Патша қызметіндегі ұлутастар

Тарихшы Мишель Пастуро қызыл күрең түс туралы былай деп жазды: «Біріншіден, бұл жасалу жолы жұмбақ осынау пигментпен матаны бояғанда, басқа бояғыштардан айрықша жарқыраған реңктер пайда болды; екіншіден, олар таңғаларлықтай сапалы еді және күнге күйіп, бояуы оңып кетпейді. Басқа пигменттерден айырмашылығы — күрең түстің бояу қабілеті уақыт өте әлсіремейді, тек күн сәулесінің әсерінен ғана емес, сонымен қатар ай сәулесінен де, тіпті қарапайым шамның жарығынан да күшейіп, байытылады. Маталар жаңа, өзгермелі, иридентті түсті реңктерге ене береді. Түс схемасы — қызылдан күреңге дейін, күреңнен қараға дейін, кейде аралық тондардың арасында қызғылт, қошқыл қызыл, одан соң көгеріп болады, кейін бәрі күп-күрең түс қалпына қайтады. Адамдар күрең түске көз салса, әлдебір жанды, сиқырлы жаратылысты көргендей әсерге бөленеді».

Баяғы өткен заманда, Троя соғысынан жеті ұрпақ бұрын,финикиялық құдай Мелькарт, оны Тир Геркулес деп те атайтын, теңіз жағасында итін жетектеп сейіл құрып жүрген-міс. Ит ойнақтап, жағаға шығып қалған ұлутастарды тістеп-лақтырып ойнап жүр еді, бір кезде Мелькарт итінің аузы қызыл күрең түске боялып қалғанын байқады. Ол осы таңғажайып оқиғаны өзі қамқорлыққа алған Тир қаласының әміршісіне айтып берді. Феникс есімді билеушінің тапқырлығы мен кәсіпкерлік таланты айтарлықтай күшті болған, сондықтан ол дереулетіп Тирде аталмыш түстің үлкен өндірісін бастап кеткен, бұл финикиялықтардың көптеген ұрпақтарын жақсы жұмыс пен айтарлықтай байлыққа кенелтті. Қалай болғанда да, біздің дәуірімізге дейінгі 2 ғасырдағы Рим жазушысы Юлий Поллукс осылай деп жазды.

Әйгілі Тир қызыл күреңі (тирский пурпур) шынында да инелі ұлутастардан алынған және ол өте қымбат болды, өйткені жүз грамм бояу алу үшін ондаған мың ұлутасты өңдеу қажет еді. Римде император Октавиан Августтың кезіндеiб. з. д. 63 – б. з. 14 ж. екі рет қызыл күреңге боялған бір килограмм жүннің құны 2 мың денарийді құрады.iiбір денарийге төрт жарты килограмм нан сатып алуға болатын еді, бір денарий — легионер қызметінің бір күндік еңбекақысы, дегенмен сол кезде жалақыны астық, тұз және басқа да тауарлар арқылы төленген

Республикалық Римде патрицийлердің ақ тогасының қызыл күрең жиектемесі (ұзақ уақыт бойы тек дворяндардың өкілдері кие алатын) clavus деп аталады; оның ені мен түсінің көлеңкесі иесінің байлығынан, шыққан тегінен, жасынан, дәрежесінен немесе шенінен хабар беріп тұрады.

Яһудилердің негізгі кітабы Тауратта былай делінген: «Әрбір адам өз жүрек қалауымен Маған арнап құрбандық шалсын. ...Сонымен қатар олар Маған арнап ғибадатхана тұрғызсын, ал Мен олардың ортасында тұратын боламын». Құдайдың өзі болатын Келісім сандығын жасау үшін қабылданатын тартулардың ұзын тізімінде қызыл күрең түс те бар. Алайда сандықтың өзі толығымен алтын мен асыл ағаштан жасалуы керек, ал киелі скиния (оны жабатын шатыр іспетті нәрсе) қызыл күрең түске боялған матадан жасалуы керек.

Рим императорларының кезінде күрең тоганы тіпті өте бай адамның өзі киюге тәуекел етуі екіталай еді. Тек император мен оның отбасының жоғары лауазымды шенеуніктері немесе жеке күзетшілері қызыл күрең киюге құқылы болды. Бұл үшін кез келген адам сатқындық жасады деп айыпталып, өлім жазасына кесілуі мүмкін. Гай Светониус Транквилл Калигула туралы жазылған «Он екі Цезарьдың өмірінде» былай дейді: «ПтоломейiМавритания патшасының ұлы ол өзінің патшалығынан шақырып, Римде үлкен құрметке бөленді және қайтыс болды, өйткені ол бір кездері оған гладиаторлардың жекпе-жегінде өзінің жарқыраған қызыл күрең шапанымен көзге түсіп, баршаның назарын өзіне қаратқаны еді себебі».

