Кінәратсыз ақ

Автордың айтуынша, «Түстер тарихының» алтыншы және ақ түс туралы соңғы томы, сол түстің тарихы мен Еуропалық мәдениеттегі символизмге арналған. Онда Ежелгі Грекиядан бастау алған Еуропа мәдениеті ғана сөз болатынын нақтылап айта кетейік. Сіз бұл кітаптан исламдағы ақ символика туралы немесе Қиыр Шығыс, Жапония және Үндістан мәдениетіндегі ақ түстің мағынасы туралы мағлұматтар іздеп әуре болмағаныңыз жөн. Еуропаның христиандық дәуірге дейінгі мәдениеттерінде (ежелгі дәуірді қоспағанда) түстердің, атап айтқанда, ақ түстің символикасы тым жеңіл жазылған. Бұл сіз ойлағандай жан-жақты зерттеу еңбегі емес. Автор білгенін ғана жазған, ал оның білмейтіні жоқ, сондықтан осы тақырыпқа құмар адамдарға «Түстер тарихы. Ақ» еңбегі сөзсіз қызық әрі пайдалы болмақ.

Бір қызығы, аталмыш кітаптар сериясындағы осы еңбегі қисынсыз әрі даулы болып шықты.

Мысалы, ә дегеннен-ақ автор екі маңызды сұраққа тап болады. Әуелі «Ақ дегеніміз түске жата ма?» деп ойланса, артынша «Ақ түстің мөлдірден қандай айырмашылығы бар?» деп толғанады. Бұл мәселелерді жаратылыстану ғылымдарына жүгінбей шешу мүмкін емес, ал Пастуро одан үзілді-кесілді бас тартқан. Сөзімізге дәлел: «Физиктің, химиктің немесе невропатологтың түс ұғымы тарихшы мен әлеуметтанушының немесе антропологтың түсінігіндегі түспен жанаспайды. Соңғы үшеуі, барша гуманитарлық ғылым саласының мамандары секілді, түсті ең алдымен қоғамдық өмірдің фактісі ретінде анықтап, зерттейді. Түске анықтама беріп, мән үстейтін, оның кодтары мен құндылықтарын жасайтын, қолданылуы мен міндеттерін реттейтін, ми мен көзіміз қабылдаған табиғат суреті емес, мына біздің қоғам. «Түстерді зерттеу — халықтың мәдениетін тану жолындағы мәселе», – деп жазды ол. Бірақ автор жаратылыстану ғылымдарының аумағындағы мәселелерге атүсті қараған, тіпті кейбір пайымы күлкілі. Бәрібір, лингвист немесе антрополог «Ағаштар неге тербеледі?» деген сұраққа, физикаға сүйене сөйлеуден жасқанып, «Себебі жел соғып тұр» деп жауап бере салуы да ғажап емес.

Пастуроға қалғаны — «ақ» деген — түстің бір түрі» және «мөлдір мен ақ түс — әртүрлі түстер» деген осы аксиоматикалық екі мәлімдемені қабылдау және оларды мезгіл-мезгіл ұмытшақ оқырманның есіне салып отыру. Егер автор өзінің дисперсиялық тәжірибесінде Ньютонның ақ түсті емес, күндізгі, яғни мөлдір, түссіз жарықты қолданғанын және ескерсе, толғантқан мәселесінің жауабын оңай табар еді! Ақ түрлі түстердің қоспасы емес, өз алдына бөлек реңк. Мен мұны балабақшада жүріп-ақ түсінгем. Дисперсия туралы әңгімеден кейін мен барлық бояуларды үсті-үстіне араластырып, ақ түс шығарам деп тыраштандым, бірақ менің палитрамда миллион реңк болса да, оларды араластыра бергеннен ақ түс шықпайтынын ұқтым.

