұл ережені жою жүзеге асырылады, бірақ үйден шығару арқылы емес. Қырғыздарды бос үйде өлген немесе революциядан қуылған тұтас отбасылар тұратын ауылдармен таныстыру қажет деп санаймын». iРоссия и Центральная Азия. Конец XIX - начало XX в.: Сб. док. и мат. М., 2017. С. 475. Азамат соғысында осы казак әскерлерінің екеуі де ауыр шығынға ұшырағандықтан, мұнда бос жатқан үйлер мен жерлер көп болса керек.

Бірақ қазақтар да, орыс казактары да қауым болып тұратынын ескерсек, бұл нұсқа екі жаққа да жарамады. Оның үстіне, екі қауымның да өмір салты басқаша болды — біреулері мал өсірсе, енді бірі егіншілікпен айналысты. Сондықтан 10 версттік аймақтағы бұрынғы казак жерлерін алуға үміттенген қазақтарды ауылдарға қоныстандыру ұсынысы қызықтыра алмады. Бірақ мәселенің мұндай шешіміне орыс казактары да қанағаттанбады. Нәтижесінде, мәселе шешілмеді, іс жүзінде статус-кво (белгілі бір уақытта болатын я болған құқық) сақталды. Жалпы, ҚАКСР-да жерді бөлу азамат соғысының аяғында тіркелген деңгейде қалды.

Түркістанға оралайық. Сафаров пен Сталиннің X съезде сөйлеген сөзінен 10 күн бұрын жасалған Рысқұловтың ескертуінен бір жылға жуық уақыт ішінде РКП(б) ОК Саяси Бюросының қаулысынан Түркістан қазақтарына да «бірде-бір жер телімі» берілмегені аңғарамыз. Бұл, әрине, мүлде дұрыс емес, бірақ Сафаров X съездің алдында және одан кейін, уәде еткендей, «отаршыл бейбақты» «Колчактың айына» ешкім жіберген жоқ. Түркістандағы орыс шаруа қауымдастықтарына қысым күшейіп, оларды алып жатқан учаскелерден шығару жағдайлары болғаны сөзсіз. Бірақ сонымен бірге бұл Сафаровтың сөздерінен елестетуге болатындай ауқымды сипатқа ие болмады.

1925 жылы Түркістанның қазақ облыстарында Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің комиссиясы жұмыс істеді. Оның төрағасы М. Серафимов Сырдария ауданында 2,6 млн десятина, Жетісу облысында 1,5 млн десятина, Пішпек пен Қаракөлде (бұрынғы Пржевальск) 1,6 млн десятина, Қырғыз автономиялы округінде 1,6 млнiЧеботарев В.Г. Проблемы русской колонизации: была ли Россия "тюрьмой народов"? // Россия и Казахстан: проблемы истории. (XX - начало XXI века). М., 2006. С. 90. десятина жер жергілікті халыққа берілгені туралы мәліметтерді келтірді. 1925 жылы Қырғыз автономиялық облысына және Қазақ АССР Жетісу облысына бөлінген Түркістан губерниясының бұрынғы Жетісу облысының екі бөлігінде — қазақ және қырғыз халқына 3,1 млн ондық жер қайтарылды.

Алайда 1916 жылғы көтеріліс басылғаннан кейін ғана қоныстанушы шаруалар мен казактар ​​қазақтар мен қырғыздардан 2,5 миллион десятина жерді тартып алды. 1918 жылы Верныйда казактар ​​көтерілісі жеңілгеннен кейін қоныстанған шаруалар Жетісу казак әскері мен казактардың жер пайдалану жүйесін жою туралы жариялады. Тиісінше, 1916 жылғы көтеріліс басылғаннан кейін қазақтар мен қырғыздардан бұрын казактар ​​тартып алған барлық жерлер шаруа қауымдарына өтті, яғни 1920 жылдан 1925 жылға дейін бұрынғы Жетісу облысындағы шаруалардан тәркіленіп, жергілікті қазақ және қырғыз халқына берілген 3,1 миллион ондық 1916 жылғы көтеріліс басылғаннан кейін олардан алынған 2,5 миллион ондық мөлшерден сәл ғана көп болды.