Алайда, Мишель Пастуро атап өткендей, «Әрбір адам үй қажеттіліктері үшін қызыл күрең маталарды да қолдана алады, яғни одан көрпелер, түсқағаздар, перделер, кілемдер, жастықтар тігуге болады. Римдік байлар мұндай мүмкіндіктен шет қалған жоқ. Біздің дәуірімізге дейінгі I ғасырдың аяғында жазылған «Сатираларының» бірінде Гораций әдеттегі мәдениетсіздердің бір түрін мазақ етеді, бірақ өзінің ақымақ мақтанышындағы сәнді мерекеден кейін үстелді қызыл күрең шүберекпен сүртуге дейін барғанын сынайды».

Парсы патшасы І Дарий ерекше еңбегі үшін өз қызметшілерін қызыл күрең түсті керамикалық ыдыстармен марапаттады.

Византия–Шығыс Рим империясы — «бірінші Римнен» күреңге дейін деген көзқарасты қабылдады. «Порфир» (қызыл күрең) сөзі «патша» сөзімен синоним болды. Византия патшайымдары император сарайының порфир залында босанды. Византия ханшайымы Анна Комнена (алғашқы әйел тарихшылардың бірі), императордың «ұзақ уақыт бойы босанған патшайымдарға арналған сарай ғимаратында босану азабынан зардап шеккен патшайымды ұстайды» туралы жазды. Бұл ғимарат «Порфира» (Πορφύρα) деп аталды, соның арқасында қызыл күрең түске орнанып туғандар («порфирородный») сөзі бүкіл әлемде кең таралды, яғни «билік құрған адамдардан туған».

«Порфира — төртбұрышты, пирамидалы төбесі бар император сарайының ғимараты; айлақта, тастан қашалған өгіздер мен арыстандар орналасқан жағы теңізге қараған; оның едені мәрмәр төселген, қабырғалары асыл таспен қапталған, әдеттегі және кең таралған емес, бұрынғы императорлар Римнен әкелген түрі. Бұл тас толығымен дерлік қызыл күрең түсті және оның бүкіл бетінде құм түйіршіктері сияқты ақ дақтар бар. Оның арқасында біздің ата-бабаларымыз бұл ғимаратты Порфира деп атаған деп ойлаймын».iАлексиада. VI, 8 және VII, 2

Бұл Византия, ол 15 ғасырдың ортасына дейін Еуропаның корольдік үйлері мен дінбасылары үшін пурпурдың негізгі өндірушісі және экспорттаушысы болып қала берді.

1453 жылы Константинопольді түріктер басып алғаннан кейін күрең түсті жасаудың құпиясы жойылды. Осман империясы соғыс қызған кезде тириялық күрең мата жасалған соңғы шеберханаларды қиратып, қалған пигменттерді және боялған маталарды қымбаттатқаны соншалық, қаражат жетіспегендіктен амалы таусылған Рим Папасы Павел II 1464 жылы жарлық шығарып, кейбір діни қызметкерлерге арзанырақ, материалы қатты кошенильді киюге міндеттеді.

Алайда, қызыл күрең маталар аздап солғын тартып өзгерсе де, әлемдік сән үлгісінен кетпеді: маталар түрлі қызыл және көк бояуларды араластырып, қызыл күрең реңдерге боялды.

Қызыл күрең бояудың қолданыла бастауы 1856 жылы 18 жасар студент Уильям Генри Перкиннің безгекке қарсы дәрі — хининді сәтсіз синтездеуінен басталған-ды. Ол сәтсіз жасалған тәжірибесінің нәтижесін қоқыс жәшігіне лақтырғалы жатып, шыны сауыттың (колба) түбінен әдемі қызыл күрең түстің тұнбасын көреді.

Осылайша алғаш рет анилинді бояғыш — мовеин пайда болды.

Жас болса да, Перкиннің саудаға икемі жақсы болатын.

Әкесін қаржылай көмектесуге көндіріп, бауырларын серіктес болуға шақырып, бірден мовеинді патенттеп, бір жыл өтер-өтпестен қызыл күрең мата шығаратын өнеркәсіп өндірісін өркендетіп ала жөнелді.

Жаңа бояулар көпшілікке ұнап, кең таралды да, қызыл күрең бояу тез арада әлемдік сәнге айналып үлгерді. Ал, 1906 жылы мовеиннің ойлап шығарылғанына 50 жыл толуына орай Уильям Генри Перкин рыцарлық атақты иеленді.

Мишель Пастуро. «История цвета. Красный» — М.: Новое литературное обозрение, 2023.

А. В. Волков «Загадки Финикии» — М.: Вече, 2004.

Найденская Н. «Мода. Цвет. Стиль» / И. Трубецкова. — М.: Эксмо, 2011.

Виктория Финли. «Земля. Тайная история красок» — М.: Амфора, 2010.

Sir William Henry Perkin // Encyclopædia Britannica.