Бірақ қандай жағдай болса да, ақ түстің хроматикалық табиғаты туралы да, ақ пен мөлдір түстің арасындағы айтарлықтай айырмашылық туралы да мәлімдемелер өте дұрыс, сондықтан автормен бұл туралы дауласудың қажеті жоқ. Бірақ оның мына постулатына қарсы келуге болады, ол былай дейді: «Менің соңғы пікірім гүлдердің символикасына қатысты. Бұл символизм әрқашан қосарланған, әр түстің жағымды және жағымсыз жақтары бар... Бірақ ақ түс ерекше — мұнда символизмнің екіұштылығы онша айқын байқалмайды. Бұл түске адалдық, пәктік, тазалық, тыныштық, мейірім, ақыл деген секілді идеялар тән. Бұған қоғамдағы жігер пен талғампаздықты қосуға болады… ұзақ уақыт бойы ақ түс гигиенаның түсі болды...».

Осыны оқи отырып, автор ақ түстің символизмдегі жағымды аспектілерді шамадан тыс әйгілеп, жағымсыз аспектілерге көз жұма қарағанын аңғарамыз. Ескі және Жаңа өсиеттердегі ақ түске арналған бөлімдерде Пастуро тіпті теолог Иоаннның Уахимен үстірт таныс әрбір адамның жадында сақталған Апокалипсис үзіндісін де айтпайды. Бұл жерде әңгіме мөрлердің алынуы және Аттылардың пайда болуы туралы. Сонымен бірге әртүрлі апаттарға ұшыраған төрт Аттының екеуі ақ ала ат мінген. Осы үрейлі жорықты бастаған Оба да ақ боз атқа қонған, ал оны аяқтайтын Өлім де ақ боз атпен жүреді. Сонымен бірге авторды Апокалипсис мәтінімен мүлдем таныс емес деп айту мүмкін емес. Ол былай деп жазады: «Ақ түс, яғни жеңіс пен әділеттің түсі Уахида да басым. Мәсіх ақ боз атқа мінеді, соңынан ерген әскерлері мінген аттың түсі де ақ еді (Уахи. 19, 11–16). ... Бұл жарқыраған ақ тоқты түсі мен Уахида айтылған жиырма төрт ақсақалдың киімінің түсі (4, 4)». Ол ақ түстің тек оң мағынасы туралы ғана айтқан.

Пастуро ақ түстің бозарған өлім түсі екенін мүлдем жоққа шығарған. Мысалы, байырғы адамдар денесіне я бетіне салған ақ суреттердің мағынасы туралы болжам жасай отырып, ол былай деп жазды: «...олар суреттерді күннен, аурулардан, жәндіктерден және тіпті зұлымдық күштерінен қорғау үшін салған. Алайда ақ түс басқа түстермен байланысып немесе қарама-қарсы таксономиялық функцияны атқарды. Фратрийлер немесе кландар арасындағы айырмашылықты анықтау, иерархияларды белгілеу, ерекше кезеңдері немесе рәсімдер туралы хабарлау, сонымен бірге белгілі бір жынысқа немесе белгілі бір жас тобына жататындығын көрсетуі мүмкін». Ескерте кетейік, ол тіпті Африканың немесе Американың байырғы тайпа жауынгерлерінің бетін қалай бояғанын, жауды үркіту үшін бетіне бассүйегін суретін сызып алғаны туралы бірауыз сөз жоқ. Иә, бірақ ол оның түсінігендегі сондай таза мәндегі ақ түс қалайша біреуді үркітуі мүмкін!

Бұл автор тіпті «Ай деген ең әуелі ақ сәуле шашады, ондағы ақ сәулесі түнекті жарық қылып, өмірдің, білімнің, денсаулықтың қайнаркөзі болады» дейді. Денсаулық?! Жарайды! Әрине, безгек пен психикалық ауру айға, христиан шіркеуінің ай культтерімен кейінгі күресіне байланысты деген сенімді түсіндіруге болады, бірақ оның ежелгі негізі болмаса, бұл сенім күшейе түсуі екіталай.

Лингвистика аумағында Пастуро өзін әлдеқайда сенімді сезінеді, дегенмен шамадан тыс академиялық бос сөз оған пайда әкелмесі анық. Қазіргі тілдерде ақ түстің бір ғана сөзі бар деп тұжырымдай отырып, тіпті ежелгі гректер мен римдіктер бізден гөрі ақ түстің көп реңктерін ажыратқан деген гипотезаны құра отырып, ол қазіргі лексикада ақ түстің әртүрлі реңктеріне арналған сөздердің саны жеткілікті екенін байқамайды (сүт, бор және т.б.). Бұған көз жеткізу үшін кез келген бояу өндірушісінің түстер жинағын, тұрмыстық тауарлардың, соның ішінде маталардан бастап автомобильдерге дейін жинақталған катологті ашып бір қараса жеткілікті. Бірақ мұндай зерттеулер беделді ортағасырлық профессорға тым төмен болып көрінсе керек.

