Бұл фотосурет Орталық Азияны жан-жақты зерттейтін «Түркістан альбомының» этнографиялық бөліміне кіреді. Тұрмыс. Богаевский Николай Владимирович/Wikimedia Commons
19 ғасырдың ортасында Орталық Азияға саяхаттап келген мажарлық шығыстанушы Арминий Вамбер: «Жүз жылда, бәлки мың жыл ішінде орын алған төңкерістердің (яғни өзгерістер) өзі қазақтардың тұрмысына айтарлықтай өзгеріс әкелмеген» деп жазған. Әлбетте, 20 ғасыр аталған тұжырымның тас-талқанын шығарды. Өткен ғасырда қазақ халқының өмірі түбегейлі өзгеріп, тұрмысы түлеп шыға келді. Бірақ соған қарамастан орныққан дәстүрлер, жоралғылар мен әдет-ғұрыптарға деген адалдық әлеуметтік дүрбелеңдердің бәрін өткеріп, қазақтардың дүниетанымындағы маңызды бөлшек ретінде қала берді. Көптеген дәстүрлер бізге өзгермеген қалпында, ал басқалары аз-маз түрленіп, кейбірі тіптен бір рәсімге біріккен күйінде жетіп отыр.
Ең алдымен, адам өміріндегі маңызды жағдаяттарға, айталық баланың тууы, той мен өлімге қатысты жоралғылар аман жеткен. Дегенмен аталған жағдаяттардың ішінде тууға байланысты жоралғыларда ғана ең ежелгі әрі архаикалық рәсімдер сақталып қалған.
Артыңнан ұрпақ қалдыру — кез келген ру үшін өте маңызды іс саналған. Ал нәрестенің шыр етіп дүниеге келуін — қазақтар тіршілік атаулының қасиетті болған ең ұлы жұмбағы деп қабылдаған. Сол үшін баланың өмірге келуіне қатысты жоралғылардың ілкі кезеңнен мистикаға толы болуы таңғаларлық жағдай емес. Аталған жоралғыларды жұрт баланың және ананың өмірі мен денсаулығын сақтап қалу мақсатында жасаған. Осы арқылы адамдар нәрестені әулеттің лайықты мүшесіне айналдырып, бақытты өмір сүруін қамтамасыз етеміз деп сенген.
Әйелдің босануына байланысты ескі жосықтар мен дәстүрлердің басым бөлігі қазақтар арасында әліге дейін орындалып келеді. Тіпті, келіншектер тек перзентханада ғана босанатын қалалық өңірдегі отбасылар мұндай рәсімдерді аз-маз өзгертіп орындауға тырысады. Ал ауылдық аймаққа келер болсақ, жоралғылар байырғы күйінде сақталып қалған.
Тарас Шевченко. Жас қазақтың әні. 1857/Alamy
Көп дүние ай-күні жетіп отырған келіншектің күйіне байланысты. Келіншектің толғағы басталғанда көбіне-көп әжелер оны бақылауға алады. Сосын толғақтың жеңіл өтуі үшін бірқатар магиялық әрекеттер орындалады. Кей әрекеттер ел ішінде сақталып қалған. Келіншектің толғағы келген бетте үй ішіндегі айналардың беті жабылып, сосын үйдегі шұңғыл ыдыстардың бәріне сүт толтырылады. Артынша үйдегі қаптардың, шкафтар мен сандықтардың аузын ашып қояды.
Сосын қазан көтеріледі. Қазанға баланы тез босансын деген мақсатпен, малдың тез пісетін өкпе-бауыр, қарын секілді ішкі ағзалары салынады. Аталған жоралғы ел ішінде «қазан жарыс» деген атаумен белгілі. Толғақ кезінде жас келіншектер шу шығаруға тырысады: жер тепкілеп, әртүрлі заттарды еденге лақтырады. Ал еркектер болса, сылдырмақпен ойнайды. Ертеректе ер адамдар тіпті садақ ататын болған. Бұл дүрмектің бәрі жатырдағы баланы жарық дүниеге тез келуі үшін жасалады. Келіншек босанып жатқан үйге қызық қуып келген кішкентай қыздардың үлкендер көйлегінің етегін жыртып тастайды. Бұл бір жағынан, толғақты жеңілдетіп, екінші жағынан кішкентай қыздар аяққа оратылып, кедергі келтірмес үшін жасалады. Келіншек босанып жатқанда үлкендер ұл балаларды барынша үйден шығарып тастауға тырысады.
Густав Мютцель (неміс суретшісі, 1839-1893). Қазақ даласындағы киіз үйлер. Ағаш гравюра. 1877/Wikimedia Commons
Нәресте дүниеге келген соң, оған қатысты жоралғылар басталады.
Нәресте үшін сүйегі мен бұлшық еті қатаятын алғашқы қырық күн өте маңызды. Босанған әйелге де, жаңа туған балаға да осы аралықта көз тиіп кетуі мүмкін болғандықтан, үлкендер оларды барынша бөтен көзден (құттықтап келген жұрт баланы қырқынан шығару рәсімі кезінде және содан кейін көрсе болады), бейпіл сөзден, айқай-шудан алшақ ұстауға тырысады. Сондай-ақ баланың дамуы дұрыс болуы үшін анасына айрықша күтім жасалады. Айталық қазақта босанған келіншекке арнап «бел көтерер» деп аталатын арнаулы тамақ пісіретін болған. Аталған асты бидай мен тарыны қуырып, оған кепкен қауын (оңтүстік өлкелерде солай) мен сары май, сүтпен араластырып дайындайды. Қазақтар мұндай ботқа босанған әйелдің белін, сондай-ақ анасының сүті арқылы нәрестенің сүйегін қатайтады деп санаған.
