КОРЕЙЛЕР ҚАЙ РУХТАРҒА СЕНЕДІ?

Шынымен де, бұл чоне гвисин — марқұм болған пәк қыздың елесі ме? Онымен кездесіп қалудың өзі соңында бақытсыздық пен өлімге әкеледі. Өмірінің бекер өткеніне қайғы жұтқан бұл елес тірі жанды мазалауын тоқтатпақ емес.

Енді сол қыз сізге жақындай түседі. Жақындаған сайын ернінің жиегінен аққан қан тамшыларын да байқауға болады. Бірақ дәл сол сәтте оның артындағы лифт ашылып, ішінен жарқ-жұрқ киінген жастар тобы күлкісін тыя алмай атып шығады. Осылайша жәй ғана біреу корей мифтеріне арналған костюм кешіне арнап қонақ үй бөлмесін жалдаған болып шығады.

Алайда сіз іштей ырымдап үлгересіз: шаманға барып, мазасыз рухтарды тыныштандыратын ритуал өткізуін өтіну қажет. Сақтансаң, Құдай сақтайды. Егер, мысалы, тұрмыс құрмай дүниеден озған тәтеңіз өмірде де ауыр мінезді болған болса, онда тіпті екі есе сақтанасыз.

Кореяда адамның бұл әлемдегі орны мен о дүниедегі жанының қандай күйде болатыны туралы түсінік бірнеше мыңжылдықтар бойы кем дегенде он шақты діни және философиялық ілімнің әсері арқылы қалыптасты. Жазба дәуіріне дейін түбектегі негізгі сенім жүйесі анимизм мен шаманизм болып келген еді. Кейінірек Қытайдан Кореяға буддизм, даосизм және конфуцийлік келді, ал 18-ғасырда алдымен католик бағытындағы, кейін протестант бағытындағы христиандық дендеп енді. Бұл күндері Кореяда әлемнің басты діндері мен көптеген жаңа секталар бейбіт қатар өмір сүріп келеді. Діни синкретизм Кореяға әу бастан тән болатын.

Кореядағы діндарлардың көпшілігі — христиан, бұған шетелдіктер жиі таңданып жатады. Христиандар ел халқының шамамен 20%-ын құрайды. Соңғы сауалнамада корейлердің 17%-ы өзін буддист атаған, ал қалған 2%-ы тұрғын исламды қоса алғанда, басқа діндерді ұстанатын болып шықты. Шамамен 60% корей өзін атеист санайды.

Конфуцийлік қазіргі Кореяда ресми дін ретінде толықтай дерлік жойылып кетті. Алайда мемлекеттік басқару жүйесінің барлық құрылымы мен корей халқының «жақсы мен жаман» туралы қалыптасқан түсініктері толықтай конфуцийлікке негізделген. Ортағасырларда оның қағидаттары елдегі мемлекеттік басқарудың негізі болды, сондықтан корей заң жүйесін әлі де болса конфуцийлік жүйеде деуге болады.

Дегенмен шаманизм Кореяға қайтадан оралып келеді, оны масок (musok, 무속) деп атайды. Naver онлайн платформасының мәліметі бойынша, Кореяда шамамен 16 000 ұйым масок қызметін ұсынады. Беделі зор шаманның бір сағаттық кеңесінің құны шамамен 100 000 корей вонасын (37 000 теңге) құрайды, ал оны күту уақыты бірнеше айға созылуы мүмкін. Шаманның міндеті — корейлердің, соның ішінде атеистердің, христиандар мен басқа сенім өкілдерінің көпшілігі сенетін рухтармен байланыс орнату. Осылайша түпкі корейлік діни түсініктер — ең алдымен рухтарға: адамдарға, жануарларға, жергілікті аймақтарға құрмет көрсетуді қамтиды. Ал түпнұсқа корей мифологиясы көбіне рухтармен күресу мен тіл табысуды сипаттайды.

Корей мифтері мен аңыздарына қатысты бүгінгі күнге дейін жеткен негізгі мәтін — Самгук юса немесе «Үш патшалық жайында қалған сөздер». Бұл бес томдық мифтер мен тарихи жазбалар жинағын буддист монах Ирён (Il-yeon, 일연) XIII ғасырдың соңында Үш Корей мемлекеті — Когурё, Пэкче және Силла кезеңінде құрастырған.

Самгук юса аңыздарында әлем рухтарға және түсіндіруді қажет ететін әрі жұмбағы шешілуге тиіс болған белгілерге толы.

Қайткенде де рухтардың көбі адамдарға мейірімді емес, сондықтан олармен кез келген қарым-қатынас жасаудан аулақ болған ақылға қонымды іс болмақ.