Сондықтан 1925 жылға қарай М. Серафимов комиссиясы жұмыс істеген кезде, шаруалар 1916 жылға дейін Ресей империясының қоныс аудару басқармасының шешімі бойынша алған немесе Жетісу казактары Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Ресей билігінен қосымша алған жерлердің бір бөлігі әлі де олардың иелігінде болды. Шын мәнінде, қазақ және қырғыз халқына Ресей империясы жылдарында жүргізілген қоныс аудару науқанының заңды шеңберінен тыс жоғалтқан жер қайтарылды.

Сол Серафимовтың 1926 жылдың жазында Бүкілодақтық коммунистік партияның большевиктер партиясы Орталық Комитетінің Ұйымдастыру бюросына жолдаған жазбасында Жетісу өлкесіндегі жағдайға берген бағасы өте айқын: «1922 жылдың күзінде Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің Президиумы Түркістан Республикасында жер реформасы аяқталды деп есептелді және бұдан былай көшіруге жол берілмейді деген қаулы шығарды, бірақ жер реформасы кезінде жасалған барлық нәрсе қалады, шаруалар күш пен қайтаруға жатпайды және Орталық Кеңес өкіметі де оларға қарсы деп сенді, өйткені ол жергілікті биліктің барлық заңсыз әрекеттеріне санкция береді. Мәдениетсіз байырғы халық жаңадан келген шаруалар кеңестік заңдардың қорғауында емес элемент екеніне және жаңадан келген халыққа қатысты барлық нәрсеге, соның ішінде зорлық-зомбылық пен тонауға рұқсат етілгеніне сенімді болды».iЦК РКП(б) - ВКП(б) и национальный вопрос. Кн. 1, 1918-1933 гг. М., 2005. С. 406.

Большевиктік нұсқадағы «бөліп ал да, билей бер» деген ежелгі қағида осылай жұмыс істеді. Бір айта кетерлігі, 1920–1925 жылдар аралығында Түркістандағы жер мәселесінде большевиктердің саясаты шулы мәлімдемелерге қарамастан, өте прагматикалық болды. Олар орыс шаруалар қауымын ыдыратып, әлсіретіп, кейбір ауқатты шаруаларды көшіруді жүзеге асырды, бірақ қауымды жердің көп бөлігінен айырған жоқ. Бұл, ең алдымен, Кеңес өкіметінің азық-түлік қажеттіліктеріне байланысты болды. Түркістан аумағында Жетісу айтарлықтай көлемде азық-түлік астығын өндіретін жалғыз өңір болды. Егер большевиктер Орталық Азияның мақта экономикасы үшін азаматтық және әскери қажеттіліктер үшін стратегиялық маңызы бар болса, онда олар аймаққа азық-түлік астығын жеткізуі керек еді.

Бір айта кетерлігі, қазақ пен қырғыз халқының орыс қоныстанушыларындай егіншілік дағдылары болмаған. Қазақтар мен қырғыздар егін егетін болса, оны негізінен ішкі тұтыну үшін жасады. Сәйкесінше, Мәскеу үшін Түркістанның солтүстік аудандарында астық өндірудің тауарлық көлемін сақтау маңызды болды.

Большевиктер аз ұлттарға арқа сүйеуге ұмтылса да, оларды қолдады. Мұндай қолдау, басқалармен қатар, дәстүрлі көшпелі өмір салтын сақтауға әкелді. Сафаровтың 10-съезде көшпелі өмір салтын сақтау туралы сөйлеген сөзін еске алсақ та жеткілікті. Бірақ объективті түрде бұл ұзаққа созыла алмады, өйткені большевиктердің жоспарлары, әрине, архаикалықты сақтауды қамтымады. Олар жаңа әлем құруды және жаңа адамды құруды армандады. Сондықтан, 20 жылдардың соңында большевиктердің кезекті соққысы қазақ рулық қауымдастығына түседі.