М. Пастуро өзінің кітабында ақ пен қара, ақ пен қызыл арасындағы қарама-қайшылық туралы жазған. Осы үш негізгі түстің қарсылықтарын ұзақ әрі егжей-тегжейлі талдай отырып, өзі француз бола тұра, Стендаль туралы ештеңе жазбаған. Сонымен бірге Пастуро Кретьен де Тройстың1¹Кретьен де Тройс i(1135–1180 не 1190 аралығында өмір сүрген) — француз ақыны, куртуаздық роман жанрының негізін қалаушы. «Грааль туралы ертегісіне» көп тоқталады, ал ол ертегі ақ түстен гөрі қызыл түске қатысты еді ғой. Орта ғасырларда жазылғандардан басқа әдебиеттер мен Реформация оны қызықтырмайтын сыңайлы.

Олқылықтар мен оғаш нәрселерден аулақ болу өте қиын. Мына үзіндіні оқып көрейік: «Алайда лалагүлге табыну римдіктерден көп бұрын пайда болған. Біз лалагүлдің әртүрлі бейнелерін стильдендірілген гүл немесе өсімдік тектес ою-өрнек ретінде Месопотамиядан табылған цилиндр мөрлерден, ежелгі Мысыр барельефтерінен, Крит-Микен керамикаларынан, галл монеталарында және шығыс тоқыма бұйымдарынан көреміз. Бұл бейнелер әрқашан таза сәндік рөл атқармайды, олардың маңызды символдық мағынасы бар. Кейде лалагүл құнарлылық пен ризықты, кейде тазалықты немесе пәктікті бейнелейді, ал басқа жағдайларда күш пен жоғары биліктің атрибуты бола алады» дейді автор. Бұдан менің ойымда Пастуро лалагүл мен лотостың бейнесін шатастырады-ау деген күдік туды (күлтелері бірдей — ақ түсті, бірақ мүлдем басқаша, бұл ежелгі Мысырда, Үндістанда және басқа да елдерде маңызды символ болды).

Ұзақ уақыт бойы мені Францияның мемлекеттік туындағы ақ түс монархияның дәстүрлі түсі болғанына қарамастан нені білдіреді деген сұрақ мазалады. Иә, мен білемін: қазір бұл түс Égalité-ді («Liberté, Égalité, Fraternité» ұранының құрамдас бөліктерінің бірі) бейнелейді деп қабылданды, бірақ бұл соңғы, заманауи түсінік, өйткені сол кездегі мәдениеттегі ақ түс ешқашан теңдікті білдірген жоқ. Сонда тудағы ақ түс нені білдіреді? Мен бұл кітаптан осыған жауап табамын деп үміттендім, не де болса оны француз жазды ғой. Өкінішке қарай, таба алмадым. Пастуро «Тулар соғысы мен кокардтарды» егжей-тегжейлі сипаттап жазған, бірақ Франция Республикасының үш түсінің мағынасы туралы бірде-бір сөз жоқ. Егер ол мұны қарапайым және жалпыға белгілі деп санаса да, бұл туралы қысқаша айта кету керек еді.