Кореяда рухтың бірнеше түрі бар. Әуелгісі, қайтыс болған адамдардың елесі — гвисин. Олар өлген соң, тірі кезінде жамандық жасағандардан кек қайтарып қана қоймай, жақындарын қорғауы немесе адамдарға жалпы қамқорлық көрсетуі мүмкін. Дегенмен олар жиі адамдарды пайдаланып кетеді, о дүниедегі тіршілігіне тірек ету мақсатында тірілердің өмірлік бар күшін сорып алады. Сондықтан тіпті жақын туыстары болып келетін гвисин де адамды ауруға шалдықтырып, оның өліміне себеп болуы мүмкін.

Сондай-ақ ешқашан адам болмаған рухтар да бар, соның бірі — токкэби (dokkaebi, 도깨비). Бұл тылсым тіршілік иелерін «корей гоблиндері» деп атайды, өйткені олар адамдарға зиян да тигізуі, көмектесуі де мүмкін. Токкэби түрлі пішінге еніп, адамға немесе жануарға айнала алады.

Кумихо 九尾狐 — толықтай адамға айналмайтын тоғыз құйрықты елес түлкі. (Ұқсас кейіпкер басқа да Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде, әсіресе Қытай мен Жапония фольклорында кездеседі.)

Кумихо мың жылдан бері өмір сүреді әрі әр ғасыр сайын күшейе түседі. Түлкі әдемі әйел кейпіне еніп, ер адамды арбап, оның бауырын жеп қоюы мүмкін. Ол сондай-ақ оның жанын ұрлай алады, мұның бәрін күш жинап, бір күні адамға айналу үшін істейді.

Зираттар — құбылғыш түлкілердің сүйікті орны. Олар түнде сол жерді кезіп, қабірлерді қазып, адамдардың ішкі ағзаларын жейді.

Қап-қара корейлік өлім елшісі Чосын Саджа (저승사자, jeoseungsaja) — арғы дүние тұрғыны. Ол өте биік бойлы, дәстүрлі қара түсті, кең жеңді шапан мен дөңгелек қара қалпақ киеді. Оның еріндері де қара түсті. Корейлік «қап-қара жан суырғыш» суыққанды өлім періштелерінен гөрі мемлекеттік шенеуніктерге көбірек ұқсайды. Себебі Чосын Саджамен келісуге болады: олар марқұмның жағдайларын жиі ескереді, оған уақытша шегерім жасайды, пара алады немесе кейде басқа рухтармен байланысты мәселелерді шешуге көмектеседі, осылайша өлетін адам бейбіт түрде арғы дүниеге аттана алады. Кейде Чосын Саджа топ болып, үшеуден «жұмыс істейді», мұндай жағдайда адамның тағдыры туралы шешімді олар ұжым болып қабылдайды.

Кореядағы ең танымал гвисин — бұл тұрмысқа шықпай пәк күйінде қайтыс болған қыздың елесі, чоне гвисин (처녀귀신, cheonyeogwisin).

Чоне гвисин ақ түсті дәстүрлі ханбок киімінде, түр-түсі бозғылт, ауыз бұрышынан ағып тұрған қан тамшыларымен және жалбыраған шашымен бейнеленедіiНеке қидырғаннан кейін әйелдер шашын жинап жүретін, ал шашын жайып жіберу тек тұрмыс құрмаған корей қыздарына тән еді. Кейде чоне гвисиннің көздерінің орнында екі қара шұңқыр болады, ал кейде көзінен қан тамшылап тұрады.

Чоне гвисин туралы аңызды әйелдердің қоғамдағы орны туралы конфуцийлік түсініктермен байланыстырады. Конфуцийлік корейлерге мемлекеттік игілік үшін қатаң иерархия мен тәртіпті ұстануды үйретті. Әйелдердің рөлі еркектерге бағыну және ана болумен шектелді.

Некеге тұрмаған күйінде қайтыс болған қыз әйелдік міндетін орындамаған, сондықтан бұл дүниеден о дүниеде кетерде артында аяқталмаған іс қалған. Ол хан (한 han) сезіміне толы күйде қайтыс болған. Бұл сөз Кореяда ашу, реніш және өкініштен тұратын күрделі эмоцияны білдіреді.

Өлім сәтіндегі күшті эмоциялар және өмірде орындалмаған мақсат — марқұм рухының гвисинге айналуының басты екі себебі саналды.

Чоне гвисинді оған және бір бойдақ жігіттің елесіне арнап өлімнен кейінгі неке рәсімін өткізу арқылы тыныштандыруға болады. Сонымен қатар алдын ала сақтық шараларын қолдануға болады. Марқұмның табытына үлкейтілген еркек жыныс мүшесі бар қуыршақты салу ең сенімді әдіс саналды.

Корей ауылдарында қыздардың табытын жиі төңкеріп көметін, бұл чоне гвисиннің сыртқа шыға алмауы үшін жасалатын.