Бала қырқынан шықпай тұрып келіншектің төркіні түрлі дақылдар, құрт, май, ірімшік сынды азықтарды әкеледі. Бұл салт «сүйірдір» деп аталады. Сондай-ақ «желек алмастыру» деп аталатын рәсім жасалады. Аталған рәсім кезінде босанған келіншек бала емізіп отырғанда кеудесін толықтай жауып тұратын айрықша орамалды тағады.
Бесік/Qalam редакциясы
Қазақтар шілдехана тойына (баланы қырқынан шығару) айрықша маңыз береді. Шілде сөзі парсы тілінен аударғанда «қырық» деген мағына береді. Ал қырық деген сан қазақтар үшін қасиетті. «Өз балаңды өскенше бағасың, немереңді өлгенше бағасың» деген мәтелге сай, балаға қатысты рәсімдердің барлығын әжелер орындайды. Осы арқылы ұрпақ жалғастығын сақтап, балаға рухани және өмірлік тәжірибелерді сіңіруге тырысады.
Қырқынан шығарғанда нәрестені бұрын-соңды қолданылмаған су жаңа шұңғыл ыдысқа тұзды су құйып шомылдырады (қырқынан шыққанша баланы тек тұзды сумен шомылдырады: бұл баланың терісін пісіріп, ширата түседі деген сенім орныққан). Рәсім кезінде аталған ыдысқа қырық қасық су құйылады. Әр қасық сайын жиылған жұрт балаға деген ақ тілегін айтып отырады. Сондай-ақ ыдысқа күмістен жасалған бұйымдар салынады (олар көз тиіп кетпесін деген ниетте салынғанымен, бірақ күмістің зарарсыздандыратын қасиеті бары мәлім). Баланы шомылдырған кезде құлағын, шаты мен қолтығын мұқият жуады.
Отбасы ұлттық киімде ас кезінде. Саты жайлауы, Шілік өзенінің маңы/Education Images/Universal Images Group via Getty Images
Баланы шомылдырып болған соң, рәсімді өткізіп жатқан әже баланың көкірек тұсын жылдым ысқылауға көшеді. Нәтижесінде анасының гормондары ағзасын қалыптастырып жатқандықтан, баланың төсінен бір тамшы уыз шығады. Аталған бір тамшы сүтпен не баланың бас терісін сүртеді я шүбірекпен сүртіп алып, оны сақтап қояды.i
Баланың алынған тырнағын кісі аяғы баспайтын, жеміс ағашының түбіне көміледі; ал шашын түйіншекке байлап, тұмар ретінде тағып алады. Сосын келген қонақтарға ыдысқа салынған күміс бұйымдар таратылады. Барлық рәсімдер аяқталған соң, жиылған жұрт дастарқан басына жайғасып, ән салып, дәм татады.
Шілдехана тойының ауқымы отбасының тұрмыстық жағдайына байланысты өтеді. Кейде той иесі алыс-жақын ауылдардан қонақтар шақырады. Ондай жағдайда тойға келгендердің саны жүзден асып жығылады. Той барысында ақындар айтысып, жігіттер көкпар тартып, қызық думан орнайды.
Тұмар/Qalam редакциясы
Баланы қырқынан шығарған соң оған есім қояды. Қазақтар балаға ат таңдағанда құлаққа жағымды естілуіне мән бере бермейді. Көбіне-көп мағынасына үңіледі. Мәселен, балаға сол аймақтағы аты шыққан құрметті, айталық, аты аңызға айналған батырдың, я тарихта аты қалған қоғам қайраткері, мәдениет майталманы, атақты ақындардың есімін жиі қойып жатады. Бұл ұлы адамның есімін алған балаға, келешекте оның қабілеттерін жұғады деген сенімге негізделген.
Сондай-ақ ел ішінде балаға ерсі естілетін есімдерді де қойған жағдайлар кездеседі. Үлкендер негізінен баланы тіл көзден сақтау үшін солай жасаған. Қазақ арасында баланы тіл-көзден сақтаудың тағы бір жолы кең тараған. Айталық бала дүниеге келген соң ат қоятын адам баланы көзге көрінген бірінші затпен атай салады. Қазіргі уақытта мұндай есімдер ескіліктің сарқыншағына айналған. Қазір ешқандай ата-ана баласына, айталық, Балтабай я Балғабай дегендей есімдерді қоймайды.
Есім таңдалған соң, елге сыйлы ер адам азан шақырып, баланың оң құлағына атын сыбырлап айтады. Мұндай жауапты міндет сыйлы қонақтарға тапсырылған (көбіне имам кісілер).
Аталған рәсімдердің барлығы орындалып болған соң бұл өмірге қонақ болып келген бала, кішкентай болғанына қармастан отбасы мен руының толыққанды мүшесіне айналады.