«Түстер тарихы: Ақ» — танымдық қызықты кітап. Оқығаннан кейін сіз көптеген мұқият зерттелген фактілерден хабардар боласыз, бірақ, өкінішке қарай, автордың бұл ақпаратты түсіндіруінде олқылықтардың көптін ескергеніңіз жөн. Міне, мысал үшін ол былай деп жазған: «Бірақ неліктен гольф пен теннис ойнағанда, крикет пен ескек есу спортында ақ киім киеді? Оның бірнеше нұсқалары бар. Ең ақылға қонымдысы — бұл 19 ғасырдың екінші жартысындағы ағылшын ақсүйектерінің әдет-ғұрыптарына байналысты деген түсініктеме. Оның мәнісі мынада: жаздыгүні физикалық күш жұмсағанда адам қатты терлейді, сол тер дақтары білінбеуі үшін ақ түсі киім үлгісі таңдалған». Мұндай тер дақтарынан мезі болған кез келген адам ақ түсті киімде дақ қалмайды деген тұжырымға қарсы шығары анық. Тағы бір нәрсе, ақ түсті киімді тальк ұнтағымен жуса, мүлде дақ қалмайды және қатты терлетпейтін ұнтақ ретінде ғасырлар бойына қолданылып келеді. Осы үшін ақ киім таңдалды ма, жоқ па, оны нақты білмеймін, бірақ әлдеқайда қисынды себеп емес пе?!

Пастуроның ақ пен қара, яғни кереғар дүние туралы пайымдауы, автордың баспа өнері турасындағы пікірі негізінен әділ, бірақ бұл жерде ескерте кетерлік бірнеше дүние бар. Ол: «Ортағасырлық қолжазба кітаптарына тамған сия ешқашан шым қара түсті болмаған, пергаменттердің түсі аппақ болған жоқ», – деп жазды ол. Сонда оның ойынша бірнеше ғасыр өтсе де қағаз ақ түсті болып қала беруі керек пе?! Өткен ғасырдың орта шенінде басылған кітапты алып көріңіз, оның қазіргі сарғайған парақтары бір кездері аппақ болып жарқырап тұрған. Ал ортағасырлардағы жаңа ғана жазылған қолжазбалардағы сияның қаншалықты қанық болғанын біз бағамдай алмаспыз.

Менің ойымша, қара сия (ескерту: мақала авторы орыс тіліндегі чернила сөзінің түбірі черный екенін алға тартады. – ауд.) сол қара түсті болған болса керек. Қара сия — баспахана бояуы.

Ақ-қара түсті әріптермен кітап басып шығарған баспаханалар халықтың сауатты аз ғана бөлігіне арнап ашылғанын ұмытпайық. Сол Францияда халықтың жартысы 18 ғасырдың соңғы екі онжылдығында ғана оқуды үйренді және жаппай сауаттанудың ауылы әлі де алыс болды. Алайда Пастуро сенімді түрде былай деп жазады: «Негізі, 16–17 ғасырларда ерекше ақ-қара әлем пайда болды, ол алғашында түрлі түсті дүниенің шетінде болған, кейін оның шегарасынан шығып, ақырында оған қарама-қарсы әлемге айналды.

Бұл баяу әрі өте ұзақ уақытты қамтыды (екі ғасыр!). 1450 жылдары кітап басып шығару ісі өзгеріске түрткі болды, ал бұл процесс 1665–1666 жылдары Исаак Ньютон оптикалық призма тәжірибелерінде ақ күн сәулесін бірнеше түрлі түсті етіп таратқанын көрсеткен кезде символдық шыңына жетті».

Бірақ 15 ғасырдың ортасында баспадан шыққан кітапты қолына алып, үңіле оқыған адам көп болды ма? Мен жалпыға бірдей орта білім енгізілгенге дейін Ньютонның ашық жарық дисперсиясы туралы көпшілік білді ме деп сұрамай-ақ қояйын. Адамдардың абсолютті көпшілігі ғасырлар бойы беймарал өмір сүрді, тіпті түстерді қабылдауда жүзеге асырылған революция туралы да білген жоқ.

Сіз қазір осы шағын шолуды оқып алып, Мишель Пастураның кітабы оқуға тұрмайтын нашар дүние деп ойлағаныңызды қаламаймын. Бүгінде дауласуға, ойлануға, ізденуге, өзіңше сараптап, қарсы пікір жазуға мәжбүр еткен кітап — ол керемет кітап. Сонымен бірге, бұл — медивист-профессор ұсындай осындай кең таралған және көп адам біле бермейтін фактілер қоймасы. Егер кітаптағыны оқып, саралап, өз ой-пікіріңізді қалыптастыра алсаңыз, бек қуаныштымын!

Мишель Пастуро, «Түстер тарихы: Ақ» Жаңа әдеби шолу, 2023.