Сол сияқты ашулы елестерді тыныштандыру үшін корейлер фаллос бейнесіндегі ескерткіштер тұрғызатын. Қаңғыбас рух қасынан өтіп бара жатып фаллосты көріп, қуанып, тірілерді мазалауды доғарады деп сенетін болған.

Үйленбеген немесе баласыз қайтыс болған ер адамдар бойдақ елес — мондальгвисинге (몽달귀신, mongdalgwishin) айналуы мүмкін. Бойдақ елес — әдетте, әйелге құштар, оның тәні мен ләззатына ие болуды көздейтін құмарлықтан жапа шеккен ашулы рух.

Бойдақ елесті дұрыс орындалған еске алу рәсімі немесе өлімнен кейінгі неке салтанаты арқылы аластауға болады. Бірақ шаманды таңдау кезінде өте сақ болу қажет! Өйткені нашар орындалған ритуал мондальгвисиннің иелік ету күшін одан әрі күшейтіп жіберуі мүмкін.

Гвисиннің ерекше бір санаты — суға батып қайтыс болған адамдардың елесі. Оларды муль гвисин (물귀신, mul gwishin), яғни су елестері деп атайды. Бойдақ және қыз елестер тірілерді ауруханаларда, мектептерде, университеттерде немесе сол сияқты жерлерде аңдыса, муль гвисиндердің айырмашылығы бұлар тек өздері қаза болған суда өмір сүреді. Көптеген гвисиндер сияқты, муль гвисиндер де ашулы және бақытсыз әрі абай болмаса, бейқам жүрген жолаушыны су астына тартып кетуі мүмкін.

Муль гвисиндердің тактикасы корейлік корпоратив сленгті байытты. Әріптесіңізді жұмыста «жанжып» қысым көрсетсеңіз, мұныңыз муль гвисиннің әрекетін қайталау болады.

2020 жылы Корея статистика қызметі (KOSIS) 30-дан 34 жасқа дейінгі 9,61 миллион корейліктің 7,83 миллионы (81,5%) үйленбегенін мәлімдеді. Демек жас корейлердің чоне гвисин немесе мондальгвисинге айналу қаупіне бас тігуге дайын екенін көруге болады.

Кореяда ата-бабаларын құрметтеуге арналған дәстүрлі рәсімдер бар, олардың мақсаты — ата-баба рухтарының зұлым тылсым болмысқа айналуын болдырмау. Мұндай рәсім чеса (제사) деп аталады.

Ғасырлар бойы чесаға деген көзқарас өзгеріп отырды. Ежелгі уақытта бұл рәсімді ерлер де, әйелдер де өткізе алатын. Орта ғасырларда чесаны қайтыс болған адамның үлкен ұлы немесе оның «үлкен немересі», яғни үлкен ұлының үлкен ұлы негізгі мұрагер ретінде өткізу дәстүрі қалыптасты. Конфуцийлік дәстүрге сәйкес, үлкен ұл әкесінің мүлкінің үштен екі бөлігін алса, қалған бөлігі басқа ұлдарға бөлінетін, ал қыздарға ештеңе берілмейтін. Бұл дәстүр әлі күнге дейін дәстүрлі кландық жүйеде өмір сүретін ауылдарда сақталған.

Қалаларда бүгінде чесаны ерлер де, әйелдер де өткізетін болған.

Чеса қайтыс болған туысының өлімінің жылдығы қарсаңында өткізіледі. Ритуал ата-баба рухтарын шақырудан, оларға күріштен жасалған алкоголь мен түрлі тағамдарды ұсынудан, үлкен ұлдың немесе немеренің күріш салынған ыдыстың ортасына қасық қадауынан тұрады. Осыдан кейін туыстары әдеппен сыртқа шығып, ата-бабаларына асықпай тамақтануға мүмкіндік береді.

Ай күнтізбесіндегі жетінші ай, әдетте, жаздың соңына немесе күздің басына сәйкес келеді және Азияда, соның ішінде Кореяда марқұмдарға арналған ай саналады. Бұл кезеңде елестердің белсенділігі артып, адамдарға сәтсіздік төніп тұрады. Айдың 15-күні Аш рухтардың фестивалі өтеді. Дәстүрлі түрде даоизм өкілдері мен буддистер марқұмдардың азабын жеңілдету және өзін олардың ашуынан қорғау үшін арнайы ритуалдар атқарады. Буддистердің Пэкджун мерекесі де сол күні атап өтіледі және осыған ұқсас сипатта атқарылады: оның да мақсаты — ата-бабаларды еске алу және елес болып кезіп жүрген рухтарды тыныштандыру үшін құрбандықтар шалу.

Кореяда елестер айы — бизнес үшін қолайсыз уақыт. Көптеген корейлер бұл уақытта жаңа істерді бастаудан қорқады, өйткені онысы қаржылық шығынға ұшыратады деп сенеді. Сондықтан бұл күндері елде іскерлік белсенділік айтарлықтай бәсеңдейді.